Тақырып. Қылмыстық атқару құқығының түсінігі, пәні, жүйесі

Қ ылмыстық жаза дегеніміз қ ылмыс жасағ ан кінә лі адамғ а сот ү кімімен тағ айындалатын қ ылмыстық заң мен бекітілген мемлекеттік кү штеудің ерекше шарасы.

Сот қ ылмыстық жаза тағ айындағ анда заң да кө рсетілген қ ылмыстық жаза мақ сатына жету жолдарын қ арастырады. Қ ылмыстық жаза мақ саты Қ Р Қ ылмыстық кодексінің 38-бабында, Қ Р Қ ылмыстық -атқ ару кодексінің 2-бабында кө рсетілген. Қ ылмыстық жазаның мақ саты болып саналатындар:

- ә леуметтік ә ділеттілікті қ алпына келтіру;

- сотталғ андарды тү зеу;

- сотталғ андардың жаң а қ ылмыстар жасауының алдын алу (арнайы алдын алу);

- ө зге адамдардың жаң а қ ылмыстар жасауының алдын алу (жалпы алдын алу).

Сот тағ айындағ ан қ ылмыстық жазаны орындағ ан кезде ә р алуан қ оғ амдық қ атынастар туындайды. Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы сол қ оғ амдық қ атынастарды реттейді.

Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының ө зіне тә н пә ні, ә дістері мен тә сілдері жә не норма жү йесі бар болғ андық тан бұ л қ ұ қ ық саласы ө з алдына дербес қ ұ қ ық саласы болып саналады.

Қ Р-ның Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының ө зіне тә н пә ні бар. Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының пә ні осы қ ұ қ ық саласы қ андай қ оғ амдық қ атынастарды реттейді деген сұ рақ қ а жауап береді. Олай болса Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының пә ні деп барлық қ ылмыстық жазалар тү рлерін атқ ару кезінде пайда болатын жә не осы қ ұ қ ық саласының нормаларымен реттелетін қ оғ амдық қ атынастарды айтамыз.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының пә ні болып заң нормаларымен реттелетін қ ылмыстық жазаларды орындаушы мекемелер мен органдардың қ ызмет тә ртібі саналады. Ә р тү рлі жазаларды атқ аратын мекемелер, органдар жә не сотталғ андар арасында пайда болатын қ атынастар да қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының пә ні болып есептеледі.

Осы қ ұ қ ық саласының пә ніне сотталғ андардың тү зеу процесіне қ атысатын жұ ртшылық тың, жеке азаматтардың, мекемелер мен кә сіпорын жә не қ оғ амдық ұ йымдар арасындағ ы қ ұ қ ық нормаларымен реттелетін қ атынастар да кіреді.

Жазаларын ө теп шық қ андарғ а кө мек кө рсету, олардың ә леуметтік жағ дайларғ а бейімделуі кезінде пайда болатын қ атынастар да осы қ ұ қ ық тың пә ні болып саналады.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының пә ніне сотталғ андарды тү зету процесі кезінде қ олданылатын тү зету қ ұ ралдарын қ олдану тә ртібі де жатады.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының қ ұ қ ық ты реттеу ә дістері мен тә сілдері бар. Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының ә дісі дегеніміз қ оғ амдық қ атынастарды реттеуде қ олданылатын ә дістер мен тә сілдердің жиынтығ ы.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының пә ні мен ә дістерінің айырмашылығ ы сонда, қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы қ андай қ оғ амдық қ атынастарды реттейді деген сұ рақ қ а қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының пә ні жауап берсе, ал сол қ оғ амдық қ атынастарды қ ұ қ ық нормаларымен қ алай реттейді деген сұ рақ қ а қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының ә дістері жауап береді. Олай болса, қ олданылатын ә дістер мен тә сілдердің тү рлері қ оғ амдық қ атынастардың ерекшеліктеріне байланысты болады.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ында мынадай ә діс тү рлері қ олданылады: императивті ә діс, дипозитивті ә діс, ұ сыныстық ә діс, мадақ тау ә дісі жә не тағ ы басқ алары.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ында қ ұ қ ық тық реттеудің негізгі ә дісі императивті ә діс (биліктің бұ йрық ә дісі) болып табылады.

Диспозитивті ә діс дегеніміз субъектілерге белгілі бір шекте ө з арақ атынастарын ө здері шешуге мү мкіндік беретін ә діс.

Мадақ тау ә дісі дегеніміз қ оғ амғ а пайдалы мақ сатқ а жету жолдарын мадақ тау арқ ылы субъектілердің шешім қ абылдауларына ә сер ететін ә діс.

Ұ сыныстық ә діс дегеніміз қ ұ қ ық субъектілеріне мақ сатты тә ртіп нұ сқ амасын ұ сыну арқ ылы ә сер ету ә дісі.

Басқ а қ ұ қ ық салалары сияқ ты қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының да нормалар жү йесі бар. Нормалар жү йесі деп заң нормаларының белгілі бір тә ртіппен орналасқ ан қ ұ рылымын айтамыз.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы жеке сала болса да ол ө зіне басқ а да салалардан мысалы, қ ылмыстық қ ұ қ ық, азаматтық қ ұ қ ық салаларынан кірген кейбір нормаларды қ абылдайды. Керісінше қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының кейбір нормалары басқ а қ ұ қ ық салаларына кіреді. Бұ л нормалардың қ ұ қ ық тық жаратылысына байланысты басқ алай қ арым-қ атынасты да реттейтіндігін еске сақ тау қ ажет, солай болғ андық тан, ол ө зінің маң ызын ө згертеді. Сол себептен оларды таза кү йінде қ ұ қ ық тың басқ а салаларының нормалары деп есептемеу керек.

Қ орыта айтқ анда қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы дегеніміз Қ Р-ның заң шығ ару органы қ абылдағ ан қ ылмыстық жазаларды атқ ару кезінде пайда болатын қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығ ы.

Қ Р Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының ө зіне тә н пә ні, қ ұ қ ық ты реттеу ә дістері мен тә сілдері жә не қ ұ қ ық тық нормалар жү йесі бар. Осы ү ш элементтің бар болу себебінен қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы ө з алдына жеке қ ұ қ ық саласы болып есептеледі.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы ғ ылымы бұ л қ ылмыстық жазаларды атқ ару мекемелері мен органдарының даму тенденциялары мен заң дылық тарын зерттеуге, қ ылмыстық -атқ ару заң ының институттары мен нормаларын жетілдіруге, жаза мақ сатына жету ә дістері мен қ ұ ралдарын дамытуғ а бағ ытталғ ан білім саласы. Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы ғ ылымы зерттейтін қ оғ амдық -қ ұ қ ық тық қ ұ былыстар осы ғ ылымның пә ні болып саналады. Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы ғ ылымы қ ұ қ ық саласына сә йкес келгенімен, оның пә ні қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының пә нінен едә уір кең. Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы ғ ылымының пә ні ретінде мыналар зерттеледі:

- қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының негізгі қ ұ рамы мен заң дылығ ы;

- қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының негіздері мен қ ылмыстық -атқ ару заң дарының жү йесі;

- қ ылмыстық жазаны атқ арушы мекемелер мен органдардың қ ызметін қ ұ қ ық тық реттеу;

- қ ылмыстық жазаны атқ ару саласындағ ы мемлекеттік саясат;

- қ ылмыстық атқ ару заң дары мен қ ылмыстық жазаны атқ аратын мекелемердің даму тарихы;

- шет мемлекеттердің қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы мен пенитенциарлық жү йесі;

- қ ылмыстық -атқ ару институттары мен нормалары;

- қ ылмыстық жазаны атқ арушы мекемелер мен органдар қ ызметін ұ йымдастыру;

- қ ылмыстық жазаны атқ ару туралы халық аралық актілер;

- қ ылмыстық -атқ арудың қ ұ қ ық тық қ атынастары;

- жазаларды орындау ү рдісі жә не сотталғ андарғ а ә сер етуге қ олданылатын тү зеу шаралары;

- қ ылмыстық жазаларды атқ ару мә селелері бойынша халық аралық мемлекеттер бірлестігінің тарихи дамуы мен қ азіргі жағ дайы;

- сотталғ андарды тү зеу ә дістері мен қ ұ ралдары.

Қ Р қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ы ғ ылымының ә дістемелік негізі жалпығ ылыми (философиялық) ә діспен бірге жеке ғ ылыми ә дістерде қ олданылады. Мысалы, салыстырмалы-қ ұ қ ық тық ә діс, нақ тылы-ә леуметтік ә діс, жү йелілік ә діс, статистикалық ә діс т с.с.

Қ ылмыстық -атқ ару курсы ү ш бө лімнен тұ рады: Жалпы, Ерекше жә не Арнаулы.

Қ ылмыстық -атқ ару қ ұ қ ығ ының жалпы бө лімінде жалпы сұ рақ тар: Қ Р қ ылмыстық -атқ ару заң дары; сотталғ андардың қ ұ қ ық тық жағ дайы; жазаны орындайтын мемлекеттік мекемелер мен органдарының жү йесі; жазаны орындау қ ұ қ ығ ының негізін реттеу, тағ ы басқ алары қ арастырылғ ан.

Ерекше бө лімде ә р тү рлі қ ылмыстық жазаларды атқ ару тә ртібі, сол сияқ ты бас бостандық тарынан айырылғ ан сотталғ андарды жіктеу, ең бекті, режимді, сотталғ андармен тә рбие жұ мысын жү ргізуді қ ұ қ ық пен реттеу, олардың материалдық -тұ рмыстық жағ дайын қ амтамасыз ету, медициналық қ ызмет кө рсетумен қ атар ә р тү рлі тү зеу мекемелерінде жазаны ө теудің ерекшеліктері жә не басқ а да тү йінді проблемалар қ арастырылады.

Арнаулы бө лімде қ ылмыстық жазаны атқ арудың халық аралық тә жірибелері мен Халық аралық актілерге сипаттама беріледі.