КОМПЛЕМЕНТ ЖҮЙЕСІ

Комплемент жү йесі – бейспецификалық қ орғ аныс факторының ең маң ызды жү йесі болып табылады. Комплемент жү йесінің негізгі қ ызметіне опсонизациялау жатады, ол комплемент жү йесінің белсенуінен кейін бірден патогендік денелерді немесе иммундық комплекстерді қ оршап фагоцитоз процесін кү шейтетін опсонизациялаушы компоненттердің бө лінуімен сипатталады.

Комплемент жү йесінің екінші маң ызды қ ызметі – қ абыну реакцияларына қ атысу. Комплементтің кейбір белсенген компоненттері ұ лпа базофилдерінен (мес жасушалардан) жә не қ анның базофилді гранулоциттерінен биологиялық белсенді заттардың, соның ішінде қ абыну реакциясын кү шейтетін гистаминнің бө лінуіне алып келетіні дә лелденген.

Комплемент жү йесінің ү шінші маң ызды қ ызметі – цитотоксикалық немесе лизистік. Комплемент жү йесі белсенуінің соң ғ ы кезең інде соң ғ ы компоненттерден мембранағ а шабуыл жасаушы комплекс (МШК) тү зіледі. Ол бактериялық немесе басқ а жасушаның мембранасына еніп, оларды жояды.

Барлық омыртқ алылардың қ ан сары суында спецификалық антиденелердің қ атысуымен антигендердің жасушаларының мембранасын лизистейтін термотұ рақ ты фактордың болуы туралы алғ ашқ ы мә ліметтер XIX ғ асырдың аяғ ында алынғ ан. Кейін бұ л фактордың комплемент деп аталатын басқ а биологиялық қ ызметтері анық талды, атап айтқ анда, опсонизация нә тижесінде фагоцитоздың белсенуі, ұ лпа базофилдерінің (мес жасушалардың) гранулдарынан гистамин, серотонин, брадикинин сияқ ты биологиялық белсенді аминдердің бө лінуі, сондай-ақ қ абыну реакцияларының дамуына қ атысу жә не жасуша мембранасы ө ткізгіштігінің жоғ арылауы, қ ан тамыр тонусының тө мендеуі, оң хемотаксис, иммундық жабысу жә не басқ а феномендер.

Сонымен, комплемент жү йесі ө зіндік ұ йымдасуғ а жә не гуморалық иммунитет пен фагоцитоз реакцияларын шақ ыруғ а қ абілетті қ ан сары суындағ ы ақ уыздар тобы. Қ азіргі кезде комплемент жү йесін негізгі 9 ақ уыздар мен 3 ингибитор қ ұ райды. Бұ л ақ уыздар жү йесі ферментті-каскадтық реакция тү рінде белсеніп, ә ртү рлі биологиялық ө згерістерге алып келетін ерігіш жә не ерімейтін ферменттер мен комплекстерді тү зеді. Комплемент жү йесінің қ ұ рамына кіретін компоненттер С ә рібімен жә не 1-ден 9-ғ а дейін ретті сандармен белгіленеді. Комплемент компоненттерінің ыдырауында пайда болатын суббірліктер мен фрагменттер ретті сандармен жә не кіші ә ріптермен (мысалы, С2а, 3в жә не т.б.) белгіленеді. Комплемент жү йесінің компоненттері қ анда белсенді емес тү рде айналып жү реді. Комплемент жү йесі екі – классикалық (иммундық) жә не альтернативті (пропердинді) жолмен белсенеді.

КОМПЛЕМЕНТ ЖҮ ЙЕСІНІҢ КЛАССИКАЛЫҚ БЕЛСЕНУІ

Комплемент жү йесінің классикалық белсенуінің альтернативті белсенуінен айырмашылығ ы мынада:

1. Комплемент жү йесінің классикалық белсенуі ү шін спецификалық иммуноглобулиндер (IgG немесе IgM) мен иммундық комплекстердің болуы тиіс, бұ л біршама уақ ытты талап етеді;
2. Комплемент жү йесінің классикалық белсенуі комплементтің бірінші, яғ ни ерте компоненттерден (С1) компонентінің ү ш субкомпоненттерінен – C1q, C1r, C1s) басталады.

Комплемент жү йесінің иммундық комплекспен белсенуі ү шін оның қ ұ рамында кем дегенде 2 молекула IgG жә не 1 молекула IgM болуы керек. Бұ л кезде IgM мен IgG-дің ү ш субтү рі (IgG₁, IgG₂, IgG₃) жоғ ары белсенді болып табылады. Комплемент жү йесі C1q иммуноглобулиннің Fc-фрагментінің арнайы бө лігімен байланысқ анда белсенеді.

Жоғ арыда айтылғ андай, комплемент жү йесі каскадты тү рде белсенеді, яғ ни комплементтің алдың ғ ы компоненті белсенген кезде екіге ыдырайды: бір компоненті жасуша бетінде орналасып, иммундық комплекстің тү зілуіне қ атысады, ал екіншісі ерігіш болып, қ анның сары суына ө теді. Иммундық комплексте қ алғ ан компонент ферменттік қ асиетке ие болып, келесі компоненттерді белсендіреді.

Сонымен, комплемент жү йесінің класикалық белсенуі иммуноглобулиннің Fc-фрагментіне бекітілген бірінші субкомпоненттен (C1q) басталады. Бұ л кезде C1q молекуласында конформациялық ө згерістерге болып, ө зіне C1r бекітеді, ал C1r ө з кезегінде C1s бекітуге қ абілетті болады. Нә тижесінде белсенді комплекс (C1qC1rC1s) тү зіледі жә не С4 белсендіреді.

Белсенді С1 пайда болуына С1-ингибитор тосқ ауыл болады. Ол комплемент жү йесінің классикалық жолмен белсенуі кезінде белсенуді бақ ылау ү шін ө те маң ызды. С1-ингибитордің туа біткен тапшылығ ында ангионевроздық ісіктер деп аталатын ауру тү зіледі.

Белсенген С1 С4 компонентін белсендіреді жә не С4 екі фрагменке ыдырайды – С4а ерігіш жағ дайғ а ө теді жә не С4b иммундық комплекстің қ ұ рамына кіретін жасуша мембранасының бетінде қ алып, эстераза ферментінің қ асиетіне ие болады жә не С2 белсендіреді. С4b магний иондарының қ атысуымен С2 екі фрагментке ыдыратады – C2a С4bғ а қ осылып, С3-конвертаза ферментінің қ асиеті болатын жаң а зат пайда болады. Пайда болғ ан С3-конвертаза (С4b2a) С3 екіге бө леді – С3а қ ан сары суына ө теді, ал С3b комплементтің классикалық жә не альтернативті белсенуінің кө зі болып табылады, яғ ни бұ л жерде комплемент белсенуінің екі жолы кездесіп, ары қ арай процесс екеуіне де ортақ жолмен жү реді. Бұ л кезең де I фактор деп те аталатын инактиватор (С3b-инактиватор) ә сер етеді. Ол С3 компонентінің шамадан тыс белсенуінің алдын алады. Бұ л кезде С3b белсенді емес фрагменттерге – C3c жә не C3d ыдырайды.

Белсенген С3b С4b2a комплексімен байланысып, жаң а ферментке - С5-конвертазағ а айналады. Осы жерден комплемент жү йесінің терминалды (соң ғ ы) С5-С9 компоненттерінің топталып, мембранағ а шабуыл жасаушы комплекс тү зіледі (МШК). С5-конвертазаның (С4b2a3b) ә серімен С5 екіге ыдырайды – С5а қ ан сары суына ө теді, С5b мембранағ а шабуыл жасаушы комплекстің алғ ашқ ы компоненті болып табылады жә не онда С6 жә не С7 ғ а рецепторлары болады. С6 дан бастап комплемент жү йесіндегі ақ уыздар ары қ арай ыдырамайды. Тү зілген комплекс С5b67 нысана жасушаның мембранасына жабысады. Осыдан кейін мембранағ а жабысқ ан белсенген комплекске С8 қ оысылып, нысана жасуша қ абырғ асының лизисі басталады. С5b678 комплексіне С9дың қ осылуы нысана жасуша қ абырғ асының цитолизін кү шейтеді. Пайда болғ ан комплекс С5b6789 жасуша мембранасының липидті ақ уызында ұ зындығ ы 1 мм жә не диаметрі 8-12 мм цилиндр тә різді тесіктер тү зеді жә не электролиттер мен судың бұ зылғ ан мембрана арқ ылы жасуша ішіне еніп, жасушаның осмостық лизистенуіне ық пал етеді.