Репарация. SOS- репарация және пострепликативті репарация үрдісін сипаттаңыз

Репарация – тірі ағ залардың мутагендік факторлар ә рекетіне байланысты ДНК молекуласында пайда болғ ан бұ зылуларды қ айта қ алпына келтіру қ асиеті. Репарация қ ұ былысы тек ДНК қ ұ рылысындағ ы мутациялық бұ зылуларды жө ндеуде емес, сонымен қ атар тұ қ ымқ уалайтын аурулардың қ алып тасуында, ерте қ артаю процесінде, жасушалар дың ісіктік трансформациясында (канцерогенез) т.б. маң ызды рө л атқ арады.Жалпы, мутациялық ө згергіштік гендер мен хромосомалардағ ы тұ рақ ты ө згерістер нә тижесінде қ алыптасады да, генетикалық материалдың геномдық, хромосомалық жә не гендік (ДНК молекуласы) дең гейлеріндегі кез - келген сандық жә не қ ұ рылыстық бұ зылуларғ а ә келеді. Осығ ан байланысты, яғ ни бұ зылуларды қ айта қ алпына келтіру ү шін ДНК репарациясы жұ мыс істейді. ДНҚ – ның репарациялану мү мкіндігі 1949 жылы белгілі болды.А.Кольнер, Р.Дюлбекко жә не И.Ф.Ковалев бір – біріне байланыссыз тү рде актиномициттер, бактериофаг жә не парамецияларғ а ультракү лгін сә улелердің летальды дозасымен ә сер еткеннен кейін кә дімгі жарық сә улесін тү сірсе олардың тіршілік қ абілетінің қ алпына келетіндігін анық тады.Бұ л қ ұ былыс фотореактивация деп аталады.

Клетканың ДНҚ зақ ымдалуына жауап беру қ абілеті – SOS жауабы деп аталады.SOS – жауаптың бір тү ріне ДНҚ – ның SOS – репарациясы жатады. Репарацияның бұ л механизмі 1974 жылы ашылды. Американ ғ алымы Радман клеткада ДНҚ -ның репликациялануы қ ажет болғ ан жағ дайда, бірақ онда жойылмағ ан зақ ымдар қ алғ андық тан клеткада SOS – репарацияның механизмі активтенетінін тапты. УК- сә улелендірген кезде E.coli – де SOS – репарацияның индукциясы тек геномда кем дегенде 30-60 кесілмеген димерлер болғ ан жағ дайда ғ ана жү реді.Осының нә тижесінде ДНҚ плтмераздық комплекске келіп қ осылып, матрицалық тізбектің келесі бір жерлеріне қ арама –қ арсы жаң а ДНҚ -ның тү зілуіне мү мкіндік туғ ызатын белоктардың синтезі индукцияланатындығ ы анық талды.Мұ ндай жауаптың басы RecA белогының LexA репроссорымен ә рекеттесуінен басталады. SOS – репарациясының нә тижесінде клеткадағ ы ДНҚ екі есе артып кетеді, бірақ та қ анша қ ателіктер болғ анымен клетка бө лінеді жә не аман қ алады. Ал егер тіршілік ү шін аса маң ызды функциялар зақ ымдалса, ондай клеткалар ақ ырында ө леді. Қ азіргі кезде адамда кездесетін кө птеген тұ қ ымқ уалайтын аурулардың пайда болуы репарацияның ә ртү рлі процестерінің жекелеген кемітіктерге байланысты екендігі белгілі болды.

ДНҚ тұ тастығ ынг қ алпына келтірудің дің мә ні – димерлердің репликациясы барысында алынып қ алмағ ан тізбекке қ арама-қ арсы орналсақ ан жаң а тізбекте пайда болғ ан кемістіктерді репликациялауда жатыр. Зақ ымданғ ан немесе қ ате кеткен ДНҚ репликациясы кезінде ДНҚ полимеразасы осы зақ ымданғ ан жерді (димер) «атап ө теді», сө йтіп жаң а синтезделген тізбекте саң ылау қ алып қ ояды.Осы пайда болғ ан саң ылауды жою ү шін RecA белогының қ атысында рекомбинация жү реді, сондық тан зақ ымданғ ан бос қ алып қ ойғ ан саң ылау аралығ ында зақ ымданбағ ан тізбектен комплементарлы нуклеотидтер келіп қ осылады. Репликациядан кейінгі (пострепликациялық) репарацияны Гомологты реомбинациялық репарация депте атайды.