Шешімді шығару және қабылдау технологиясы

Басқ аруда, сондай-ақ адамдардың басқ а да «с-ә рекет салаларында ө нерді, тә жірибені, теориялық білімді практикалық мақ сатта қ олдана білу істің ажырамас бө лігі болып саналады. Ә сіресе, басқ ару шешімдерін қ абылдағ анда жә не жү зеге асырғ анда бұ л айқ ын кө рінеді.

Шешім қ абылдау процесінің интуитивтік, пайымдауғ а негізделген немесе тиімді сипаты болады.

Интуитивтік шешім – бұ л бір нә рсенің дұ рыстығ ын сезуге негізделген таң дау. Мұ ндайда шешім қ абылдайтын адамдар ә рбір балама варианттарғ а «келісу» жә не «қ арсы болу» жағ ын қ арастырып жатпайды. Мұ ны адамның ө з таң дауы біледі.

Пайымдауғ а негізделген шешім – бұ л білімге немесе жинақ талғ ан тә жірибеге негізделген таң дау. Бұ рынғ ы ұ қ сас жағ дайларда не болғ анын біліп, нақ ты жағ дайда балама варианттардың нә тижесін болжалдау ү шін білімін пайдаланады. Сө йтіп, ол бұ рынғ ы жеткен табысы бойынша балама варианттарды таң дайды.

Пайымдау негізінде шешімді тікелей басшының ө зі қ абылдайтындық тан, оны қ абылдаудың біршама артық шылық тары бар.

Шешімді жасау процесі ү ш негізгі кезең нен тұ рады: шешімді ә зірлеу, қ абылдау жә не жү зеге асыру. Тө менде басқ ару шешімін жасау, қ абылдау жә не орындау кезең дерінің ү лгі схемасы келтірілген:

Шешімді жасаудың жә не қ абылдаудың принципі осы схемасы, шешімді қ абылдаудың «Технологиялық» процесінің енгізілу-енгізілмеуіне қ арамастан, оның барлық кезең дері мен линиясы шешім тү ріне байланысты. Қ арапайым міндеттерді шешкен кезде аталғ ан кезең дерінің барлығ ын пайдалану міндетті емес, жә неде, керісінше – біршама кү рделі міндеттерді, ә сіресе перспективалық мә селелерді шешкен кезде шешім қ абылдауғ а, ә детте, барлық кезең дер енгізіледі.

Келтірілген кезең дердің кө рсеткеніндей, басқ ару шешімін жасаудың жә не қ абылдаудың қ атаң логикалық қ ұ рылымы болады, ә рі қ абылданатын шешімге қ арай айқ ын бірізділікті қ ажет етеді. Алайда, кез келген жағ дайда, бұ л жұ мыстың барлық сатысы ә зірлік, негізгі жә не қ орытынды кезең дерге бө лінеді.

Шешімді қ абылдаудың ә зірлік кезең інде кез келген дең гейдегі басшы ө ндірістік, экономикалық, ә леуметтік жағ дайларды бағ алаудан бастауы тиіс. «Жағ дай» ұ ғ ымына шешім қ абылдауғ а тура келетін, ә рі басқ ару жү йесіне ық пал етіп, оны жаң а жағ дайғ а ауыстыратын ішкі жә не сыртқ ы жағ дайлардың барлық жиынтығ ы енеді.

Жағ дайдың ө зі тұ тастай ауыл шаруашылығ ы кә сіпорындарын немесе оның жекелеген ө ндірістік бө лімшелерін, жұ мыскерлер тобын, жекелеген орындаушыларды қ амтуы мү мкін. Жағ дайдың қ алыптасу сипатына қ арай қ абылданатын басқ ару шешімінің де ө зіндік типі болады. Жағ дайды дер кезінде бағ алау жә не дұ рыс тү сіну кө бінесе басқ ару шешімін қ абылдау уақ ытына байланысты.

Басшы қ алыптасқ ан жағ дайды жете ұ ғ а білуі тиіс. Жағ дайды бағ алау процесінде қ абылданатын шешімнің мақ саты қ алыптасады – бұ л міндетті шешу процесінің бірінші кезең і. Мақ сат дегеніміздің ө зі басқ аратын объектіге қ олайлы, ә рі қ ажетті ық пал ету болып саналады, соның нә тижесінде қ алыптасқ ан жағ дай тиімді шешілетін болады.

Проблема мен мақ сат дұ рыс тұ жырымдалғ ан жағ дайда міндеттің шешілуі 50%-ке қ амтамасыз етіледі деп есептеуге болады. Басшының міндеті - ө ндірістік-техникалық, экономикалық, сондай-ақ ә леуметтік сипатта басқ ару жү йесінде пайда болуы мү мкін проблемаларды дер кезінде айқ ындау.

Басшы кез келген проблеманы ең алдымен ұ йымдық, басшылық тұ рғ ысында қ арастырады. Басшының басқ ару объектісі проблемаларын шешудегі ерекше кө зқ арасының ө зі, міне осында.

Проблеманы тұ жырымдау кө п жағ дайда басшының біліміне, тә жірибесіне, іскерлігіне, осы жұ мысқ а мамандарды, шаруашылық белсенділерін жұ мылдыра білуіне байланысты.

Нақ ты мә селені, міндеттің не себепті қ ойылғ андығ ын қ арастырғ ан кезде басшы жағ дайды – оның пайда болу себептерін, орындауды неғ ұ рлым тиімді ұ йымдастыру мү мкіндіктерін т.б. айқ ындайды.

Шешімді ойдағ ыдай орындау ү шін мақ саттың дә л, ә рі айқ ын болуының айрық ша маң ызы бар. Кейде біртұ тас мақ сатты айқ ындау оң айғ а тү спейді, ө йткені ө ндірісте кү н сайын кө птеген міндеттер туындап жатады. Сондық тан басты буын принципі бойынша міндетті негізгі мақ сатқ а бағ ындыру қ ажет. Мұ ндайда орындауғ а тиісті мақ саттың да, қ орғ алатын мақ саттың да болатындығ ын ескеру қ ажет. Мақ саттар туралы ө ткен тарауларда толық баяндалды.

Мақ сатты дә л анық таудың психологиялық мә ні де бар, ө йткені мұ ндай жағ дайда шешімді орындаушылар батыл ә рекет ете алады.

Дұ рыс шешім қ абылдау жеткілікті, ә рі айқ ын мә ліметтер болғ анда ғ ана мү мкін болады.

Мә лімет кө лемі қ арастырлатын міндеттердің кү рделілігіне, сондай-ақ шешімді қ абылдайтын адамның біліктілігі мен тә жірибесіне байланысты. Перспективалық шешімдерді ойластыру ү шін алуан тү рлі, ә рі кө лемді мә ліметтер қ ажет. Жедел мә селелер, технологиялық жағ дайлар туралы шешім қ абылдағ анда мә ліметтің онша кө п болуы қ ажет емес.

Шешім қ абылдау мақ сатында мә лімет жинау ү шін қ олда бар типтік мә ліметтерді пайдаланады, арнайы жасалғ ан форма бойынша сұ рау салады, жекелей бақ ылау жү ргізеді, мамандармен жә не қ арапайым жұ мыскерлермен ә ң гіме ө ткізеді, қ алыптасқ ан жағ даймен танысады, эксперттің пікірін тың дайды. Егер мү мкіндік болса, социологиялық зерттеу жү ргізеді.

Алынғ ан мә ліметтерді талдағ ан кезде, оның сипатына қ арай, ә р тү рлі тә сілдерді де пайдаланады. Мә селен, сапалық мә ліметтер дегенді зерттеу ү шін белгілі логикалық амалдарды: салыстыруды, ү йлестілікті, синтез талдауын, абстракциялауды, жинақ тауды, индуктивтік жә не дедуктивтік қ орытындылауды, ә р тү рлі дә лелдеу тә сілдерін пайдаланады.

Егер мә ліметтер қ алыптасса, онда оны талдаудың сандық тә сілдерін қ олданып, мұ ндайда компьюторлық техника мен экономикалық -математикалық тә сілдерді пайдаланады.

Шешімдер варианттарын (баламаларын) тұ жырымдау. Шешімдер варианттары санының (баламаларының) болуы проблемаларды шешудің ең қ олайлы жолын таң дауғ а мү мкіндік береді. Бір вриантты ғ ана ойластырып қ ою, ә детте, қ олайлы шешімді қ амтамасыз етпейді. Мұ ндай жағ дайда болжалдау дегеніміз, ұ сыныс тү рінде келіп тү скен міндеттерді алдын ала, сынама вариантта шешу. Алдын ала тү скен вариантты шешу, ә детте, міндетті тұ жырымдау кезең інде пайда болады. Барлық варианттарды, тіпті алғ ашында орындауғ а болмайтын сияқ ты вариантты да қ арастыру керек. Ол ү шін осығ ан ұ қ сас міндетті шешкен кезде жинақ талғ ан тә жірибені пайдалану қ ажет. Шешілетін варианттарды таң дау ү шін сандық талдауды да эвристикалық тә сіл деп аталатынды да қ олданады.

Кү рделі мә селелерді шешкенде кө птеген факторлар болғ анда, ал шешімнің дұ рыс болмауы қ осымша шығ ынғ а ұ шырататындық тан, міндетті шешудің қ азіргі математикалық тә сілдерін пайдалану ұ сынылады.

Маркетинг принциптері негізінде кә сіпорынды басқ арудың нарық тық экономикасына кө шкенде, шешім қ абылдар алдында нақ ты жағ дайғ а талдау жасалады да, мұ ндайда кә сіпорынның қ андай жағ дайда екендігі анық талып, болжалдау жү ргізіледі (нақ ты жағ дайда кә сіпорын не кү теді?), сыртқ ы орта ық палы (ол қ андай қ ысым кө рсететіні) анық талады.

Осыдан кейін маркетингтік синтез жү ргізіледі. Мұ ның мә нісі мақ сат ұ сыну (жағ дайды тү зету ү шін не істеу керек?), мақ сатты бағ алау (неге басқ алай емес, дә л осылай істеу керек?), тек содан кейін ғ ана шешім қ абылдау.

Шешімнің қ олайлы вариантын (баламасын) таң дау. Шешім варианттарының бірнешеуін ойластырғ аннан кейін, ә р вариантты жеке қ арастырады. Шешім қ абылдаудың бұ л сатысында ә р тү рлі варианттардың қ иындық дә режесі мен орындау мү мкіндігін айқ ындау қ ажет. Ең тә уір вариантты таң дау басқ ару шешімінің жауапты кезең і. Іске аспайтын варианттарды шығ арып тастайды да, ақ ырғ ы таң дауғ а неғ ұ рлым жү зеге асатын вариант шешімдерін қ алдырады. Қ олайлы шешім вариантын ақ ырғ ы таң дау жө ніндегі бұ дан кейінгі жұ мыстарды оң айлату ү шін не істеу керек? Ол ү шін ә рбір вариантты мұ қ ият ойластыру қ ажет.

Шешім варианттарын ойластыру дегеніміз не? бұ л, біріншіден шешімнің барлық қ ұ рамдас бө лігін, ә сіресе мақ саты мен міндетін мү мкіндігінше толық тұ жырымдайды. Екіншіден, қ ойылғ ан

мақ сатқ а жетудің негізгі бағ ыты, жолы мен амалы, сондық тан қ олда бар ең бек, материалдық, қ аржы жә не басқ адай ресурстар, ғ ылыми идеялар, жаң алық тар, ө нертабыстары зерттеледі, ә сіресе, уақ ыт факторы ескеріледі. Ү шіншіден, басқ арушы жә не басқ арылатын жү йелердің, ә сіресе осы шешімді жү зеге асыратын кезде басқ ару мен байланыс арасындағ ы ә рекеттестік пен ү йлесімді ойластырады. Тө ртіншіден, ә р вариант бойынша іс-ә рекет нә тижесінің мү мкіндігі бағ аланады.

Қ абылданатын шешімнің нә тижелік критериін таң дау – кү рделі, ә рі жауапты кезең. Критерий дегеніміз, қ абылданатын шешімнің ә р тү рлі варианттарының тиімділігін салыстыруғ а мү мкіндік беретін кө рсеткіш немесе бірнеше кө рсеткіш.

Мақ сатты тұ жырымдау мен критериді таң дау арасында басқ ару шешімі ү шін ә рқ ашанда тікелей байланыс болуы керек. Критерий кө мегімен қ ойылғ ан мақ сатқ а жетуге жұ мсалатын шығ ын дең гейі анық талады. Сонымен, критериді таң даумен басқ ару шешімін ойластыру жө ніндегі жұ мыстың ә зірлік кезең і аяқ талады.

Шешім қ абылдаудың дә стү рлі формасымен қ оса, басшы шешімді орындаушылармен, оны жү зеге асырудың нақ ты бағ дарламасын да ақ ылдасады.

Проблеманы жедел шешудің кең тарағ ан тә сілдерінің бірі идеяны ұ жымдық генерациялау – «Ми шабуылы» тә сілі. Мұ ның мә нісі, эксперттер негізінде жә не проблемадағ ы ә р тү рлі кө зқ арасты ескере отырып проблеманы дә л тұ жырымдау, оны шешу амалдарын қ арастыру.

Мұ ндайда мынадай қ ағ иданы басшылық қ а алады. Ә уелі бір проблемағ а назар аударады. Содан кейін кез келген идеяны оның орынды-орынсыздығ ына немесе практикалық қ ұ ндылығ ы кү мә нді бола тұ рса да қ арастырады. Ұ сынылғ ан ұ сынысты сынауғ а немесе бағ алауғ а тыйым салынады. Жаң а идеяны генерациялауды қ олдайды, ә рі кө термелейді, творчестволық ахуалды қ уаттайды. «Ми шабуылы» нә тижесі бойынша секцияғ а қ атысушылар анкета толтырады жә не «мақ сат тармағ ы» жасалады (8, 9-кестелерді қ ара).

Бұ л тә сіл кө птеген жақ сы идеяны жинауғ а мү мкіндік береді. Ә р тү рлі кө зқ арастар синтезделеді. Мұ ның барлығ ы жаң а, соны проблемаларды шешуге ық пал етеді.

Қ ызмет кө рсету тә сілі: секцияғ а қ атысушылар проблемаларды шешудің ұ сынылғ ан варианттарын талқ ылайды, «жақ таушылар» мен «қ арсылық» білдірушілердің пікірін таразылап, ең қ олайлысын таң дауғ а тырысады.

Артық шылығ ы: ә р алуан ой-пікірлер проблемаларды неғ ұ рлым терең тү сінуге ық пал етеді.

Кемшілігі: секцияғ а қ атысушылардың барлығ ы бірдей проблеманы жете тү сінбеуі жә не толық таныспауы, сол себептен олар оны шешуге ө з ү лестерін қ оса алмауы мү мкін.

Пікір жинау тә сілі. Проблема жекелеген міндеттерге жіктеледі. Эксперттерге қ ойылғ ан проблемалар тұ тастай хабарланып, солардың қ ызмет бабына жататын жекелеген міндеттерді шешу ү шін ұ сыныс енгізуді тапсырады.

Артық шылығ ы: эксперттер қ олайлыжағ дайда міндетті шешумен шұ ғ ылдана алады.

Кемшілігі: ұ сыныс талқ ыланбайды, проблеманы шешу кө зқ арасы субъективті.

«Дельфа» тә сілі (кө не Греция мифологиясы бойынша кең ес алу ү шін дельфилік оракулге жү гінетін болғ ан). Эксперттер мен мамандардан белгілі бағ дарлама бойынша сұ райды. Бұ лар бағ дарламаны жү зеге асыру мү мкіндігін бағ алауы, ә рі ө з пікірлерін негіздеуі тиіс.

Артық шылығ ы: проблемаларды шешуге мамандар мен эксперттерді, соның ішінде басқ а ұ йымның кең есшілерін тартуғ а болатындығ ы.

Кемшілігі: коммуникацияның жоқ тығ ы, бағ алау субъективтік сипатта болады.

1. Қ ауіп-қ атер жағ дайында тә уекел ету жә не шешім қ абылдау

Нарық тық экономикағ а кө шкен жағ дайда дербес ә рекет етуге, балама шешім варианттарын ойластыруғ а тура келеді. Сонымен қ оса мұ ндай жағ дайда сыртқ ы ортадан қ ауіп-қ атер де кү шейе тү суі мү мкін. Сондық танда тә уекел ету ө мірдің ажыратылмайтын бө лігі болып саналады.

Оксфорд сө здігі тә уекелге «зиянғ а немесе шығ ынғ а ұ шырау мү мкіндігі» деген анық тама береді. Шаруашылық тә уекеліне алуан тү рлі анық тама беріліп келеді. А. М. Омаровтың анық тамасы бойынша – «тә уекел дегенімізге қ ауіп-қ атер тө нген жағ дайда қ оғ амғ а пайдалы нә тижеге жету мақ сатында ә рекет ету». Тә уекел етудің ө зіндік сипаты – нә тиженің тым кө п немесе мү лде шамалы болатындығ ының белгісіздігі. Тә уекел еткенде шешуші міндеттің қ алай орындалатындығ ын, табысқ а жету-жетпеуін кү ні бұ рын болжау мү мкін емес. Тә уекел ету ең

алдымен шаруашылық нақ ты жағ дайдан ауытқ ығ анда, шығ ынғ а ұ шырату қ атері тө нгенде жә не сонымен қ оса пайда табу мү мкіндігі туғ анда пайда болады.

Жоғ ары нә тижеге жетуді қ амтамасыз ететін шешімнің ө зі де, ә детте, нағ ыз тә уекел шешім болып саналады, сол себептен де батыл тә уекел талабы жоғ ары нә тижеге жету ниетін кө здейді. Тә уекелсіз зор табысқ а жету мү мкін емес.

Менеджментте батыл шешімге барғ ысы келмейтін басшы ұ йым ү шін қ ауіпті, оны тоқ ырауғ а ұ шыратушы деп саналады. Ә детте батыл шешім қ абылдаудан тайсақ тайтын менеджерлер творчестволық ізденіске бейімсіз, шаруашылық міндеттерді жү зеге асыруғ а қ абілетсіз адамдар ретінде бағ аланады.

Практикада мә ні шамалы міндеттер деген сирек болады. Ө зінің табиғ аты жағ ынан олар мү мкін болатын, демек, тә уекел міндеттер. Мә лімет жетіспегенде жә не фактілер айқ ын болмағ ан жағ дайда басшы тү рліше таң дау жасауғ а тура келеді.

Отандық жә не шетелдік тә жірибелердің кө рсеткеніндей, іскерлік тә уекел ету, белгілі бір принциптерге сә йкес ә рекет ете білуге байланысты. Сондық тан да іскер басшылар батыл шешім қ абылдаудан қ орық пайды, «ДД» компаниясынан Дженис Бэрктің айтуы бойынша, оның фирмасының бірден бір қ ағ идасы – «Сіз сә тсіздікке ә рқ ашанда дайын болуғ а тиіссіз».

Тә уекел ету ә р тү рлі белгілері бойынша жіктеледі. Мә селен, тә уекел пайда болу орнына қ арай былайша бө лінеді:

а) шаруашылық тың ө зіндегі, б) адамның жеке басына байланысты жә не в) табиғ ат факторларына байланысты.

Пайда болу себебіне қ арай:

а) болашақ тағ ы; б) ә ріптестер ә рекетінің белгісіздігі; в) мә ліметтердің жеткіліксіздігі.

Шаруашылық тарапындағ ы ішкі жә не сыртқ ы себептерден туындайтын қ ауіп-қ атерді зерттеудің елеулі мә ні бар. Ә рбір жағ дайда басшы қ абылданғ ан шешімді жү зеге асыру нә тижесінде мү мкін болатын ұ тыс пен ұ тылысты таразылайды. Мұ ндай да шешімнің ә р тү рлі варианты, параметрлері, соның ішінде болмағ ан сандық бағ асы бойынша салыстырылады да, содан кейін оның ең қ олайлысы таң дап алынады.

Талдау нә тижесінде қ олайлы нә тижеге жетуге мү мкіндік беретін, қ ауіп-қ атерді барынша кемітетін вариантты іздестіруге болады.

Талдау барысында тә уекел ету дә режесіне бағ а беріледі. Мұ нда ық тималдық пен зардаптың сандық мә ні, сондай-ақ мү мкін болатын қ ауіп-қ атер айқ ындалады. Осылайша қ алыптасқ ан нақ ты жағ дайда қ ауіп-қ атерді мең геретін мә ліметтер аламыз.

Ә уелі қ ауіп-қ атер объектісі, содан кейін қ ауіп-қ атер орны, оның себептері айқ ындалады. Содан кейін қ ауіп-қ атерге бағ а беріледі.

Қ олданылатын ә дебиеттер:

1.Турбина К.Е. Инвестиционный процесс и страхование инвестиций от политических рисков.-М, 1998

2.Хорн Ван Дж.К. Основы управления финансами.-М, 1994

3.Хохлов Н.В. Управление риском./ Учебное пособие.- М: ЮНИТИ-ДАНА, 1999-

4. Ахметов А.Б. Менеджмент, Ақ тө бе. 2005

Ө зін ө зі бақ ылау сұ рақ тары:

Басқ арушылық шешімде тә уекел ету тү рлері.

1. Кешенді тә уекелділікті бағ алау.
2. Тә уекелділікті бө лу.
3. Тә уекелділікті бө луді математикалық ү лгімен есептеу.
4. Тә уекелділікті сақ тандыру:

-несиелеу кезінде тә уекелділікті ішкі банктік сақ тандыру;

- Кә сіпорынды несиелік талдау;

- Жеке тұ лғ аны несиелік талдау;

-Тә уекелділікті тө мендетудің тә ртібі.

СӨ Ж сұ рақ тары:

Қ аржылық тә уекелділік жә не оның фирма қ ызметіне ә сер етуі