Мотивацияның мазмұндық пен процесcтік теорияларының мазмұнын ашыңыз.

Менеджменттің аса маң ызды – міндеттерінің бірі ө зінің қ арамағ ындағ ы адам ресурстарын тиімді пайдалану. «Біздің ең зор байлығ ымыз – адамдар» деген сө з тегін айтылмағ ан. Басшы ойлағ ан мақ сатына тиімді жолмен жетуі ү шін, ол жұ мысты дұ рыс ү йлестіріп, аадмдарғ а жү ктелген міндетін орындата білуі тиіс. Ө з шешімін жү зеге асыру ү шін басшы мотивацияның негізгі принциптеріне қ олданады.

Мотивацияны басқ ару міндеттеріне жататыны – амалдар мен қ ұ ралдар жиынтығ ы. Басқ ару мұ ны негіздеген мақ сатқ а жету ү шін ішкі қ озғ аушы кү шті «мотивтерді» пайдаланады.

Ә р адамның мінез-қ ұ лық ерекшеліктерінің ө зіндік себептері бар. Біреулер жұ мысқ а жанын сала кіріседі, ал екінші біреулер қ асақ ана бас тартады. Мұ ндай мінез-қ ұ лық тағ ы ө згешеліктердің себеп-салдарын іздестіру қ ажет.

Біреудің тапырмасымен адамдардың қ андай жағ дайда жұ мыс істеп жатқ андығ ын басшы ірқ ашанда біліп отыруы тиіс. Кезінде адамдарды қ орқ ытып-ү ркітіп қ ұ л ретінде жұ мсағ ан болса, келе-келе оларғ а бас бостандығ ы берілген, ерікті тү рде бағ ынатын, жұ мысты ө з қ алауынша істейтін жұ мысшылар қ атарына қ осылды. Адамдар неғ ұ рлым ерікті болғ ан сайын, оларды басқ ару кү рделене тү сті.

Бұ л бағ ыттағ ы алғ ашқ ы жү йелі зерттеулер, біз жоғ арыда атап кө рсеткендей, АҚ Ш-та Э. Мэйо жә не оның қ ызметкерлері «Вестрн Электрик» компаниясындағ ы Хоторне заводында жү ргізген болатын. Бұ л зерттеулер кө п жылдар бойы жү ргізілді. Мұ нда сыртқ ы жағ дайлар, климат, жұ мыс бө лмесі мен машиналардың жарық тануы, сырлануы, жұ мыс орнын ұ йымдастыру, ө ндіріс процестерінің ара шамасын реттеу т.б. жайттар зерттеледі.

Эксперименттер нә тижесін бағ алау ү шін қ олайлы жағ дай жасалды. Нә тижесінде байқ алғ аны: адамдар ө зін қ ұ рметтеуді ұ натады.

Алайды, Хоторндегі эксперименттер мотивация моделін бере алмайды, мұ нда ең бекке қ озғ ау салатын, жұ мысты ілгері бастыруғ а ық пал ететін себептер толық ашылмады.

Мотивацияның мә нін, сондай-ақ концепциялары мен ық палдарын айқ ындайтын толып жатқ ан зерттеулер бар.

«менеджмент негіздері» кітабының авторлары (Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф.) мотивацияның мазмұ ндық жә не іс жү ргізу теорияларын ажыратты(11).

Мотивацияның мазмұ ндық теориясы, адамдарды кө здеген мақ сатқ а орай ә рекет етуге мә жбү р ететін іштей талаптануды (қ ажеттілікті) тең дестіруге негізделген. Бұ л теорияның ө кілдеріне А. Маслоу, Д. Маккеланд, Ф. Герберг жә не басқ алар жатады.

Мотивацияның іс жү ргізу (процессуалдық) теориясы біршама кейінірек пайда болғ ан. Ол негізінен алғ анда, бірінші кезекте адамдардың тү сінігі мен танымын ескере отырып, олардың қ здерін қ алай ұ стайтындығ ына негізделген. Мотивацияның бұ л категориясына Портер Лоулердің ү міттену

Тиімді менеджмент ү шін коммуникацияның маң ыздылығ ын негіздең із, коммуникация ү дерісінің моделін келтірің із, коммуникация кезінде туатын кедергілермен кү ресу жолдарын атаң ыз.

Коммуникация - бұ л бір объектіден басқ асына ақ параттың берілуі, ал жеке тұ лғ алар, топтар жә не ұ йымдар оның субъектілері бола алады.

Коммуникациялық процестің негізгі мақ саты алмасу қ ұ ралы, яғ ни хабар болып табылатын ақ паратты тү сіндіруді қ амтамасыз ету. Дегенмен, ақ парат алмасудың ө зі ондағ ы қ атысушы адамдардың қ арым-қ атынас тиімділігінің кепілі бола алмайды. Ақ парат алмасу ү рдісі мен оның тиімділік шарттарын жақ сы тү сіну ү шін оның екі не одан да кө п адам қ атынасының дең гейі туралы тү сінік болуы керек.

Ақ парат алмасу ү рдісінде тө рт базалық (негізгі) элементті айтып ө туге болады:

-жіберуші - ой қ озғ айтын немесе ақ паратты жинап қ айта жіберетін тұ лғ а.

-хабар - символ арқ ылы кодталғ ан ақ парат.

-арна - ақ парат тарату қ ұ ралы.

-алушы - ақ парат орналғ ан жә не оны ө ң дейтін тұ лғ а.

Ақ паратпен алмасу негізінде жіберуші мен алушы ө зара байланысты бірнеше кезең нен ө теді. Олардың мақ саты екі жақ та бастапқ ы ойды тү сінетіндей, бө лісе алатындай етіп хабарды қ ұ ру жә не арнаны пайдалану. Бұ л қ иын, ө йткені ә рбір кезең мағ ынаның бұ зылуына немесе толық тай жоғ алуына мү мкіндік беретін нү кте болып табылады. Ө зара байланысты кезең дер мынадай:

-ойдың пайда болуы;

-кодтау жә не арна таң дау;

-ақ парат беру;

-кері кодтау.

Ойдың пайда болуы. Ақ паратпен алмасу оның қ алыптасуы мен таң дауынан басталады. Қ андай маң ызды ойды немесе хабарды алмасу қ ұ ралын жіберуші шешеді. Ө кінішке орай ақ парат алмасудың кө птеген ә рекеттері бірінші кезең де ү зіліп жатады, ө йткені жіберуші идеяны ойластыруғ а жеткілікті уақ ыт бө лмейді.

Ойдың сө зге айналмағ анын немесе ақ парат алмасуғ а қ ызмет етіп басқ а формағ а ие болатынын есте сақ тағ ан жө н. Жіберуші тек қ ай концепцияны алмасу қ ұ ралы қ исығ ына келетінін ғ ана шешеді. Оны тиімді жү зеге асыру ү шін ол кө птеген формаларды есепке алу керек. Мысалы, жұ мыс нә тижесін бағ алау туралы ақ паратпен алмасқ ысы келетін жетекші, идеяның маң ызы қ ол астындағ ыларғ а, олардың мық ты жә не ә лсіз жақ тары туралы мә ліметті жә не жұ мыс нә тижесін қ алай жақ сартуғ а болатынын жеткізу екенін тү сіну керек. Идея қ ол астындағ ылардың тә ртібін сынау немесе мақ таудан тұ ра алмайды. Ақ парат алмасудың қ арапайым моделі.

Кодтау жә не арна таң дау. Идеяны тапсырмай тұ рып жіберуші оны сө здер, дауыс ырғ ағ ы мен символдар арқ ылы кодтау керек. Сонымен қ атар, жіберуші кодтауда пайдаланғ ан тү ріне сай арна таң дап алуы керек. Кейбір ә йгілі арналарғ а сө з жә не жазба материалдарын жеткізуіне байланысты

Бақ ылау мә нін ашың ыз. Бақ ылау ү дерісінің этаптарын келтірің із, заманауи жағ дайда бақ ылаудың даму тенденцияларын атап ө тің із.

Басқ ару процесі СЧМСә рқ ашан сә тті бола бермеуі мү мкін. Жоспар да ойлағ андай орындала бермейді. Адамдар да ө зіне қ атысты қ ұ қ ық тар мен міндеттерді қ абылдай бермейді. Басшылар адамдарғ а қ ойылғ ан мақ сатты ә рдайым дә лелдеп, тү сіндіре алмауы мү мкін.

Ұ йымдастыру қ оршағ ан орта жағ дайының ө згеруіне қ арай бейімделуі тиіс.Ұ йым басшысы ө зінің алдына қ ойғ ан мақ сатына жеткенін анық тауы ү шін ө з қ атесін жә не қ ызметшілерінің қ атесін байқ ауы ү шін бақ ылау қ ажет. Бақ ылау ұ йымды да, қ ызметкерлерді ө з шығ ынынан алдын-ала қ орғ ауы тиіс.

Бақ ылау қ ызметі ө ндіріс процесінің нақ ты барысын ұ дайы бақ ылаудан, талдаудан, бағ алаудан жә не басқ арудың келесі цикілінде қ ажетті іс ә рекеттерді айқ ындау мақ сатында оны белгіленген бағ дарлама бойынша салғ астырудан тұ рады.

Бақ ылау-бұ л ұ йымның ө з мақ сатына жетуін қ амтамассыз ету процесі. Бақ ылау бұ л қ олда не барын жә не де не болу керектігін ұ дайы салыстыру.

Басшылар бақ ылау қ ызметін мақ сат пен міндетті айқ ындап, ұ йымды қ ұ рғ ан сә ттен бастап қ олғ а ала бастайды. Ұ йымның қ алыпты жұ мыс істеуі ү шін бақ ылаудың маң ызы зор. Бақ ылау- ұ йымның ө мір сү руінің негізгі элементі. Жоспардың жү зеге жетуі ү шін кө птеген жағ дайлар кедергі келтіруі мү мкін. Мә селен, заң дардың, ә леуметтік қ ұ ндылық тардың, технологияның, бә секелесу жағ дайының ө згеруі жә не қ оршағ ан ортадағ ы басқ а да шамалардың ө згеруі жоспардың орындалуына себепші болуы ық тимал.

Басқ а бір факторғ а, кез келген ұ йымдағ ы кө пшілік жұ мыстарды орындайтын адамдар жатады. Жаң а нұ сқ аулар мен бұ йрық тардың енгізілуін, қ осымша праволар мен міндеттердің жү ктелуін жұ мыскердің қ алай қ абылдайтындыгының менеджерлер ә рдайым дә л біле бермеуі мү мкін.

Бақ ылаудың қ ажеттілігі дағ дарыс жағ дайының пайда болуын алдын ала сақ тандыруғ а да байланысты. Ұ йым ішіндегі жағ дайды талдағ ан кезде пайда болатын қ ателіктер мен проблемаларды дер кезінде тү зетіп дұ рыс арнағ а салмаса кейінен оны қ алпына келтіру қ иынғ а соғ атыны сө зсіз.

Бақ ылау қ ызметі- бұ л проблеманы айқ ындауғ а мү мкіндік беретін ә рі туындағ ан проблемалар дағ дарысқ а ұ шырамай тұ рып ұ йым қ ызметіне тиісті ө згерістер енгізетін басқ ару сипаты. Осыдан ү ш мындай жыл бұ рын Қ ытайдын дана кітабы «И Цзинде» («Ө згеріс кітабында») басқ ару ғ ылымының алғ ашқ ы идеясы пайда болғ анғ а дейін былайша жазылғ ан болатын: «Ақ ылды адам табысқ а қ алай жеткенін білгеннен кейін, ол тағ ыда солай істеді. Егер ө з қ атесін сезінсе, оны ол қ айталамайтын болады».

2. Бақ ылау басқ арудың маң ызды ә рі кү рделі қ ызметі, ең бек ө німділігін, қ ызметкерлердің ынта-жігерін арттырудың басты қ ұ ралы.

Бақ ылаудың басты принциптерінің бірі-бақ ылау тұ тастай қ амтылуы тиіс. Бақ ылау ісі тек менеджлердің жә не оның кө мекшілерінің ғ ана міндеті емес, ә р бір басшы, қ ызмет лауазымына қ арамастан ө зінің тікелей жауапты міндеті ретінде бақ ылауды жү зеге асыруы тиіс

43. Ә леуметтік-мә дени факторларының ұ йымғ а ық пал жасау мысалын келтірің із. Ә леуметтік-мә дени фактор – қ ұ рамына ө мірлік қ ұ ндылық тар, дә стү рлер ережелер жатады. Мысалы, АҚ Шта контрактіге отыру ү шін пара беру, бә секелестерге кір келтіретін лақ аптың таралуы заң ғ а қ арсы іс-ә рекеттер деп саналады. Бұ лай саналмағ анның ө зінде де бұ л іс-ә рекеттер этикалық емес алаяқ тық деп танылады.

Тө мендегі мысалда мектеп ұ йым ретінде қ арастырылғ ан.

Мектеп басқ аруына ә сер жасайтын қ азіргі ә леуметтік-мә дени жағ дайларды анық тау мақ сатында мен факторлардың келесі жіктелуіне сү йендім:

мегадең гей – барша адамзатты ә леуметтендіруге ық пал етуші ғ арыштық жә не планетарлық факторлар;

мезодең гей – қ оғ амдағ ы ұ лттық, ә леуметтік топтар, тү рлі жү йелердің қ ызметі мен ө зара іс-ә рекетінің нә тижесін (ақ ша айналымы, нормалар, дә стү рлер, заң нама, мораль, тә рбие жә не білім жү йелері) кө рсететін факторлар; олар ірі ә леуметтік жә не этникалық топтарды тә рбиелеу мен білім беруге ық пал етеді;

микродең гей – мекен тұ рағ ы, отбасы жә не жеке тұ лғ алардың ө зара қ атынасымен айқ макродең гей – мемлекет пен оның институттарының іс-ә рекетімен (саясат, мә дениет, экономиық тық жү йе, тә рбие, білім беру жә не т.б.) анық талатын факторлар, олар мемлекеттің барлық азаматтарына білім беру мен тә рбиелеуге ық пал етеді;

ындалатын факторлар; олар мектеп ұ жымы іс-ә рекетінің нә тижесіне ық пал етеді.

Микродең гейдегі факторлар қ азіргі ә леуметтік-мә дени жағ дайдың келесі ерекшеліктерін анық тайды: кө пбалалы отбасылардың аздығ ы; толық емес, аралас жә не жалғ ыз балалы отбасының кө беюі, ата -аналардың ө з міндеттерін ұ мытып бала тә рбиесін толығ ымен мұ ғ алімге жү ктеп қ оюлары, бала тә рбиесіне немқ ұ райлылығ ы.Бұ ғ ан қ осымша мұ ғ алімнің ә леуметтік мә ртебесінің жеткіліксіздігі, мұ ғ алімге қ атысты емес басқ а да қ оғ амдық міндеттерді міндеттелгендігі т. б. себептер.

Мен қ ызмет ететін М.Ә уезов атындағ ы ЖОББ мектебінде осы факторлардың кө пшілігі орын алып отыр, ә сіресе мектеп оқ ушыларының контингенті ө те нашар, ә леуметтік жағ дайлары тө мен, толық емес, жартылай отбасылар саны ө те кө п.Алайда соғ ан қ арамастан мектептің білім сапасы ауданның орташа кө рсеткішімен тең дә режеде, оқ ушыларымыз кө птеген аудандық, облыстық, республикалық білім, ө нер, спорт сайыстарында жү лделі орындарғ а ие болып, мектеп мерейін асқ ақ татуда.Ата-аналардың балаларының сабағ ына немқ ұ райлы қ арап, қ ызық пауларын біз ә р тү рлі қ ызық ты шаралар ө ткізу арқ ылы жең іп, оларды қ алай да қ ызық тырып, олардың ө здерін осы процесске тартуғ а тырысамыз. Осы мақ сатта біздер ең ә уелі оқ ушының бос уақ ытын тиімді пайдалануына жағ дайын жасауғ а тырысамыз.Яғ ни, ә р тү рлі ү йірмелер ашып, баланы қ ызық тырып, сосын баласы арқ ылы ата-ананы да ө зімізге тартамыз.Атап айтсам, мектебімізде «Фотоә уесқ ой», «Сазгер» сияқ ты ү йірмелер ө те нә тижелі жұ мыс жасауда.Осы ү йірмелерге балалар аса ү лкен қ ызығ ушылық пен қ атысады.Нә тижелері де мақ танарлық тай.Мысалы,