Дәріс №3. Тұлғаның тәрбиесі, дамуы мен қалыптасуы

1. Тұ лғ а туралы ұ ғ ым. " Тұ лғ аны дамыту", " тә рбиелеу", " қ алыптастыру" ұ ғ ымдарына сипаттама.

2. Ә леуметтік факторлар жә не тұ лғ аның қ алыптасуы.Тұ лғ аның қ алыптасуына тә рбиенің ө скен ортасының ә сері.

Бү гінгі таң да педагогика ғ ылымының ө зекті мә селелерінің бірі – жеке тұ лғ аны жетілдіруде, жан-жақ ты дамытуда, білім беруде, ғ ылымның соң ғ ы жетістіктерін қ олданып, шығ армашылық жұ мыстарды жасауғ а қ абілетті, дү ниетанымдық кө зқ арасы кең, рухани бай азамат дайындау. Олай болса " тұ лғ а" дегеніміз не осы мә селеге тоқ талмас бұ рын отандық ғ алымдарымыздың ой-пікірлерін қ арастырсақ.

Жеке тұ лғ а атауын отандық ғ алымдар “жеке адам”, “дара тұ лғ а”, “даралық ”, ”жеке тұ лғ а”, “адам”, ”кісі” тағ ы басқ а ұ ғ ым ретінде қ арастырады. Біз ғ ылыми ең бегімізде “жеке тұ лғ а” деп қ арастыруды жө н кө рдік. Сондай-ақ, “жеке тұ лғ а” ұ ғ ымы кө п мағ ыналы, біріншіден даралық қ асиеттердің бірлігі жә не ә леуметтік рольдегі іс-ә рекеттің субъектісі, екіншіден басқ а адамдармен қ арым-қ атынасқ а тү су ү рдісінде ең бектің, танымның, қ атынастың субъектісі ретінде сипатталады.

Мә селен, Т.Тә жібаев ө з ең бегінде: “Жеке адам ә леуметтік қ атынастар мен саналы іс-ә рекетті жү зеге асырушы, нақ ты қ оғ амның мү шесі, ө зін басқ алардан ажырата білетін, ө зінің кім екенін тү сінетін есі кірген ересек кісі” - деп қ арастырады.

Ә. Алдамұ ратов “Адам - табиғ атта кемелденіп жетілген, ақ ыл ойы дамығ ан қ оғ амдық тұ лғ а” деп анық тама берсе, Республикамызғ а танымал ғ алымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарық баев: “Жеке тұ лғ а дегеніміз - қ оғ ам мү шесі ретіндегі адам. Ә р адамның рухани байлығ ы оның басқ а адамдармен байланысының алуан тү рлігіне, ө мірге белсене қ атысуына байланысты болады”, - деп тұ жырымдайды.

Ал, Ресейлік ғ алым А.Н. Леонтьевтің пікірі бойынша “Жеке тұ лғ аның жетістіктері мен кемшіліктері, жақ сы жә не ә лсіз жақ тарымен кө рінетін тек ө зіне ғ ана тә н даралық белгілері оның ө згелермен қ арым-қ атынас жасауы, қ айырымдылығ ы, мейірімділігі, тә кә ппарлығ ы, жағ ымды жә не жағ ымсыз қ асиеттерінің кө рінуіне де байланысты. Олардың сыртқ ы ортамен қ арым-қ атынас жасауы, ө мірдің алуан тү рлі ерекшеліктерін тануғ а, танымдық қ асиеттерімен, рухани байлығ ын арттыра тү седі” деп қ арастырады.

Белгілі психолог Б.Г. Ананьев ең бектерінде “Адам–физиологиялық, психологиялық жағ ынан қ алыптасып келе жатқ ан тіршілік иесі. Адам ең бек ету нә тижесінде жануарлар дү ниесінен бө лініп шығ ып, бір-бірімен тілдің кө мегімен қ арым-қ атынас жасайтын, дү ниені танып білетін оны ө згертетін жә не ең бек қ ұ ралдарын жасайтын жағ дайғ а біртіндеп ие болды. Оның ө мірдегі кө рінісі физиологиялық, психологиялық, ә леуметтік ерекшеліктеріне, даралық қ асиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұ лғ а екені кө рінеді”-деп қ арастырады.

Олай болса, А.Н.Тугаринов ө з ең бегінде: “Жеке тұ лғ аны жауапкершілік пен саналылық ты ішкі қ асиеттерімен сә йкес қ ұ қ ық пен еркіндікке сай қ олданғ ан адам”, - деп кө рсетеді.

Тұ лғ аның дамуы мен жан-жақ ты қ алыптасу мә селесі, оның тарихы болашағ ы туралы кө птеген ғ алымдардың ең бектерінде зерттелген.

Жоғ арыда аталғ ан ең бектерді сараптай келе “жеке тұ лғ а” ұ ғ ымына ө зіндік тұ рғ ыдан анық тама беруді жө н кө рдік.

Жеке тұ лғ а дегеніміз-сана сезімі, тұ лғ алық, ізгілік қ асиеті қ алыптасқ ан, ө зіндік мақ саты мен ө мір жолын таң дай білетін, тә рбиелі, білімді, іскер, танымдық қ ызығ ушылығ ы басым, барлық кү ш жігерін ө зіндік игілігіне жұ мсай алатын, саналы тіршілік иесі.

Жеке тұ лғ а тү сінігі - тек адамзатқ а арналғ ан. Жеке тұ лғ а - жеке даралық, психикалық қ асиеті жә не ә леуметтік қ ызметі бар нақ ты қ оғ амның мү шесі.

Жеке тұ лғ аның қ алыптасу ерекшеліктерін педагогикалық -психологиялық ең бектерді жү йелей келе оның тө мендегідей бағ ыттарғ а бө леміз:

· Психологиялық бағ ыт жеке тұ лғ аның белсенділігін, қ алыптасу

жағ дайларына жауап іздейтін, белгілі бір нә рсеге ұ мтылып, оны керек ететін, тіршілік етуде белсенділік танытатын бағ ыт.

· Жеке тұ лғ аның іс-ә рекетін зерттейтін бағ ыт.

· Жеке тұ лғ аның ерекшеліктерін зерделейтін бағ ыт.

· Жеке тұ лғ аның ішкі психологиялық қ ұ рылымын зерттеу бағ ыттары.

Демек, жеке тұ лғ а ө зіне тә н ерекшеліктері арқ ылы дараланады. Ондай ерекшеліктерге сенім, дү ниетаным, мұ рат, бейімділік, қ ызығ у, тү рткі, қ абілет, талғ ам, кө зқ арас т.б. қ асиеттер жатады. Бұ л қ асиеттер адам бойында танымдық қ асиеттерді қ алыптастырады.

Осы тұ рғ ыдан келгенде жеке тұ лғ а мә селесін зерттеу жү йесінде сана-сезімін, адамзат психикасының кү рделі мә селелерінің пайда болуын зерттеуде философия, психология, педагогика, этика, физиология, ә леуметтану, қ ұ қ ық тану, жаратылыстану, медицина т.б. ғ ылымдармен тығ ыз байланыстыруда ө мір бойы ә ртү рлі ө згерістерге ұ шырайтын жеке тұ лғ аның даму ү рдістерінің заң дылық тарын педагогика ғ ылымдарымен тығ ыз байланыста зерттеуде ә ртү рлі ғ ылыми жаң алық тар енгізіліп отыр.

Жалпы айтқ анда ә рбір жеке адам қ оғ ам тұ лғ асы ретінде жеке тә рбие жұ мысына, жеке ө зіндік ө мір бейнесіне, жеке қ ұ қ ық қ а, танымдық қ асиетке, жеке тү рткі кү шіне ие болатын жан. Адам белгілі бір қ оғ амның мү шесі, ол қ андай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды-кө пті тә жірибесі, білімі ө зіне тә н ерекшеліктері болады. Осы айтылғ андардың жиынтығ ы оны “жеке тұ лғ а” етеді.

Жеке тұ лғ аның ө зіндік ерекшелігі оның дү ниетанымынан, сенімінен, талғ ам, мұ ратынан, бағ ытынан, қ абілет қ ызығ ушылығ ынан жақ сы байқ алады. Адамның айналасын қ оршағ ан дү ние ү немі ө згеріп отырғ андық тан оның тү рлі ерекшеліктері, танымдық қ ызығ ушылық тарын да дамып ө згеріп отырады. Танымдық іс-ә рекеттер адам мақ саттарымен ұ мтылыстарының негізі болатын, білімін қ алыптастыратын, шығ армашылық қ ызметінің тарихи ү рдісі. Ой ең бегімен дене ең бегі арасында танымдық іс-ә рекет шығ армашылық қ абілетін арттыруда жаң алық ашушы мен тудырушы болып табылады.

Осы тұ рғ ыдан келгенде жеке тұ лғ а мә селесін зерттеу жү йесінде сана-сезімін, адамзат психикасының кү рделі мә селелерінің пайда болуын зерттеуде философия, психология, педагогика, этика, физиология, ә леуметтану, қ ұ қ ық тану, жаратылыстану, медицина т.б. ғ ылымдармен тығ ыз байланыстыруда ө мір бойы ә ртү рлі ө згерістерге ұ шырайтын жеке тұ лғ аның даму ү рдістерінің заң дылық тарын педагогика ғ ылымдарымен тығ ыз байланыста зерттеуде ә ртү рлі ғ ылыми жаң алық тар енгізіліп отыр.

XX ғ асырдағ ы психолог ғ алым А.Н.Леонтьев: “Менің ө мірімде нені мең гере алдым, я болмаса соны ұ ғ ына алдым ба, жоқ па, егер ұ ғ ынсам, мең герсем, қ аншалық ты, қ андай дә режеде ұ ғ ындым, оның мен ү шін, менің жеке тұ лғ ам ү шін, маң ыздылығ ы қ андай …” –деп “мә н” мен “маң ыз” ұ ғ ымдарының мағ ынасын зерттеген. Бұ л арқ ылы біз, оқ ушылар мен студенттерге берілген білім мен тә рбиенің қ аншалық ты мең герілгендігін ү немі бақ ылап отыруымыз қ ажеттігіне мә н берілуі арқ ылы жеке тұ лғ а болып қ алыптасуына мә н берілуі тиіс деп ұ ғ ынамыз.