Жазаны орындаушы органдардың қызметтеріне бақылау жасау

Қ азақ стан Республикасында қ ылмыстық жазаны атқ ару кезінде сотталғ андардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін шектеуге немесе басқ ада заң бұ зушылық қ а жол бермеу мақ сатымен қ ылмыстық жазаны атқ ару мекемелері мен органдарының қ ызметтеріне бақ ылау жү ргізіледі.

Сондық тан жазаны атқ ару мекемелері мен органдарының қ ызметтерін бақ ылау тү рлері жә не оның тә ртібі Қ Р Қ АК 3-тарауында бекітілген.

Қ ылмыстық жазаны атқ арушы мекемелер мен органдарының қ ызметтерін бақ ылау жұ мыстарын ә р тү рлі органдар жү ргізеді. Ең бірінші бақ ылау бұ л жергілікті атқ арушы органдардың бақ ылауы болып табылады.

Жергілікті атқ арушы органдар ө з аумақ тарында орналасқ ан жазаны атқ арушы мекемелер мен органдардың қ ызметін қ адағ ап, бақ ылайды. Ол ү шін оларғ а Қ Р Конституциясының 87-бабының 2-тармағ ында ұ сынылғ ан ө кілетті пайдалана алады. Мекемелер мен органдардың қ ызметін бақ ылауды жү зеге асыру тә ртібі Қ азақ стан Республикасының заң дарымен реттеледі.

Келесі бақ ылау бұ л сот бақ ылауы. Жазаны ө теуден шартты-мерзімінен бұ рын босату туралы, жазаның ө телмеген бө лігін жазаның неғ ұ рлым жұ мсақ тү ріне ауыстыру туралы, сотталушының ауыруына байланысты жазадан босату туралы, адамның жеке басына жасағ ан ауыр жә не аса ауыр қ ылмыстары ү шін бес жылдан артық мерзімге бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андарды қ оспағ анда жү кті ә йелдердің жә не сегіз жасқ а дейін балалары бар ә йелдердің жазаларын ө теуін кейінге қ алдыру туралы, сондай-ақ тү зеу мекемесінің тү рін ө згерту туралы мә селелерді шешу кезінде жазалардың атқ арылуын сот бақ ылайды.

Жазаны ө теу шартын ө згертуге байланысты мә селелерді сот бақ ылайды. Бұ л шарттар сотталушының айыппұ лды бір жолғ ы тө леуге мү мкіндігі болмағ ан жағ дайда сотталушының ө тініші бойынша тө лемнің мерзімін ұ зартуғ а немесе алты айғ а дейін бө ліп-бө ліп тө леуге жол береді. (Қ Р Қ АК 226. 2т.) Тү зеу жұ мыстарында сот сотталушының материалдық жағ дайы нашарлағ ан ретте қ ылмыстық -атқ ару инспекциясы жү зеге асырады.

Сотталушының ө зі немесе ол жұ мыс істейтін ұ йымның ә кімшілігінің қ олдаухатымен оның жалақ ысынан ұ стап қ алу мө лшерін кемітуге қ ұ қ ылы. Сот сотталушының мү лкін тә ркілеу туралы (Қ Р Қ АК 57-58б.б.) сондай-ақ бас бостандығ ынан айыруғ а немесе тү зеу жұ мыстарына сотталғ андардың жазасын атқ аруды кейінге қ алдыру туралы мә селелерді де шешеді (Қ Р Қ АК 386. 5-т; 171 бап.) Сот шартты сотталушыларғ а толық немесе жартылай, ә йтпесе бұ рын бекітілген міндеттерге толық тырулар енгізуі мү мкін. (Қ Р Қ АК 184 бап 1т.), Сотталушының сынақ мерзімін ұ зарта алады. (Қ Р Қ АК 184 бап Зт,); Шартты тү рде соттаудың кү шін жоя алады. (Қ Р Қ АК 184 бап 4т.)

Бас бостандығ ынан айыруғ а сотталғ андарғ а мінез-қ ұ лқ ына жә не ең бекке кө зқ арасына қ арай тү зеу мекемесінің тү рі ө згертілуі мү мкін. (Қ Р Қ АК 73 бап).

Сотқ а медициналық сипаттағ ы мә жбү рлеп емдеу шараларына тағ айындалғ ан адамның емін жалғ астыру немесе ө згерту қ ұ қ ығ ы берілген. (Қ Р Қ К 16 бап).

Сотталғ андардың ө здеріне тағ айындалғ ан жазадан жалтаруына байланысты, сот ө теу жазасын қ атаң тү рге ауыстыра алады.(Қ Р Қ К 42 бап. жә не Қ Р Қ АК 35 бап., Қ Р Қ К 43 бап жә не Қ Р Қ АК 42 бап, Қ Р Қ АК 55 бап. жә не т.б.) жә не сот жазаның ө телмей қ алғ ан бө лігін оның жең іл тү ріне ауыстыра алады (Қ Р Қ К 71бап.)

Сот мерзімінен бұ рын босату туралы мә селелерді шешкенде бақ ылайды, жазадан мерзімінен-шартты тү рде босату (Қ Р Қ К 70, 84 баптар, Қ Р Қ АК 196 бап), ауруғ а шалдығ уғ а байланысты жазадан босату (Қ Р Қ К 736, Қ Р Қ АК 196 бап.)

Сот заң да қ арастырылғ ан сотталғ андардың атқ арушы мекеме мен органдардың қ ызметіне арыздануын, шағ ымдануын қ арастырады. Қ арастырылғ ан бапта конститутциялық норма жү зеге асырылады. Онда сот билігі Республиканың халық аралық келісімдері, нормативтік қ ұ қ ық тық актілері мен заң дары, Конституция негізінде туындайтын барлық іс пен даулы жағ дайларда таралады (Қ Р Конститутциясы 766-бап 2т.).

Жазаны атқ арушы мекемелер мен органдар ү кім шығ арғ ан сотқ а бас бостандығ ынан айыруды ө теуінің басталғ аны жә не оның орны жайлы хабарлайды. Берілген ереже Қ Р Қ АК 18 бабы 3-т. іс жү ргізу нормаларына негізделеді. Қ ылмыстық іс жү ргізу заң намасының нормасына сә йкес ү кім шығ арғ ан сот, ү кімнің ұ йғ арымы мен қ аулысын атқ арылуын қ адағ алауғ а міндетті.

Сот тек жазаның атқ арылуын ғ ана емес, сонымен бірге азаматтық іс жү ргізу тү ріндегі жазаны атқ арушы мекемелер мен органдардың ә кімшілігінің қ ызметіне де бақ ылау жасайды. Мысалы, жоғ арыдағ ы мекемелердің кінә сінен сотталғ андарғ а келтірілген залалдар туралы талапты (Қ Р Қ АК 94.Зт.), жазасын ө теу уақ ытында сотталушы мемлекетке зиян келтіру туралы тү зеу мекемесінің арызын қ арастырғ анда (Қ АК 98 бап.)

Жазаны атқ ару мекемелері мен органдарының қ ызметіне ведомствалық бақ ылау жү ргізіледі. Жазаны атқ арушы мекемелер мен органдардың қ ызметіне жоғ ары тұ рғ ан басқ ару органдары мен лауазымды адамдардың тарапынан ведомствалық бақ ылау жү зеге асырылады. Ведомствалық бақ ылауды жү зеге асыру тә ртібі нормативтік қ ұ қ ық тық актілермен белгіленеді.

Бұ дан бұ рын да белсенді тү рде жү зеге асырылып жү рген ведомствалық бақ ылау, қ ылмыстық -атқ ару заң ында алғ аш рет жазаны атқ арушы органдар мен мекемелерге бекітілді. Жазаны атқ арушы органдар мен мекемелер ІІМ-нің (тү зеу мекемелері, қ амау ү йлері, тү зеу орталық тары, қ ылмыстық -атқ ару инспекциялары), Қ орғ аныс министірлігі (абақ ты гарнизонының командованиясы, ә скери бө лімдер, мекемелер) жү йесіне енеді. Аталғ ан органдар ведомствалық бақ ылауды анық тайтын нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді қ абылдайды.

Жазаны атқ арушы органдар мен мекемелерді бақ ылау жү ргізуді реттейтін ведомствалық нормативтік қ ұ қ ық тық актілері: сотталғ андардың заң ды мү дделері мен қ ұ қ ығ ын сақ тауда жә не жазаны атқ аруда заң мен басқ а нормативтік актілердің сақ талуын; жазаны атқ арушы органдар мен мекемелердің, сотталғ андардың жә не басқ а адамдардың қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан.

Ведомствалық бақ ылауда сотталғ андармен жү ргізілетін тә рбиелік жұ мыстың ұ йымдастырылуы жә не олардың ең бек ә рекеті, осы мекемелердің ә кімшілігінің жұ ртшылық жә не мемлекеттік органдармен ө зара қ атынасы бағ аланады.

Алдына қ ойылғ ан міндеттерге жету ү шін анық талғ ан кемшіліктерді шеттету туралы нақ ты шара қ олдану кө зделіп, олардың пайда болуының себебі мен салдарын анық тау бойынша жазаны атқ арушы органдар мен мекеме ә кімшілігі қ ызметін бағ алау бақ ылау негізінде жү зеге асады.

Ә скери қ ызметтегілерге қ атысты жазаны атқ арушы мекемелер мен органдардың қ ызметін бақ ылау Қ орғ аныс министірлігі, бө лім командирлері, ә скери жарғ ы мен Қ Р Қ орғ аныс министірлігі жә не Қ Р Ү кіметі қ абылданғ ан басқ а да нормативтік қ ұ қ ық тық актілер негізінде жү зеге асады.

Бас бостандығ ын шектеу жә не айыру, тү зеу жә не қ оғ амдық жұ мыстар, сондай-ақ шартты соттау жазасын атқ арушы мекемелер мен органдардың қ ызметін бақ ылауды ІІМ, атап айтсақ Қ Р ІІМ Қ ылмыстық -атқ ару жү йесінің комитеті жү зеге асырады. Жоғ арыда аталғ ан мекемелер мен органдардың бақ ылау нысандары: статистикалық есептілік талдауы, қ аржылық -шаруашылық немесе ө ндірістік саланы тексеру (ревизия), жазаны атқ арушы мекемелер мен органдарды тікелей инспекциялау, шағ ымдарды, ө тініштер мен ұ сыныстарды тексеріп, тиісті шешім қ абылдау болып табылады. Қ ылмыстық -атқ ару ісін жү ргізудегі қ адағ алауды прокуратура жү ргізеді. Дә лірек айтқ анда жазаны атқ арушы мекемелер мен органдар ә кімшілігінің заң дарды сақ тауын қ адағ алауды Қ Р заң дарына сә йкес Қ Р Бас Прокуроры мен оғ ан бағ ынышты прокурорлар жү зеге асырады.

Прокуратура мемлекет атынан Қ Р Президентінің нұ сқ ауларын жә не Республика аумағ ында ө зге де нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді, жедел іздестіру қ ызметінің, анық таушы мен тергеушінің, іс жү ргізуші жә не ә кімшіліктің заң ды дә л жә не біркелкі қ олдануын қ адағ алайды. Сонымен бірге, қ ылмыстық -атқ ару ісін жү ргізудің пә ні болып тү зеу мекемесінде жә не басқ а да жазаларын ө теу орнындағ ы жерлерде заң мен бекітілген қ ұ қ ы, бостандығ ы мен міндеттерін бас бостандығ ынан айыруғ а байланысты емес, жаза атқ арудың заң дылығ ын сақ тау болады.

Қ адағ алауды жү зеге асыруда ерекше назар Қ Р Қ АК сотталғ андардың қ ұ қ ық тық жағ дайын, материалдық -тұ рмыстық жағ ынан қ амтамасыз етілуі мен медициналық қ ызмет кө рсетулерін анық тайтын ережесінің сақ талуына басты назар аударылады.

Қ Р Заң ы прокуратурағ а заң ды сақ талуын тексеру кезінде зор мү мкіншіліктер берген. Қ адағ алауды жү зеге асырушы прокурор, кез-келген уақ ытта жазаны атқ арушы органдар мен мекемелерге келуге, сотталғ андардан сұ рақ -жауап алуғ а, жедел материалдармен жә не қ ай қ ұ жаттың негізінде сотталып, жазасын ө теп жү ргендіктерін тексереді.

Прокурор ә кімшіліктен жазасын ө теп жү рген сотталғ андарғ а қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ететін жағ дау тудыруды талап ете алады.

Жазаны атқ арушы органдар мен мекемелердегі ә кімшіліктің бұ йрық тары, ө кімдері жә не қ аулыларының заң ғ а сә йкестігін тексеріп, лауазымды тұ лғ алардан тү сініктеме талап етуге, ұ сыныс пен наразылық білдіруге, ә кімшіліктің қ ұ қ ық бұ зушылығ ы жайлы іс жү ргізіп, қ ылмыстық іс қ озғ ауғ а қ ұ қ ы бар. Прокурор ө з қ аулыларымен заң ды бұ зғ ан сотталғ андарғ а салынғ ан тә ртіптік жазалауды ө згертуге, жедел тә ртіптік немесе айыптық оқ шаулау орындарында, камералық ү лгідегі ү й-жайларда жә не жалғ ыз адамдық камерада ұ стау орындарынан босата алады.

Прокурор немесе оның орынбасары ө з қ аулыларымен жазаны атқ арушы орындарда заң ды негізсіз отырғ ан ә рбір адамды дереу босатуы тиіс. Прокурордың талабы мен қ аулысы жазаны атқ арушы органдар мен мекемелер ә кімшілігі ү шін міндетті тү рде орындауғ а жатады. Осы сияқ ты ө кілеттік ө з қ ұ зыреті шегінде жазаны орындау кезінде заң ның сақ талуын қ адағ алауды жү зеге асыру бойынша Бас Прокурор мен оның орынбасарларына, тө мендегі прокурор мен оның орынбасарларына, айырық ша тапсырма бойынша прокурордың кө мекшілері, ағ а прокурор мен прокурорғ а, басқ арма мен бө лімдердің ағ а қ ылмыстық прокуроры мен қ ылмыстық прокурорына берілген.

Қ Р Қ АК прокурорларғ а жазаны орындауғ а байланысты мә селелерде қ осымша ө кілеттік ұ сынады. Олар негізінен сотталушығ а бас бостандығ ынан шектеу тү ріндегі жазаны бас бостандығ ынан айыруғ а ауыстыру туралы мә селені шешу кезінде оны ішкі істер органы прокурордың санкциясымен жазаны ө теуден жалтаруды болғ ызбау жә не материалдарды сотқ а беру мақ сатында 15 тә улікке дейінгі мерзімге ұ стауы мү мкін. Қ Р Бас Прокурорымен келісе отырып, тү зеу мекемелерінде ерекше жағ дайлар режимі енгізіледі. (Қ Р Қ АК 80-б. 3-т.)

Ө лім жазасының заң ды тү рде атқ аруды қ адағ алауда прокурордың рө лі артты. Сотталушы кешірім жасау туралы ө тініш беруден бас тартқ ан жағ дайда тү зеу мекемесінің ә кімшілігі прокурордың қ атысуымен тиісті акт жасайды (Қ АК 165б.3т.). Сондай-ақ, ө лім жазасын орындау кезінде прокурор қ атысады (167 б.2 т.). Демократиялық мемлекетте қ оғ амдық бақ ылаудың маң ызы зор. Бұ л тұ рғ ыда Қ АК 19-1 бабында облыстық (республикалық маң ызы бар қ алалық, астаналық) қ оғ амдық бақ ылау комиссиялары туралы айтылғ ан. Қ оғ амдық бақ ылау комиссиясы тү зеу мекемелері мен тергеу изоляторында ұ сталатын адамдардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін жү зеге асыруына жә рдемдесу мақ сатында қ ұ рылады.

Сондық тан, қ оғ амдық бақ ылауды жү зеге асырғ ан кезде тү зеу мекемелері мен тергеу изоляторларының қ ызметіне, сондай-ақ жедел-іздестіру, қ ылмыстық іс жү ргізу қ ызметі мен ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы іс жү ргізу жө ніндегі қ ызметіне араласуғ а жол берілмейді. Қ оғ амдық байқ ау комиссиясының заң мен белгіленген қ ұ қ ық тары бар, біріншіден, тү зеу мекемелері мен тергеу изоляторларына қ оғ амдық байқ ау комиссиясының кемінде екі мү шесі қ ұ рамында қ ылмыстық -атқ ару жү йесінің уә кілетті органы белгілеген тә ртіппен кедергісіз кіруге қ ұ қ ылы.

Екіншіден, қ оғ амдық байқ ау комиссия мү шелері сотталғ андармен олардың келісімі болғ ан кезде ә ң гімелесуге, сондай-ақ олардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерінің бұ зылу мә селелері жө ніндегі ө тініштері мен шағ ымдарын қ абылдауғ а қ ұ қ ылы. Ү шіншіден, тү зеу мекемелері мен тергеу изоляторларындағ ы адамдардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін қ амтамасыз етуге байланысты мә селелер жө нінде тү зеу мекемлері мен тергеу изоляторларының ә кімшілігіне, сондай-ақ прокуратурағ а ө тініш жасауғ а қ ұ қ ылы. Сонымен, жазаны атқ арушы мекемлер мен органдарының қ ызметтерін бақ ылаушылар нысандары ә р алуан болуының ең басты мақ саты сотталғ андардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін заң негізінде қ орғ ау, заң бұ зушылық қ а жол бермеу болып табылады.