Инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын жалпы білім беру ұйымдарында оқытудың ерекшеліктері

Қ азақ стан Республикасы «Білім туралы» Заң ының 8-бабы 6-тармағ ына сә йкес мемлекет инклюзивті білім беруді іске асыра отырып, даму мү мкіндігі шектеулі азаматтарды білім берудің барлық дең гейлерінде дамуындағ ы ақ аулық ты тү зету жә не ә леуметтік бейімдеу, олардың білім алуы ү шін арнайы жағ дайларымен қ амтамасыз етеді.

Қ азақ стан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарғ а арналғ ан мемлекеттік бағ дарламасында ерекше оқ ытуды қ ажет ететін балаларды жалпы білім беру ү дерісіне қ осу қ ажеттілігін ұ йымдастыру негізін қ ұ руғ а ық пал ететін ресурстар мен іс-шара мерзімдері бойынша ө зара байланысты кешен ұ сынылғ ан. Мемлекеттік бағ дарламаны жү зеге асыратын іс-шаралар жоспарында:

- инклюзивті білім беру ү шін жағ дайлар туғ ызатын мектептер ү лесін арттыру;

- ерекше оқ ытуды қ ажет ететін балалардың жалпы санынан инклюзивті біліммен қ амтылғ ан балалар санын арттыру;

- инклюзивті білім беруді ұ йымдастыру бойынша мамандар санын арттыру;

- инклюзивті білім беруге арналғ ан АКТ жә не қ ашық тан оқ ытумен қ амтылғ ан мектептер ү лесін арттыру;

- мектептегі инклюзивті білім беру жү йесін жетілдіру жә не білім беру қ ызметтерінің сапасын арттыру;

- ерекше оқ ытуды қ ажет ететін балаларды оқ ытуда, тә рбиелеуде, дамытуда жә не ә леуметтік бейімдеуде психологиялық -педагогикалық қ олдау модельдерін қ ұ ру;

- ерте айқ ындау тә сілдері мен ә дістерін ә зірлеу жә не ерте жастағ ы балаларды тү зету-педагогикалық қ олдау қ арастырылғ ан.

Инклюзивті білім – бұ л ерекше оқ ытуды қ ажет ететін тұ лғ алардың жалпы білім беру ү дерісіне қ осылуы мен кедергілердің жойылуына жә не олардың сапалы білім алуына тең қ олжетімділігін қ амтамасыз ету мақ сатында ә леуметтік бейімделуіне бағ ытталғ ан білім беру ү дерісі.

Инклюзивті білім беру ә р баланы тү рлі жолдармен белсенді инклюзиялауды, ерекше оқ ытуды қ ажет ететін балаларғ а дербестендірілген ық палды жә не білім беру ү дерісіндегі кедергілерді жою негізінде оқ ытуды жетілдіру мен оқ у ортасын қ ұ руды тұ спалдайды. Инклюзивті орта ерекше оқ ытуды қ ажет ететін балалардың оқ у-тә рбие ү дерісінің толық қ анды қ атысушысы болуын, ө зін-ө зі бағ алауын кө теруін жә не білім беру ортасында жайлы сезінуін қ амтамасыз етуге жағ дай туғ ызатын азаматтық, ә леуметтік, коммуникативтік жә не т.б. қ ұ зыреттерін дамыту мү мкіндігін береді.

Тө мендегі санаттар бойынша инклюзивті білім алуғ а жатқ ызылатын балалар:

- денсаулығ ында ақ ауы бар балалар (мү мкіндігі шектеулі балалар, мү гедек балалар);

- қ оғ амда ә леуметтік бейімделуі қ иын балалар (ә леуметтік-экономикалық жә не ә леуметтік-психологиялық тө менгі дең гейдегі отбасылардан шық қ ан девианттық мінез-қ ұ лық ты балалар);

- мигранттардың, оралмандардың, босқ ындардың отбасыларынан шық қ ан балалар.

Мү мкіндігі шектеулі балалардың инклюзивті сыныптарғ а қ абылдануы Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің 2013 жылғ ы 17 мамырдағ ы №499 қ аулысымен бекітілген «Жалпы білім беру ұ йымдары (бастауыш, негізгі орта жә не жалпы орта) қ ызметінiң ү лгілік қ ағ идаларының» нормативтік нұ сқ амаларымен айқ ындалғ ан.

Жалпы білім беретін мектептердің инклюзивті сыныптарындағ ы оқ ушылардың саны білім беру саласындағ ы уә кілетті орган бекіткен нормативтік-қ ұ қ ық тық актілермен реттеледі.

Инклюзивті сыныптардағ ы мү мкіндіктері шектеулі балаларды оқ ыту жалпы білім беретін оқ у бағ дарламалары бойынша, сондай-ақ арнайы білім беру бағ дарламалары бойынша Қ Р МЖМС 1.4.002-2012 жә не ПМПК (психологиялық -медициналық -педагогикалық) ұ сынымдарына сә йкес іске асырылады.

Ерекше оқ ытуды қ ажет ететін балаларды білім беру ортасына бейімдеу ү дерісі қ ажетті тү зету, психологиялық -педагогикалық жә не материалдық -техникалық қ олдау кө рсетуді, жеке оқ у бағ дарламалары мен бағ алаудың сараланғ ан жү йесін жә не қ орытынды аттестаттауды, «кедергісіз» білім беру ортасын қ ұ руды қ осады.

Сапалы білімге тең қ олжетімділікті қ амтамасыз ету барысында ең ә лсіз санаттағ ы мү мкіндігі шектеулі балалар ерекше назар аударуды қ ажет етеді. Мү мкіндіктері шектеулі балаларғ а арналғ ан инклюзивті сыныптарда арнайы білім беру ұ йымдарының сә йкес тү ріндегі типтік оқ у жоспары негізінде жеке оқ у жоспарлары жә не баланы оқ ытуғ а ұ сынылғ ан болжалды бағ дарламалар негізінде оқ у жоспарының ә рбір оқ у пә ні бойынша жеке оқ у бағ дарламалары ә зірленеді.

Жеке білім беру бағ дарламалары – оқ ушылардың даму дең гейінің ө зектілігін ескеріп, оқ ытылатын пә ндер саласындағ ы жә не дамудың жақ ын аймағ ындағ ы білім, білік жә не дағ дыларын қ ұ райды.

Инклюзивті білім беруді жү зеге асыратын білім беру ұ йымдарының педагогикалық кең есі ерекше оқ ытуды қ ажет ететін балаларғ а арналғ ан жеке оқ у жоспарлары мен жеке бағ дарламаларды бекітеді.

Оқ ыту сапасын арттыру барысында жұ мыстың маң ызды бағ ыттары білім беру ү дерісінің барлық қ атысушыларының ең ү здік білім ресурстары мен технологияларына тең қ олжетімділікті қ амтамасыз ету болып табылады.

Шетелдіктер балалары мен білім беру ұ йымдарында мекендеген (тұ рақ танғ ан) азаматтығ ы жоқ тұ лғ аларғ а ана тілін терең мең геруі ү шін жағ дай жасалуы қ ажет. Осы категориядағ ы балаларды оқ у-тә рбие ү дерісіне кіріктіру мақ сатында жә не қ азақ тілі мен орыс тілін мең геруге қ осымша сабақ тар, тілдік ү йірмелер, факультативті сағ аттар ұ йымдастырылады.

Инклюзивті білім берудің мақ саттары мен міндеттеріне тиімді жету мақ сатында жалпы білім беретін мектептер оралмандарды бейімдейтін жә не кіріктіретін орталық тармен, ресурстық орталық тармен, кә мелеттік жасқ а толмағ андарды бейімдейтін орталық тармен, арнайы білім беру ұ йымдарымен, сондай-ақ, ПМПК, оң алту орталық тары жә не психологиялық -педагогикалық тү зеу кабинеттерімен серіктестік ұ йымдастырады.

Инклюзивті білім беруді жү зеге асыру отбасының белсенді қ атысуымен, тү зету-педагогикалық жә не баланың жеке қ ажеттіліктерін ә леуметтік қ олдау мен балалардың жеке ерекшеліктерінің білім алу ортасына бейімделуі жә не білім алуына қ атысты қ ажеттіліктерін, яғ ни білім алуғ а толық жағ дайларды жасау жолымен іске асырылады.

Қ азақ стан Республикасында мү мкіндіктері шектеулі балалардың білім алуы жә не оларғ а психологиялық -педагогикалық, коррекциялық қ олдау кө рсету:

1) инклюзивті білім беруді жү зеге асыратын жалпы білім беретін мектеп сыныптарында дені сау балалармен бірге даму мү мкіндігі шектеулі балаларды біріктіріп оқ ыту (инклюзивті сыныптар).

2) жалпы білім беретін мектептердегі арнайы сыныптарда жү зеге асырылады.

Инклюзивті білім беретін арнайы сыныптар оқ ушылардың даму мү мкіндіктерінің бұ зылу тү рлері бойынша:

- есту қ абілеті бұ зылғ ан балаларғ а арналғ ан (ішінара естімейтін, сө йлеу қ абілеті қ иын, бірақ есту қ ұ ралының кө мегімен сө здік қ орын ө з бетінше жинақ тау мү мкіндігін сақ тайтын балалар);

- кө ру қ абілеті бұ зылғ ан балаларғ а арналғ ан (кө ру ө ткірлігі ерекше тө мендеген нашар кө ретін 0, 05 – 0, 5-ке дейін оптикалық тү зетілген балалар);

- ауыр тіл кемістігі бар балаларғ а арналғ ан (ауызша жә не жазбаша сө йлеу қ абілетінің тұ рақ ты бұ зылысы бар, яғ ни сө йлеу тілінің қ арым-қ атынас қ ызметі бұ зылғ ан балалар);

- тірек-қ имыл аппаратында бұ зылысы бар балаларғ а арналғ ан (қ имыл-қ озғ алысының жартылай немесе толық бұ зылысы);

- психикалық дамуы тежелген (ПДТ) балаларғ а арналғ ан (психикалық дамуының қ алыпты жағ дайдан ауытқ уы, яғ ни органикалық минималды зақ ымдары немесе орталық жү йке жү йесінің функционалдық кемшілігі бар, сондай-ақ ұ зақ уақ ыт бойы ә леуметтік депривация жағ дайында болғ ан балалар);

Арнайы сыныптарда білім алушылардың психофизикалық денсаулығ ын сақ тауғ а бағ ытталғ ан сақ таушы педагогикалық режим қ амтамасыз етіледі.

Сақ таушы педагогикалық режим – бұ л балағ а ү йреншікті жә не қ олайлы, денсаулығ ын сақ тауғ а ә сер ететін баланың іс-ә рекетіне бағ ытталғ ан, оның тә ртібін анық тайтын, барлық іс-шаралар жоспарланғ ан режим.

Сақ таушы педагогикалық режим келесі факторлар арқ ылы жү зеге асырылады:

- сыныптағ ы оқ ушы санының аз болуы (нормативке сә йкес);

- оқ ушылардың эмоцияналдық -тұ лғ алық дамуының ерекшеліктерін ескере отырып, оқ ытудың арнайы ә дістерін қ олданудың негізінде психологиялық қ олайлы жағ дай жасау;

- оқ ушылармен жеке жә не топтық жұ мыс барысында оқ у нә тижесінің мониторингі мә ліметтерінің негізінде оқ у іс-ә рекетінің нә тижелі болуын қ амтамасыз ету;

- оқ у материалының кү рделілігі мен кө лемінің мө лшерленуіне қ арай эмоциялық, психикалық, дене жү ктемесін ескеру;

- психологпен арнайы релаксациялық, психотерапиялық сабақ тар;

- ә р сабақ та емдік-тү зету іс-шараларын қ оса отырып динамикалық ү зіліс жү ргізу;

- оқ ушылардың ең бекке қ абілеттілігін жә не қ абылдау ерекшеліктерін ескере отырып оқ ушының жұ мыс орнын, сынып бө лмесін ерекше жабдық тау;

- температура режимін басқ ару, жалпы мектеп ғ имаратының жарық тану талаптарын сақ тау.

Инклюзивті білім беруді жү зеге асыратын ұ йымдардағ ы білім беру ү дерісі Қ азақ стан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде оқ ыту ү дерісін ұ йымдастыру талаптарына сә йкес ұ йымдастырылады.

Инклюзивті білім беруді жү зеге асыратын жалпы білім беретін ұ йымдар мыналарды:

1) барлық балалардың бастауыш, негізгі орта, жалпы орта дең гейлеріндегі сапалы білімге тең қ олжетімділігін;

2) барлық оқ ушылардың білім алу қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан арнайы жағ дайларды жасауды;

3) «кедергісіз», қ олжетімді орта (білім беру, физикалық жә не т.б.) қ ұ руды;

4) білім беру ү дерісі жағ дайында білім алушылардың дамуын қ амтамасыз ететін психологиялық -педагогикалық қ олдауды, сонымен қ атар қ озғ алысы шектелген мү мкіндігі шектеулі балаларды қ олдауды;

5) оқ у кабинеттерін қ азіргі заманғ ы қ ұ ралдармен жабдық тау (желілік тү рде ә рекеттесетін байланыс жә не коммуникация қ ұ ралдары, кең жолақ ты интернет, аудио- жә не бейнетехника, компьютерлік, мультимедиялық, интерактивтік жә не зияткерлік жабдық тар), оның ішінде оқ ушылардың жекелеген білім алу қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а арналғ ан кө мекші техникалық жабдық тармен жә не бағ дарламалық -техникалық тұ рғ ыда қ амсыздандыруды;

6) оқ ыту жә не тү зете-дамыту ү дерістерін, сондай-ақ бейімдеу жә не модификациялауды ұ йымдастыруғ а арналғ ан білім беру ресурстарын шоғ ырландыруды жә не оқ у материалын оқ ушылардың білімділік қ ажеттіліктеріне пайдалануды;

7) қ ашық тан оқ ытуды қ алыптастыруды, инклюзивті білім беруді қ олдауғ а арналғ ан ақ параттық жә не басқ а да ресурстарды пайдалануды;

8) білім алушылардың қ оғ амда ө мір сү руіне ә леуметтік бейімделу
іс-шараларын жү зеге асыру, ең бек жә не басқ а ө мірлік дағ дыларын қ алыптастыруын қ амтамасыз етуі тиіс.

Инклюзивті білім беруді жү зеге асыратын білім беру ұ йымдарындағ ы сабақ тар ерекше оқ ытуды қ ажет ететін балаларды оқ ыту ү шін жеке ық палды қ олдану арқ ылы жү ргізілуі тиіс.

Тіл мен ә дебиет пә ндерінің мұ ғ алімі оқ ушылардың ауызша жә не жазбаша сө йлеу тіл кемшіліктерін ескеруі керек, сө здердің дұ рыс дыбысталу дең гейінің дамуына, сө йлеу тілінің лексикалық -грамматтикалық жағ ына, байланыстырып сө йлеу ерекшеліктеріне назар аударуы тиіс.

Математика жә не жаратылыстану пә ндерінің мұ ғ алімі психикалық дамуы тежелген балалардың танымдық ә рекеті мен эмоциялық -ерік саласындағ ы ерекшеліктерді ескеруі керек.

Адам жә не қ оғ ам білім беру саласына байланысты пә ндерінің мұ ғ алімі балаларды қ оғ амғ а бейімдеуде жә не олардың мінез-қ ұ лық тарын тү зетудегі жақ сы, оң тайлы ә леуметтендірушілік жә не тә рбиелік ә леуеттеріне (ә леуметтік-экономикалық жә не ә леуметтік-психологиялық жағ дайы тө мен, оралмандар, босқ ындар, аз ұ лттар отбасыларынан шық қ ан, девиантты мінез-қ ұ лық ты балалар) сонымен қ атар, мү мкіндіктері шектеулі балаларғ а кө ң іл бө луі керек.

Музыка жә не бейнелеу ө нері пә ндерінің мұ ғ алімі тірек-қ имыл аппараты жә не сө йлеу, есту, кө ру бұ зылыстары бар балаларды оқ ыту ү дерісіндегі қ иындық тарын, оң тайлы психологиялық -эмоциялық кү йге келтіруін дамытуын, ұ сақ моторикасын жә не танымдық іс-ә рекетін белсендіруін ескеруі керек.

Технология пә нінің мұ ғ алімі жеке тә сілдерді қ олдану жә не жең ілдетілген тапсырмалар беру арқ ылы тірек-қ имыл аппараты, психикалық дамуы тежелген оқ ушылардың сенсорикасы (сезімталдығ ындағ ы) мен ұ сақ моторикасындағ ы, танымдық ә рекетіндегі ерекшеліктерін ескеруі тиіс.

Дене шынық тыру пә нінің мұ ғ алімі тірек-қ имыл аппаратындағ ы бұ зылыстарын ескеруі, жалпы жә не ұ сақ моторикасына назар аударуы, сонымен бірге, мү мкіндігі шектеулі оқ ушыларғ а арналғ ан балалардың денсаулығ ын нығ айту мен дене дамуына арналғ ан арнайы жаттығ уларды жоспарлауы керек. Сонымен қ атар, сабақ ө ткізу кезінде есту, кө ру бұ зылыстары бар балалардың ерекшеліктерін ескеру (анық жә не нақ ты командалар беру, ә рекеттерді арнайы кө рсету жә не т.б.) жә не емдік дене шынық тыруларды ұ йымдастыру қ ажет.

Инклюзивті білім беруді жү зеге асыратын білім беру ұ йымдарында оқ у жылының басталуы мен ұ зақ тығ ы, каникул кү ндері республиканың барлық жалпы орта білім беретін мектептерінде іске асырылып жатқ ан оқ у мерзімдеріне сә йкес бекітіледі.

Психологиялық -педагогикалық қ олдау қ ызмет жұ мысын ұ йымдастыру ү шін инклюзивті білім беруді жү зеге асыратын білім беру ұ йымдарының штатында мына мамандар болуы керек: психолог, логопед, арнайы педагогтер (тифлопедагог, сурдопедагог, олигофренопедагог), емдік дене шынық тыру нұ сқ аушысы, ә леуметтік педагог.

Логопед, психолог, арнайы педагогтар жә не т.б. мамандары жоқ білім беру ұ йымдарының инклюзивті сыныптарында оқ итын ерекше оқ ытуды қ ажет ететін балалар психологиялық -педагогикалық тү зету кабинеттерінде жә не оң алту орталық тарында тү зету-педагогикалық қ олдау ала алады.

Ерекше оқ ытуды қ ажет ететін жалпы білім беретін мектеп тү лектерінің, сонымен бірге есту қ абілетінде, кө ру қ абілетінде, тірек-қ имыл аппаратында бұ зылыстары бар жә не кү рделі тіл кемістігі бар, психикалық дамуы тежелген тү лектердің алғ ан білім дең гейін растайтын мемлекеттік ү лгідегі қ ұ жат алады.