Оқушының жас және жеке ерекшелігін ескеру принципі

Оқ ушының жас ерекшелігін ескеру дегеніміз ә р жас кезең деріне сә йкес баланың ақ ыл-ойының, психикалық процестерінің, дене тұ лғ асының физиологиялық жетілу дә режесін жә не олардың «жақ ын аймақ тағ ы» даму мү мкіндігін ескеру.

Соң ғ ы кезде бұ л принципті «тү сініктілік жә не шамағ а лайық тық» принципі деп те атап жү р. «Шамағ а лайық ты деген ұ ғ ымды шамағ а сай жең ілдік деп тү сінбеу керек. Қ айта шамағ а лайық» қ иындық деп, яғ ни оқ у материалы немесе тапсырмалар оқ ушының мү мкіндігіне лайық қ иын, кү рделі болуы қ ажет деп тү сінген жө н.

Оқ уды жасанды қ иындатуғ а да болмайды. Оқ ушыларғ а берілетін білім шамағ а лайық кү рделеніп, баланың «ақ ыл-ойының мү лгуіне мү мкіндік бермейтіндей» /К. Д.Ушинский/ болуғ а тиіс, қ иындық «шартты тү рде зейінді шоғ ырландыру қ ұ ралы ретінде пайдалы» /К.Д.Ушинский/ болу керек.

Шамағ а лайық қ иындық ты жең у-оқ ушы ақ ыл-ойын дамытудың шарты жә не ө лшемі болып есептеледі. Ол оқ ушының ақ ыл-ой қ абілеті мен таным мү мкіндіктерінің дең гейін кө рсетеді.

Берілетін білімнің шамағ а лайық кү рделі болуы окушы ақ ыл-ойын, тілін дамытуда, оқ у ә рекеті барысында олардың іскерлігі мен байқ ағ ыштығ ын, психологиялық қ абілет мү мкіндіктерін /ес, зейін т.б./ дамытуда ерекше маң ызды екендігі жө нінде Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, Л.В.Занков т.б. ғ алымдар ө з зерттеулерінде дә лелдеген.

Оқ удың жең ілдігі ізденуді талап етпейді, творчестволық белсенділікті тө мендетеді. Сол, сияқ ты бала ұ ғ ымына бас артық қ иындық туғ ызатын кү рделі материалды да ұ сынуғ а болмайды. Шамадан тыс қ иындық баланың жігерін мұ қ айды, оқ уғ а ынтасын тө мендетеді, ө з ең бегінің жеміссіздігін байқ ағ ан соң, оқ ушының ө з ісіне деген сенімі жоғ алады. Сондық тан да оқ у материалының қ иындығ ы, кү рделілігі баланың едә уір танымдық ізденіс, белсенді ең бектенуі, ақ ыл-ой, іскерлік қ абілетін жұ мылдырып, кү ш жұ мсауы арқ ылы ұ ғ ынуын камтамасыз етерліктей дә режеде болуы қ ажет. Сонымен бірге баланың «жуық арадағ ы даму аймағ ын» /Л.С.Выготский/, яғ ни болашақ дамуы мен танымдық мү мкіндіктерін ескеруді қ ажет етеді. Олай болса 4-сыныпта ә дебиеттен берілтін білім оқ ушылардың шама-мү мкіндігіне сай болуы қ ажет. Ә дебиет пә ні бойынша ұ сынылатын шығ армалар оқ ушының ұ ғ ынып мең гере алуының ең жоғ аргы мү мкіндігіне сай іріктелуге тиіс. Ал тапсырмалар олардың ойланып-толғ анып ізденуін едә уір қ иналып ең бектенуін қ ажет етерліктей болуғ а тиіс.

Бір сыныптағ ы оқ ушылардың ұ ғ ыну, оқ у қ абілеті ә р тү рлі болатыны белгілі. Сондық тан да материалды тү сіндіруде мү ғ алім қ абілеттілігі орта дә режелі балалардың мү мкіндігіне сү йенеді. Ал практикалық іс-ә рекет барысында, ү йге тапсырма беруде т.б. жағ дайларда оларғ а талап қ ою принципін ө згертіп отырады: біріне кө терің кі талап қ ойса, енді біріне талап қ ою тө менгі дә режеде болуы мү мкін.

Мә селен, ақ ыл-ой қ абілеті жақ сы дамығ ан оқ ушыларғ а арнайы тақ ырыптарғ а шығ армалар жазғ ызу, ө здігінен оқ уғ а қ осымша ә дебиеттер ұ сыну, баяндамалар жасату, ү гіт-насихат жұ мыстарын тапсыру т.б. Ал қ абілет мү мкіндігі қ алыпты жағ дайдағ ы балаларғ а берілетін тапсырмалар эдеттегідей болуы мү мкін. Оқ ытудың тү сініктілік жә не шамағ а лайық тылық принципінің мә ні осындай.

Оқ ушының жаң а ұ ғ ымдарды мең геруі бұ рынғ ы ұ ғ ым-тү сініктеріне байланысты екені тү сінікті.

Сондық тан жаң а материалды қ андай кө лемде, қ андай дең гейде ө ту қ ажеттігін анық тау ү шін мұ ғ алім оқ ушылардың ә деби шығ армалар жө ніндегі бұ рынғ ы білім қ орын, олардың тарихи-деректі оқ иғ алармен байланысты зерттеп, анық тап алуғ а тиіс. Тү сініктілік принципінің тиімділігі мұ ндай жағ дайда арта тү седі.