Су қорларын қорғау

Биосфера мен адамның тіршілік етуі суды пайдалану арқ ылы ө мір сү рді. Адамзат ә рқ ашан суды пайдалануын ұ лғ айтып, гидросферағ а ү лкен ә сер етті. Қ азіргі кезде техносфераның дамуында, ә лемде адамның биосферағ а ә сері кү шті қ арқ ынмен ө сіп келе жатыр, ал табиғ аттық жү йе ө зінің қ орғ аныштық қ асиетін жоғ алта бастады, яғ ни қ ажетті жаң а жолдар тенденцияны іске асыратын нақ тылық ты сезіну болды, ол табиғ ат пен бү кіл ә лемнің жә не оны қ ұ райтын қ ұ былыстарында пайда болды. Ал ол жамандық қ а негізделді, яғ ни біздің уақ ытымыздағ ы жер ү сті мен жер асты суларының бү лінуі.

Су қ абаттарының бү лінуі, ол биосфералық функциямен жә не экологияның мә ніне ауыр ә серінің тигізуіне ә келіп соқ тырады, нә тижесінде оғ ан жаман заттардың тү суі болды.

Судың ластануы органолептикалық кү шінің қ асиетінің ө згерісінде кө рінеді, олардың ү лкеюі жә не қ ұ рамында сульфат, хлоридтер, нитрат, уытты ауыр темірлер, азайып, еріп, ауағ а араласып, тарап кетті де, соның ә серінен радиоактивтік элементтері, ауру туғ ызатын бактериларжә не т.б. ауыр лас заттар бар.

Орта Азия мен Қ азақ стан жерлері суғ а кедей деп есептеледі. Ал кө не замандарда бұ л жерлердің кө п бө лігін су басып жатқ андығ ы белгілі. Оң тү стік тең із ғ айып болғ аннан кейін оның орнында қ азақ жерінде ү ш су айдыны қ алды. Олар: Каспий, Арал, Балқ аш.

Каспий мұ хиттармен жалғ асып жатпағ анмен оның Волга, Терек, Жайық, Сулақ, Самура сияқ ты жан-жақ тан толық тырып тұ ратын ө зендері кө п.

Каспийге қ ұ ятын ө зендер электр қ уатын алуғ а бө геліп, тө ң ірегіндегі алқ аптарды қ олдан суғ арып игеруге кіріскеннен кейін сырттай келетін су кө лемі кеміп кетті. 1961 жылдың ө зінде Каспий дең гейі230 смтө мен тү скен.

Қ азақ станның оң тү стік-шығ ысындағ ы қ ұ рғ ақ шө л даланың ортасында ірі кө лдердің бірі — Балқ аш кө лі орналасқ ан. Су бетінің кө лемі 19 мың шаршы километр. Бұ л кө лдің халық шаруашылық мә ні ете кү шті. Осы кө л аркылы республикамызда таукен металлургия ө ндірістері дамыды. Кө л жағ алауларында балық жә не кә сіптік аң аулау шаруашылық тары жетілді. 1950 жылдан бастап ү здіксіз жү ргізілген бақ ылау кө л суының минералдануының аса ө згермегенін кө рсетті.

Арал тең ізі — ірі ішкі су алқ аптарының бірі. Бұ рынғ ы заманнан бері Арал тең ізі балық байлығ ымен атағ ы шық қ ан. Амудария мен Сырдария ө зен алқ аптарында аң шылар бір миллионғ а дейін ондатр терісін алып тұ рғ ан.

Кейінгі жылдары Арал тең ізіне кө птеген ғ ылыми мекемелер назар аударып отыр. Соң ғ ы 10—15 жылдың ішінде судың гидрологиялық ырғ ағ ына айтарлық тай ө згеріс енді, су дең гейі тө мендеп оң тү стік жә не шығ ыс жағ алауындағ ы тең іздің таяз бө ліктері кеуіп қ алды. Тең іздің негізгі кө зі Сырдария мен Амудариядан су кө п мө лшерде кеміді. Бұ рын, суармалы егістік дамымай тұ рғ анда Амудария мен Сырдария Аралғ а орташа есеппен жылына 62 текше километр су беріп тұ ратын болса, 1974 жылдан бері Сырдария суы Аралғ а қ ұ ймайды, тү гелдей жол-жө некей шаруашылық тарғ а бұ рылып алынады. Ал Амудария қ ұ ятын судың 75 проценті кеміді, 1975—1978 жылдары Аралғ а бар болғ аны 12 текше километр су берді.

Сырдария мен Амудария алқ абында барлығ ы 5, 5 миллион гектар суармалы егістік бар, бұ л мө лшерді 8—9 миллионғ а жеткізу жоспарланып отыр. Кейбір зерттеулер бойынша суармалы егістікке жарайтын жер кө лемі 16 миллион гектарғ а жетеді. Су тек суармалы жерге жұ мсалып қ ана қ оймай, басқ а жолдармен де кө п ысырап болады. Кү ріш жә не мақ та плантацияларында пайдаланылғ ан сулар ойпаттарғ а ағ ады да, кө п бө лігі топырақ қ а сің іп, қ алғ аны буланып жоқ болады. Мысалы, аса ірі Арнасай жә не Сарық амыс ойпаттарына жылына 7—8 текше километр су қ ұ йылып қ айтпастан жоғ алады. Осының бә рі Арал тең ізінің таяздауына ә кеп соқ ты. 1960 жылдан бері жылма-жыл таяздаудан тең із дең гейі7 метртө мен тү сті, тең іздің кө лемі 14 мың шаршы километрге кеміді. Тең іздің кеуіп қ алғ ан бө лігі су басып жаткан белігінің кө лемімен тең есті. Тең із суының тұ здылығ ы да кө п артты Тең із бен ө зендерде болып жатқ ан мұ ндай қ ұ былыстар балық тардың кө беюіне де кесірін тигізеді. Ауланатын балық кө лемі де кү рт тө мендеді. Мысалы, 1963 жылы 480 мың центнер балық ауланғ ан болса, 1978—1979 жылдары бар болғ аны 40—50 мың центнер ауланды. Ондатр аулау мү лде тоқ талды.

Республикамызда бү гінгі кү ні 2174 ү лкенді-кішілі ө зеннен жылына 120 миллиард текше метр су ағ ады. Бұ лар суын 65 оң аша алқ аптарғ а қ ұ йып жатады. Мұ ның ішінде Ертіс, Сыр, Жайық т.б. Республика халқ ының жан басына шақ сақ, кү ніне ә р адамғ а 20 литрден келеді. Бұ л ө те кө п мө лшер. Алайда осының бә рі колда болғ анда республикада су мә селесі бү гінгідей алаң датпас еді. Ө йткені дү ние жү зінде суғ а ең бай деген Нью-Иорк қ аласының ә р тұ рғ ынына бір тә улікте келетін судан ү ш еседен де асады екен. Ал, кө ріп жү ргеніміз кері қ ұ былыс, себебі, даламыз шө лейт аймақ қ а жатады. Халқ ымыздың жан басына тә улігіне 100—120 литрден артық су келмейді (бір техника мұ қ тажына, тұ рмыс қ ажетін ө теуге, егістікті суландыруғ а, қ алаларды кө галдандыруғ а жә не ішуге арналғ ан судың бә рі осы санның ішінде). Енді, соншама судың басым белігі қ айда кетті? деген сұ рақ туады.

Мұ ның мынадай себептері бар. Картағ а қ арасақ ұ лаң -ғ айыр қ азақ даласының оң тү стік-шығ ысы, батысы таумен қ оршалып жатыр. Ол жақ тардан ылғ алды ауа ө тпейді. Республиканың солтү стігі ғ ана ашық. Кө кшетау облысынан басталатын мидай жазық тың бір шеті Мұ зды мұ хитқ а барып бірақ тіреледі. Ол мұ хиттан шығ ып қ азақ даласына ү ш-ақ кү нде жететін ауаның ылғ алы аз. Басқ а жақ тардан там-тұ мдап келетін ауа да ылғ алсыз. Ол жазда аң ызақ тү рінде келіп оғ ан кү н қ ызуы қ осылып, жердегі артық суды буландырып жібереді. Бұ л республикамызда су қ орының азаюының бір себебі. Екінші себебі республика жерінен ө тетін негізгі ө зендердің ішінде Ертіс, Есіл, Тобыл Мұ зды мұ хитқ а кететіндігінде; ү шінші себебі — Сыр, Іле, Тентек, Ақ су, Қ аратал, Нұ ра техникалық мұ қ тажды, не ауызсулық мұ қ тажды ө тей алмайтын Каспий, Арал, Балқ аш, Қ орғ алжын сияқ ты тұ зды айдындарғ а қ ұ йылып жатуында; тө ртінші жә не ең негізгі себептердің бірі — ә лгі айтқ ан ө зен суларының шаруашылық мақ сатта кө п бө геліп, қ айрылмастан жоқ болуында. Осыдан келіп республикамыздың жылдық су қ орын адам баласына шақ қ анда жиырма бө лігінің бір бө лігі ғ ана тиеді.

Бү гінгі кү ні республикамызды сумен қ амтамасыз етумен бірге Арал, Балқ аш, Каспий сияқ ты ірі су айдындарын қ ұ рып кетуден сақ тап қ алу проблемасы тұ р.

Республика далаларын су мұ қ таждығ ынан қ ұ тқ ару мақ сатында айтарлық тай жұ мыстар істелді. Қ азақ стан картасына сыйымдылығ ы миллиардтағ ан текше метр су жиналатын жә не ГЭС-і бар Шардара, Қ апшағ ай су тораптары, Сырдария бойында Қ азалы торабы, Бө ген, Бадам, Тасө ткел қ оймалары мен Ертіс — Қ арағ анды каналы пайдалануғ а беріліп, жү здеген мың гектардан астам қ олдан суарылатын жер игерілді. Ол жерлерде пайда болғ ан мың дағ ан жаң а шаруашылық тар қ ыруар пайда беріп отыр.

Алайда мұ ның бә рі ірі су айдындарының кү ннен-кү нге тартылуына себепші болып отыр. Сондық тан жерді суландыру мә селесін қ оймалар жасау арқ ылы шеше отырып, су қ орын қ орғ ауды да естен шығ аруғ а болмайды. Каспий, Арал, Балқ аш сияқ ты табиғ и айдындарды да жоғ алтып алмау керек.

Алайда жер асты суын кө п пайдаланатын жерлерде бос воронкалар пайда болып, оларғ а бактериялар, кейбір химиялық элементтер еніп кететіндігі анық талды. Бұ л табиғ ат қ орғ аудың ережелерін бұ лжытпай сақ тауды талап етеді.

Су қ орына аса қ ауіп-қ атер туғ ызатындар: мұ най, пестицидтер, тү сті металдардың, кү рделі химиялық қ осылыстары. Ә сіресе, оның қ ұ рамында ә ртурлі зиянды заттар кө п. Ө неркә сіптік ө ндіріс орындарымен қ атар ауыл шаруашылығ ы ө ндіріс орындарының су қ орына тигізетін ә сері де молшылық. Ал лас суларды ауыл шаруашылығ ына пайдаланудың да зияны ө те кө п. Мысалы, ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарын ластағ ан сулармен суару, біріншіден олардың шығ ымдылығ ы ө те тө мен, ал екіншіден адам денсаулығ ына қ ауіпті болады. Сонымен қ атар топырақ тың тұ здылығ ы кө теріледі, топырақ қ а биохимиялық процестердің жү руі тө мендейді. Сулардың ластануы ә сіресе балық қ орына тікелей зиян келтіреді.

Соң ғ ы кездерде республикада суды ластандырудан қ орғ ауды кү шейтуге байланысты біршама маң ызды шаралар қ абылданды. Еліміздің кө птеген ірі қ алаларында ірі-ірі су тазалайтын қ ұ рылыстар салынады. ө неркә сіп салаларында суларды екінші қ айтара пайдалану жұ мыстарына кө ң іл бө ліне бастады жә не ө неркә сіп мұ қ таждарын қ анағ аттандыру ү шін таза суларды жұ мсау азайды. Алайда бұ л мә селелер жө нінде кемшілік баршылық. Сондық танда тұ щы ауыз суларды таза ұ стау, оларды ластамау, орынды пайдалану, ү немдеп жұ мсау жұ мыстары бү кіл халық тық кө кейтесті мә селеге, актуалды проблемағ а айналып отыр.

Су ластануының алдын – алу: Шаруашылық жә не ауыз су ретіндн пайдаланатын су тоғ андарына қ ұ ятын ағ ындардағ ы суды былғ аушы зиянды заттардың шептік мө лшері арнайы ережемен белгіленген жә не онда зиянды заттар тізімінде 400- ден аса атау тіркелген.

Ө ндірістік мақ сатта пайдаланылатын судың ө зі жұ мыс істеушілерге зиянсыз, қ ұ рал-жабдық тардың жемірілуін, олардың тү біне тұ з тұ руын туғ ызбайтындар жә неө нім сапасына кері ә сер етпейтіндей болуы тиіс.ауыл шаруашылығ ы алқ аптарын суғ аруғ а жұ мсалатын су ө сімдікке зиянсыз жә не ө нім, тү сім мен топырақ сапасын нашарлатпайтын болуы тиіс.

Су қ оймалары да ә р тү рлі мақ сатта қ олданылатындық тан, оларды былғ анудан сақ тау шараларын негіздеу ү шін зияндылық дегеннің, ө зі не екені, оның қ андай дә режелері, белгісі бар екенін анық тап алу керек болады. «Жерү сті суларын тө гін сулармен былғ анудан сақ тауережелері» бойынша судың былғ нубелгісіне оның дә м арқ ылыбілінетін қ асиеттерінің ө згеруі қ ұ рамында адамғ а, жан-жануарларғ а, қ ұ сқ а, балық қ а, жемдік жә не кә сіптік ағ залар зиянды заттардың болуын жатқ ызады. Сондай-ақ су ағ заларының қ алыпты ө мір сү ру жағ дайын кү рт ө згертуі мү мкіндіктен, судың қ ызуыда қ алыпты ө мір сү ру жағ дайын кү рт ө згертуі мү мкіндіктен судың қ ызуыда бақ ылауда болуы тиіс.

Соң ғ ы жайт бү кіл ә лемдік денсаулық сақ тау ұ йымының нұ сқ ауында да арнайы кө рсетіледі, онда «егер су, оның қ ұ рамын немесе тү бінің бедерін ө згерту салдарынан су пайдаланудың кез келген тү рінің бірі ү шін жарамсыздық танытса, оны былғ анғ ан деп есептеу керек» деп жариялағ ан.

Су сапасына қ атысты жасалғ ан «Тазалық ережесі жә не жерү сті суларын былғ анудан сақ тау ережесінің су бө гендерін, олардың тазалық дә режесіне қ арай екі топқ а бө леді. Бірінші топқ а ауызсу жә не мә дени-тұ рмыстық мақ саттағ ы су бө гендерін, (олардың) екінші топқ а балық шаруашылығ ы мақ сатындағ ы су тағ амдары жатады. Ереже бойынша су бө гендеріндегі қ алқ ып жү рген ермелер мен жү згіндер мө лшері, судың иесі, дә мі, тү сі, қ ызуы, РН мә ні, қ ұ рамы жә не ондағ ы минералдық ермелердің, суда еріген оттектің қ ойырлығ ы, судың оттекке деген биологиялық сұ ранысы, улы жә не зиянды заттар мен ауру таратқ аш бактериялардың қ ұ рамы мен шектік жіберімдік қ ойырлығ ы назарда ұ сталып, тексерілуі тиіс.

Тө гін су мө лшері, соның ішінде қ ұ рамында зиянды органикалық қ осылыстар бар тө гін су мө лшері жылдан-жылғ а артып келеді.

Сондық тан оларды тазартуғ а қ оса басқ а кешенді шаралар жү йесін қ олдану қ ажеттігі туады. Мысалы: сұ йық қ алдық тарды сол ө ндірістің ө зінде қ андай да іске жарату, су пайдалануды азайт, ө ндіріс ішінде су айналымын қ алыптастыру, яғ ни суды қ ата пайдалану, сусыз технологияларғ а кө шу жолдарын ойластыру қ ажет. Тіршілік аясының су ә лемін былғ анудан сақ тауды қ амтамасыз етудің кешенді шараларына тө мендегідей ә рекеттер кіреді:

1) Суы аз немесе қ алдық сыз, оқ шауланғ ан суайналымдық жә не аралық тазалау немесе суды салқ ындатып, қ айтадан іске жарату жү йесі бар технологияларғ а кө шу.

Бұ рынғ ы кең ес одағ ындағ ы барлық ө ндірістік кә сіпорындарды сумен қ амтамасыз ету ү шін табиғ и су кө здеріненжылына 100 млд. текше метрге жуық су алынатын жә не оның ә ртү рлі дә режеде былғ анғ ан 90 %-ы айналып келіп су қ оймаларына қ айтарылатын.

2) қ алдық кө лемін азайтып, сусызданғ ан қ алдық ты немесе былғ ауыштардың қ ойырланғ ан ерітіндісін жер қ ойнына кө му технологиясын жетілдіру.

3) Ө ндіріс жә не тұ рмыс қ алдық тармен былғ анғ ан сулардытазалау ә дістерін жетілдіру.

4) Ө сімдіктерді аурудан жә не тү рлі зиянкестерден, егістіктерді арам шө птерден қ орғ ауды қ амтамасыз етуші биологиялық жә не басқ а да агротехникалық шаралардың пә рменділігі мен қ олданыс аясын кең ейте отырып, ауыл шаруашылығ ы ө ндірісі мен орман шаруашылығ ын шектен тыс химияландыруғ а тоқ тау салу.