Ауылшаруашылығы жануарларының аусылы бойынша эпизоотиялық жағдай

Ә лемдегі аусыл бойынша эпизоотиялық жағ дай. Қ андай да бір географиялық аймақ тағ ы кез-келген инфекциялық аурудың эпизоотиялық жағ дайы тұ рақ ты, біркелкі болмайтыны белгілі, себебі эпизоотиялық жағ дайғ а ә рдайым оның басты жә не қ осымша қ озғ аушы кү штері ә серін тигізіп отырады.

Ә лемдегі аусыл бойынша 2011 жылы эпизоотиялық жағ дай кү рделі де қ ауырт болып қ ала беруін жалғ астырғ ан. Аталғ ан аурумен кү ресу тұ рғ ысындағ ы қ арқ ынды халық аралық, ө ң ірлік жә не ұ лттық шараларғ а қ арамастан ә лемнің 100 астам дамығ ан елдері аусылдан сау болмай отыр, бұ л жануарлар мен жануар текті ө німдерді, шикізаттардың сауда саттығ ындағ ы тежеуілдеуші факторды қ ұ райды.

Ал, 2009 жылғ ы мә ліметтер бойынша ХЭБ 174 мү шелері ішінде 64 мемлекет ХЭБ Халық аралық комитеті тарапынан вакцинациясыз аусылдан сау деп танылғ ан. Ал, 1 мемлекет вакцинация жасалуын ескере отырып сау деп танылғ ан, 5 мү ше-елдің аумақ тарында жекелеген ө ң ірлерге қ атысты аусылдан вакцинация қ олдану арқ ылы сау аймақ тар бар деп танылғ ан. Вакцинациясыз аусылдан сау аймақ тар статусы 10 ел мен олардың аумақ тарына берілген. Африка мен Азия континентінің кө птеген елдері аусылғ а қ атысты эндемиялы болып қ ала беруде, ол елдерде жыл сайын инфекцияның жаң а ошақ тары бой алып отырады.

Мә селен, жү ргізілген талдау барысында 2011 жылы аусылдан жер шарының 4 континентіндегі 19 ел сау емес деп танылғ ан: Еуропа, Азия, Африка жә не Оң тү стік Америка (5 кесте).

Бұ л жерде ең қ ауырт эпизоотиялық жағ дай Азия континентінде сақ талып қ алғ анын атау керек, мә селен 10 сау емес елде 269 инфекция ошақ тары тіркелінген, олардың 244 Солтү стік (139) жә не Оң тү стік Корея (105) ү лесіне келеді.

Аусыл ауруы пайда болуының басты себебі – шекаралас сау емес елден енуі, ең алдымен жануарларды, жануар текті ө німдер мен шикізаттарды заң ғ а қ айшы жолдармен енгізу, кездейсоқ тү рде жануарлардың жайылымдарда, су ішу орындарында байланысқ а тү суінен, сонымен қ атар туризм, сапар шегу, автотранспорттың, оның ішінде жү к кө ліктерінің кө п мө лшерде енуі, адамдардың жаппай қ оныс аударулары, соғ ыс конфликтері т.б. Аурудың таралуына жеткіліксіз иммундық жағ дай немесе оның жануарлар бойында аусылғ а қ арсы профилактикалық вакциналаудың қ ысқ артылуынан (жартылай ө ткізілуі), я болмаса мү лдем болмауынан иммунитеттің қ алыптаспауы ық пал етеді.

Қ азіргі уақ ытта ауылшаруашылығ ы жануарларының аусылы эпизоотологтар мен инфекция танушы мамандар ү шін басты мә селелердің біріне айналып отыр.

Инфекция таралу ареалы шекараларының кең ейуі негізінен ө ң ірлерде санитариялық -эпидемиологиялық шараларды ұ йымдастыру дең гейінің нашарлауына байланысты. Ұ лыбритания, Франция, Нидерланды т.б. сынды ә лемнің кө птеген ө ң ірлері ондағ ан жылдар бойы аталғ ан аурудан ада болғ ан, ал бірнеше апта ішінде эпизоотияның ауқ ымдылығ ын мойындауғ а мә жбү р болып, шұ ғ ыл эпизоотияғ а қ арсы аусылды жою шараларын ө ткізе бастағ ан.

5 – кесте Ә лемде 2011 ж аралығ ында тіркелінген аусыл ауруы.

Кө птеген елдердің басшылары жыл сайын АҚ Ш жү здеген миллион долларын инфекцияны жою мен оның одан ә рі таралуының алдын алу шараларына жұ мсайды. Бү кіл ә лемнің эпидемиологтары аса қ ауіпті аурулар пайда болуына, таралуына жолбермейтін, жоюғ а бағ ытталғ ан эпизоотияғ а қ арсы қ олданылып келген шаралар жү йесін қ айта қ арастыру кезең і жеткенін тү сінді. Ә лемде ө тіп жатқ ан ішкі саяси, геосаяси жә не экономикалық ө згерістер қ азіргі жағ дайда санитариялық -эпидемиологиялық шараларды ө ткізу ү шін жаң а нормалар мен ережелер қ абылдануы керектігі ө зекті мә селе екендігін білдіре тү суде. Климаттық жә не географиялық бө геттер жануарлар ауруларының таралуы ү шін мемлекеттік шекарағ а қ арағ анда ү лкен кедергі болып табылады, ал тұ рғ ындар шоғ ырлануы тығ ыздығ ы, инфекция қ оздырушыларының таралуы, жануарлардың аусып қ озғ алулары, мал шаруашылығ ын жү ргізу ә дістері тә різді факторлар аурулар пайда болуына қ атысты ұ лттық, сондай-ақ халық аралық ауқ ымда да маң ызды саналады. Тө менде келтірілген 6 кестеде жалпылама алынғ ан тү рде 104 елде қ олданылатын аусылғ а қ арсы шаралар жайындағ ы мә ліметтер келтірілген. Сою мен жоюдың модифицирленген саясаты инфекция ошақ тарында аусылмен ауруларды жоюды жә не клиникалық сау жануарларды союды білдіреді. Осы 6 кестеде келтірілген мә ліметтерден тү йеріміз аусылдан сау емес елдерде вакцинация негізгі аусылғ а қ арсы шара болып табылады.

Еуропада аусылғ а қ арсы шектелінген жануар бастарын жү йелі вакцинациялау ү ш елде ө ткізіліп келген: Ресей, Албания, Швейцария. Ал, Оң тү стік Америка мен Азияның экономикалық тұ рғ ыдан дамығ ан елдерінде жануарларды аусыл ауруына қ арсы кең інен вакцинациялау ісі қ олданылып келеді. Кейбір аусыл ауруы ү немі тіркелетін, экономикалық тұ рғ ыдан дамыуы кеш қ алғ ан елдерде вакцинаны шектелген тү рде ғ ана пайдаланады немесе тек асыл тұ қ ымды жануарларды ғ ана иммунизациялайды, ауырғ ан жануарларды емдеу ісімен айналысып сауық қ андарын табындарда қ алдырып отырады. Орын алып отырғ ан жағ дайда осылай жасалуы мә жбү рлі болып отырғ ан аталғ ан стратегия, осы елдердің барлық аумақ тары бірнеше жылдар бойы аусыл ауруынан стационарлық сау емес деп танылуына ә келіп соқ тырады.

Қ азіргі уақ ытта ә лемнің ә р елдерінде аусылмен кү ресу жә не оны профилактикалау бойынша негізгі ү ш шаралар жү йесі ө ткізіледі:

- жануарларды вакцинациялау саясатынан бас тарту, ал аусыл орын алғ ан жағ дайда – сау емес елді мекендерде жә не қ ауіп тө нген аймақ тарда қ атаң карантиндік шараларды ұ стана отырып барлық сезімтал жануар бастарын ауру ошақ тарында (" стемпинг-аут") сою (жою) шараларын ө ткізу;

- жануарларды профилактикалық иммунизациялаудан бас тарту, ал аусыл орын алғ ан кездері – ауру байқ алу ошағ ында лажсыз айналдыра вакцинация ө ткізу арқ ылы жануарларды сою (жою) шараларын ө ткізу;

6 - кесте Ә лем елдерінде аусылғ а қ арсы кү ресудің негізгі шаралары мен профилактикалау тә сілдері

- жалпы ел аумағ ында немесе белгілі бір аймақ тарда жануарларды жү йелі профилактикалық иммунизациялау, ал аусыл орын алғ ан жағ дайда – айналдыра вакцинациялау ө ткізу арқ ылы ауру жануарларды сою (жою) шараларын ө ткізу.

Аусылғ а қ арсы ө ткізілетін қ андай да бір шаралар жү йесінің тиімділігіне қ атысты ХЭБ ресми материалдарына салыстырмалы талдау жасағ ан кезде эпизоотологиялық негізделген, рационалды жә не экономикалық тиімдісі барлық ел аумағ ында, немесе белгілі бір аймағ ында жануарларды жү йелі профилактикалық иммунизациялау шарасын ө ткізу, ал аусыл орын ала қ алғ ан жағ дайда – айналдыра вакцинациялау ө ткізу арқ ылы ауру жануарларды сою (жою) шарасын жү ргізу ең тиімді екендігін дә лелдеп берген. Аусылғ а қ арсы жү ргізілетін шаралардың тиімді болуы диагноз қ ою жылдамдығ ына, яғ ни диагностикалық зерттеулердің тиімді ө ткізілуіне байланысты екенін де атап ө ткен жө н.

Аусылдың таралуы кө біне шаруашылық жә не экономикалық байланыстарғ а, мал шаруашылығ ын жү ргізу ә дісіне, жануарлар орналасу тығ ыздығ ына, тұ рғ ындардың қ оныс аудару дә режесіне, азық тарды, жануар текті ө німдер мен шикізаттарды дайындау, сақ тау жә не ө ң деу жағ дайларына байланысты ө теді. Жайылымдық мал шаруашылығ ы жү ргізілуі аймақ тарында аусыл аууруы байқ алулары мерзімдік жайылымдарғ а айдап жеткізу кезең деріне тап келіп жатады. Кө птеген елдер, соның ішінде Қ азақ стан Республикасымен шекараласатын аусылдан сау емес елдер елімізге аталғ ан аурудың халық аралық байланыстар есебінен, сонымен қ атар қ оныс аударатын жануарлармен, жыл қ ұ старымен ену қ ауіпі кө здері болып саналады.

Аусылдың байқ алып, таралуында маң ызды фактор жабайы жануарлар екені де белгілі. Ә лемнің кө птеген елдерінде аталғ ан аурудың орын алуы жабайы жұ птұ яқ тылармен байланысты. Жабайы тұ яқ ты жануарлар, ә сіресе бө кендер кө птеп тіркелетін елдер, ө ң ірлер аусыл бойынша инфекция ошақ тары болып табылады.

Сондай-ақ, аусыл таралуына ә сер ететін тағ ы бір жайт континт ішіндегі жабайы жануарлардың кө птеген елдердің аумақ тары арқ ылы алыс қ ашық тық тарғ а қ оныс адарып отыруы.

Қ Р ауылшаруашылығ ы жануарларының аусыл ауруы бойынша 1971-2012 жж аралығ ында сау емес елді мекендер тіркелу динамикасына қ арап сау емес мекендер саны 1971-1974 жж кезең інде максималды болғ ан, осы кезең де инфекцияның 281 ошағ ы тіркелінген, сосын 2001 ж дейін осы кө рсеткеіштің тө қ мендеуі орын алады, яғ ни ауру спорадиялық сипатта ө рбиді, ал сосын 2007 ж дейін тыныштық байқ алғ ан.

Қ Р аумағ ында аусыл таралу ауқ ымын анық тау жұ мыстары кө рсеткеніндей 1971-2012 жж кезең інде аусыл бойынша ең сау емес Алматы жә не Шығ ыс-Қ азақ стан облыстары саналады, мұ нда сау емес елді мекендер саны тиісінше 104 жә не 158 болғ ан.

Ал, аусыл бойынша сау емес елді-мекендер санын тіркеу кө рсетуінше 2007 ж ауру ө ршуі бой алғ ан ә рі осы кө рініс ө сетіні байқ алғ ан. Ө кінішке орай мұ нан кейінгі жылдары бұ л қ ауіп расталды да келесі 4 жылда республикада жаң а аусыл ошақ тарын тіркелуінің оң динамикасы байқ алды, айта кетері ауру байқ алулары еліміздің орасан зор қ ашық тық тарды қ амтитын ә р ө ң ірлерінде байқ алғ ан.

Мысалы, 2007 жылы аусыл байқ алуының 1 оқ иғ асы тіркелінсе (Ақ мола облысы), 2011 жылы 6 жаң а ошақ тіркелген (2 – Батыс-Қ азақ стан жә не 4 – Шығ ыс-Қ азақ стан облыстарында). Ал, 2012 жылдың бірінші жарты жылдығ ында республика Шығ ыс-Қ азақ стан, 4 – Алматы жә не 3 – Жамбыл облыстарында) (8 сурет).

7 - кесте Аусыл бойынша 1996-2012 жж аралығ ында сау емес елді мекендер саны.

8 - сурет 1971-2012 жж кезең і аралығ ындағ ы Қ азақ стан аумағ ындағ ы ауылшаруашылық жануарларының аусыл ауруы бойынша сау емес елді мекендер.

Отандық жә не ә лемдік тә жірибеге сү йенер болсақ, аусыл вирусы сау аймақ тарғ а (елдерге) ет жә не басқ а малшаруашылығ ы ө німдерімен, азық тармен, автокө ліктермен, сондай-ақ жануарлармен қ оса енгізілуі мү мкін. Сонымен қ атар, бірқ атар елдерден, соның ішінде шекаралас, соның ішінде аусылдан сау емес (Қ ытай, Моң ғ олия, Вьетнам, Оң тү стік Америка т.б.) елдерден соң ғ ы жылдары кө п мө лшерде ет пен ет ө німдері тасымалданып енгізіледі, бұ л аусылдың оның ішінде экзотикалық типтері мен нұ сқ аларының ену қ ауіпін тө ндіреді. Дегенмен, патологиялық материалдардың зертханалық зерттеулері кө рсеткеніндей осы кезең аралығ ындағ ы аурудың негізгі қ оздырушылары А жә не О типіндегі вирустар.

9 – сурет 2012 ж аралығ ындағ ы Қ азақ стан Республикасындағ ы аусыл бойынша эпизоотиялық жағ дай

Қ азақ стан Республикасы аумағ ында 2000-2010 жылдар аралығ ында аусылдан 18 сау емес елді мекен тіркелінген (9 сурет). Негізінен осындай мекендер Қ азақ станнның оң тү стік-шығ ыс ө ң ірлерінде байқ алғ ан.

8 – кесте Қ азақ стан Республикасы облыстарына қ атысты 1955 ж бастап 2010 ж дейінгі кезең де аусыл ауруы байқ алу оқ иғ аларына талдау жү ргізілуі

Қ азақ стан аумағ ын аусыл бойынша аймақ тарғ а бө лу 10 суретте кө рсетілген:

- ауру пайда болып, таралуының жоғ ары дә режедегі қ ауіпті аймағ ы (Атырау, Батыс-Қ азақ стан, Жамбыл, Қ ызылорда, Оң тү стік-Қ азақ стан, Шығ ыс-Қ азақ стан, Қ арағ анды, Алматы облыстары);

- орташа қ ауіп дә режесіндегі аймақ, ол аусыл бойынша біршама сау болуымен сипатталып, таралу алмайтын бірен-саран ауру ошағ ының тіркелуі тү рінде байқ алады;

- ауру пайда болып, таралуының жоғ ары дә режедегі қ ауіпті аймағ ы, оғ ан малшаруашылығ ын жайылым пайдалана отырып жү ргізу жү йесі жә не шекаралас мемлекеттермен тығ ыз қ атынаста болу тә н.

Осы аталғ ан аймақ тардың бә рінде аусыл ауруының байқ алу қ ауіптерінің тұ рақ ты (перманентті) аумақ тарын аса бө лініп кө рсетілген: шекаралас мемлекеттермен шектесетін аудандар; аусыл ауруы вирусымен жұ мыс жасайтын кә сіпорындар мен мекемелер тө ң ірегіндегі аумақ тар; халық аралық ә уежайлар маң айындағ ы аудандар; жануар текті импорттық шикізаттарды ө ң деумен айналысатын теміржол стансалары, еткомбинаттары жә не кә сіпорындары; республикалық жә не облыстық маң ызы бар автомобиль жолдары бойындағ ы елді-мекендер.

Эпизоотологияда аймақ тарғ а бө луді аумақ тарды жануар аурулары таралу қ арқ ынына байланысты жә не табиғ и ошақ тардың кең істіктік қ ұ рылымдарына қ атысты аймақ тарғ а бө лу деген тү сінік қ алыптасқ ан.

«ХЭБ жер беті жануарларының жерү сті санитариялық кодексіне» сә йкес (2003 ж.): «Аймақ тарғ а бө лу дегеніміз –халық аралық сауда-саттық ү дерісін жү ргізу мақ сатында елдегі географиялық аумақ ты ө зінің ветеринариялық -санитарлық статусына сә йкес бө луі».

Қ андай да бір аймақ тың санитариялық статусын қ орғ ау ү шін қ ажетті шарт нақ ты ауру тү ріне байланысты болады. Бұ л шарттар алуан тү рлі, сондық тан аймақ тың кө лемі, орналасуы мен шекаралары аурудың эпизоотологиясына, қ оршағ ан орта факторларына жә не бақ ылауында ұ стау жә не профилактикалық шараларғ а байланысты болады. Аймақ тардың кө лемі мен шекараларын табиғ и, жасанды, заң ды шекараларын ескере келе Ветеринариялық ә кімшілік айқ ындайды, бұ л жайында ресми тү рде қ оғ амды хабардар етеді.

Экспорттаушы ел ө з аумағ ында Кодекс тізіміне енген бір немесе бірнеше ауруды анық тағ ан соң Кодексте осындай аймақ айқ ындалуы кезінде қ арастырылатын шараларды орындауғ а міндетті.

Импорттаушы ел осындай аймақ барын мойындап, ө з аумағ ында тауарларды импорттау немесе транзиттеу кезінде осындай аймақ тың ветеринариялық -санитарлық статусына сә йкесетін Жерү сті кодексі ұ сыныстарын орындауы керек.

10 - сурет 2000-2010 жж кезең індегі аусыл ауруының ошақ тары.

Аусыл ауруының таралуы шаруашылық жә не экономикалық байланыстарғ а, малшаруашылығ ын жү ргізу ә діс-тә сіліне, жануар бастарының орналасу тығ ыздығ ына, тұ рғ ындардың қ оныстану дә режесіне, жануар текті ө німдер мен шикізаттарды дайындау, сақ тау жә не ө ң деу жағ дайларына т.б. факторларғ а байланысты болады. Бұ л ArcGis бағ дарламасында жақ сы кө рсетілген (11 сурет). Біз аталғ ан бағ дарламаны пайдалана отырып ауылшаруашылық жануарларының 1999-2008 жж аралығ ындағ ы аусыл ауруынан сау емес елді-мекендердің GPS нү ктелерін енгіздік. Сосын картағ а теміржол жә не автомобиль жолдары енгізілді, нә тижесінде аталғ ан нысандарды белгілеп республика картасы алынды.

Республика аумағ ында аусыл ауруының таралуына қ атысты жү ргізілген талдау жұ мыстары кө рсетуінше, 80% жағ дайларда аусыл бойынша сау емес оқ иғ алар теміржол жә не автомобиль жолдары маң дарында байқ алғ ан. Тиісінше, аусыл ауруы таралу механизмінде жануарларды немесе ө зге биоматериалды тиісті бақ ылаусыз тасымалдау салдарынан вирустың теміржолдармен, автомобиль жолдарымен таралуы маң ызды рө л атқ аратыны жайлы айта аламыз.

Математикалық талдауларғ а сә йкес біз республикада аусылдың эпизоотиялық ү дерісін салыстырмалы эпизоотологиялық шамаларды ескере отырып (сезімтал жануар бастары, вакцинацияланғ ан жә не ревакцинацияланғ ан жануарлар саны, анық талынғ ан сау емес мекендер саны, ө лген (ө лтірілген, сойылғ ан) жануарлар саны, ауруғ а шалдығ у дең гейі, елді мекендер саны, жұ қ тырылу пайызы, эпизоотиялық индексі, вакцинациямен қ амту пайызы мен сау емес мекендер ү лесі) анық тау бойынша талдау жұ мысы жү ргізілді.

11 - сурет Республиканың теміржол жә не автомобиль жолдары тө ң іректеріндегі аусыл бойынша сау емес елді мекендердің орналасуы QIS 2010 ж бойынша мә ліметтер (ArcGis бағ дарламасы).

Аусыл ауруы пайда болып, таралуының жоғ ары дә режедегі қ ауіпті аймағ ында (Атырау, Батыс-Қ азақ стан, Жамбыл, Қ ызылорда, Оң тү стік-Қ азақ стан, Шығ ыс-Қ азақ стан, Қ арағ анды, Алматы облыстары) меншік иелігіне қ арамастан міндетті тү рде барлық ірі қ ара мал, қ ой бастарын профилактикалық вакцинациялау қ ажет, ал шошқ аларды фермаларғ а аусыл вирусының ену қ ауіпі тө нген жағ дайда ә мбебап вакцинамен вакцинациялау керек. Автомобиль, теміржол тораптары маң дарындағ ы буферлік аймақ тарды 30 км кем емес етіп қ ұ ру қ ажет. Бұ л аймақ та аталғ ан ауру бойынша эпизоотиялық жағ дайдың нашарлауы ық тимал. О, А жә не Азия-1 типтеріндегі аусыл кез-келген уақ ытта пайда болуы мү мкін, дегенмен ең қ ауіпті кезең деп жаз бен кү зді атауғ а болады.

12 – сурет 1955-2010 жж аралығ ындағ ы аусылдан сау емес елді-мекендердің кластерлері.

Қ ауіптіліктің орташа дә режесіндегі аймақ тарда (Қ останай, Ақ мола, Ақ тө бе облыстары) жануарлардың бір бө лігін ауыслғ а қ арсы жоспарлық вакцинациялау аясында вакцинациялап, жалпы эпизоотияғ а қ арсы шаралар ө ткізеді, ал аусыл бойынша жағ дайдың ушығ уы кезінде барлық жануарларды аусылғ а қ арсы вакцинациялау жұ мысын ө ткізеді.

Аусылғ а қ атысты тұ рақ ты саулық байқ алынатын аймақ тарда (Павлодар, Маң ғ ыстау, Солтү стік-Қ азақ стан облыстары) аусылды телімді профилактикалау қ ұ ралдарын пайдаланбастан жалпы ветеринариялық –санитарлық шаралар ө ткізіледі. Осы аймақ тың саулығ ын сақ тау ү шін аусылғ а қ арсы иммунизациялау ө ткізілетін бірінші жә не екінші аймақ тардан жануарларды сатып алуғ а жол берілмеуі керек.

Жануарларды вакцинациялағ аннан кейін бірінші жә не екінші аймақ тарда қ ан сарысуларын зерттеу (иммундық фонды анық тау ү шін) міндетті.