Шаруашылық пойыздары

Автодрезиналар мен мотовоздар 5101 – 5198

Шаруашылық 5201 – 5398

Қ ар тазалағ ыш 7001 – 7098

Қ алпына келтіргіш жә не ө рт сө ндіргіш 8001 – 8098

1.5.4. Пойыздардың жү ріс графиктерін жіктеу

Пойыздардың жү ріс жылдамдығ ына қ арай параллельді жә не параллельді емес (қ алыпты) графиктер деп бө лінеді.

Параллельді графиктерде (1.5.4 жә не 1.5.5-суреттер) ә рбір бағ ыттың пойыздары бірдей жылдамдық пен жү реді, сондық ­тан олардың жү ріс сызық тары ө зара параллель болады.

1.5.4-сурет. Пойыздар жү рісінің параллельді даражолды графигі

1.5.5-сурет. Пойыздар жү рісінің параллельді қ осжолды графигі

Ә деттегі пайдалану жағ дайында жү ріс қ алыпты график­термен атқ арылады (1.5.5- жә не 1.5.6-суреттер), ө йткені жү к жә не жолаушылар пойыздары ә р тү рлі жылдамдық пен жү реді.

Аралық тардағ ы басты жолдардың санына қ арай график­тер былайша бө лінеді:

• даражолды график (1.5.4 жә не 1.5.5-суреттер) – басты жол екі бағ ытта жү ру ү шін пайдаланылады жә не пойыздар станциялар мен айрылымдарда ғ ана кездесіп айырылыса алады;

1.5.6-сурет. Пойыздар жү рісінің даражолды қ алыпты графигі

1.5.7-сурет. Пойыздар жү рісінің қ осжолды қ алыпты графигі

1.5.8-сурет. Басты жолдардың саны жә не олардың мамандануы

• қ осжолды график (1.5.5 жә не 1.5.7-суреттер) – ә р тү рлі бағ ыттың пойыздары мамандандырылғ ан жолдармен бір-бірінен тә уелсіз жү реді, олар станциялар мен озба бекеттерде ғ ана емес, аралық тарда да кездесіп айырылыса алады;

• кө пжолды график (басты жолдардың саны мен олар­дың мамандануына қ арай) – басты жол ү шеу болатын жағ дайда даражолды жә не қ осжолды графиктен (1.5.7, а-сурет) немесе басты жол тө ртеу болатын кезде – екі қ ос­жолды графиктен (1.5.7, б-сурет) тұ рады;

1.5.9-сурет. Пойыздардың тоқ тамастан айрылысуына арналғ ан параллельді даражолды-қ осжолды (қ осжолды айырым) график

1.5.10-сурет. Пойыздар жү рісінің топтық даражолды қ алыпты графигі

1.5.11-сурет. Пойыздар жү рісінің пакеттік даражолды графигі

• даражолды-қ осжолды график, яғ ни даражолды жә не қ осжолды аралық тардан немесе қ осжолды айырымдардан тұ ратын телімдегі график (1.5.8-сурет) – пойыздардың бір бө лігі қ осжолды аралық тарда немесе қ осжолды айырым­дарда тоқ тамастан айырылысады, ал қ алғ андары – тарам жолды бекеттерде айрылысады.

Жолай жү ру бағ ытындағ ы пойыздардың орналасуына қ арай графиктер мынадай болуы мү мкін:

• ә деттегі (пакеттік емес) график – даражолды телімдегі пойыздар аралық тарда жү ріс бағ ыты ө згертіліп алма-кезек салынады (1.5.4-сурет);

• топтама (пачкалы) график (1.5.10-сурет) – жолай бағ ыт­тағ ы пойыздар станциялық ара қ ашық тық пен бө лініп жү реді (пойыз жү рісінің аралық тағ ы уақ ыты мен жолай жү рісті станциялық интервалмен). Бұ л бұ рынырақ жө нел­тілген пойыз алда тұ рғ ан станцияғ а келмейінше, аралық қ а пойыз жө нелтуге болмайды дегенді білдіреді, яғ ни аралық та бір уақ ытта бір ғ ана пойыз болуы тиіс. Бұ л график жартылай автоблоки­ровкамен жабдық талғ ан қ осжол­ды телімде жә не даражолды телімде – тақ график­те қ олданылады;

• пакеттік график (1.5.11-сурет) – мұ нда жолай бағ ыт­тағ ы пойыздар автоблокировкада (диспетчерлік орталық ­тан­дыруда) блок-аралық тармен шекте­леді, немесе блок-қ осын­дары бар жартылай автоблокировкада – қ осынаралық ­­­тар­мен шектеледі. Бұ л жағ дайда станциялар арасында бір уақ ытта пакет тү зетін бірнеше жолай пойыздар болуы мү мкін;

1.5.12-сурет. Пойыздар жү рісінің ішінара пакеттік дара жолды графигі

• ішінара-пакеттік график (1.5.12-сурет) – графикте пойыздардың бір бө лігі пакет тә ртібімен, қ алғ андары – ә дет­тегі тә ртіппен салынғ ан. Мұ ндай график пакеттілік коэффи­циентімен сипатталады:

(1.5.1)

мұ ндағ ы – тиісінше ішінара пакеттік график периодында жә не тә улік ішінде пакет тү зе жү ретін пойыз­дар (немесе пар пойыздар) саны;

– тиісінше ішінара пакеттік график периодында жә не тә улік ішінде орналастырылғ ан пойыздардың (немесе пар пойыздардың) жалпы саны.

Жұ п жә не тақ бағ ыттардағ ы пойыздар санының арақ а­ты­­­на­сына қ арай жұ п санды жә не тақ санды (сың ар) графиктер болады. Жұ п график­те екі бағ ыттағ ы пойыздар саны тең, яғ ни . Сың ар графикте басым (жү к) бағ ыттағ ы пойыздар жү рісінің кө лемі кері бағ ыттағ ы пойыз­дар санынан кө п болады, яғ ни болғ анда, мұ ндағ ы – басым (жү к) бағ ыт­тағ ы жә не – кері бағ ыттағ ы пойыздар саны.

Тә улік ішіндегі кері бағ ыттағ ы (пойыз саны аз) пойыздар мен басым (пойыз саны кө п) бағ ыт­тағ ы пойыздар санының арақ атынасы бойынша графиктің сың арлығ ы анық талады, ол сың арлық коэффициентімен кө рсетіледі:

(1.5.2)

немесе –график периодындағ ы жә не тә улік ішіндегі тиісінше кері жә не басым бағ ыттағ ы пойыз­дар саны.

Қ осжолды айырымдары немесе бө лім бекеттерінде ұ зартылғ ан станция жолдары бар даражолды желілерде пойыз­дар тоқ тамай кездесіп айрылысатын график қ олданы­луы мү мкін. Бұ л жағ дайда қ арама-қ арсы бағ ыттағ ы пойыз­дар жү ріс барысында қ осжолды айырым шегінде (1.5.8, а-су­рет) немесе ұ зартылғ ан станция жолдары шегінде (1.5.8, б-су­рет) тоқ тамай айырылысады.

1.6.5. Пойыздардың жү ріс графиктерін жасауғ а арналғ ан бастапқ ы мағ лұ маттар мен нормативтер

Пойыздардың жү ріс графигін жасау ү шін графиктің мына­дай элементтері қ ажет болады:

· пойыздардың аралық тар арқ ылы жү ру уақ ыты, екпін­деу мен баяулауғ а жұ мсалатын уақ ыт нормалары;

· пойыздардың аралық жә не басқ а станцияларда техни­калық жә не коммер­ция­лық операцияларды атқ ару ү шін тоқ тап тұ ру нормативтері;

· локомjтивтердің негізгі жә не айналым деполарында тұ руының жә не техникалық операцияларды атқ аратын бригадалар ауысымының ұ зақ тығ ы нормативтері;

· пойыздарды қ абылдау, жө нелту жә не станциялар арқ ы­лы ө ткізу кезіндегі есептік минимум интервалдары (станция­лық интервалдары);

· пакеттегі пойыздар арасындағ ы интервалдар (пойыз­аралық интервалдар).

Графиктің элементтері ө ткізу қ абілетіне, телімдік жә не маршруттық жылдам­дық қ а, локомотивтер айналымына ә сер етеді. Сондық тан жү ріс қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету талап­тарымен қ атар, олар сондай-ақ локомотивтердің қ уа­тын барынша толық пайдалану, ө ткізу қ абілетін, пойыздардың айырылысу, басып озу кезінде жә не техникалық қ ажеттілікпен тұ ру уақ ытын қ ысқ арту жағ дайын; пойыз­аралық ең аз интервалдарды жә не локомотивтердің негізгі депо мен айналым бекетінде болу уақ ытын қ ысқ артуды қ амтамасыз ету жағ дайын қ анағ аттандыруы тиіс. График элементтерін жасауда прогрессивтік норма­ларды жә не мү мкін­дігін­ше операцияларды қ атар орындауды басшылық қ а алу керек.

Пойыздардың аралық тар арқ ылы жү ру уақ ытын тартым­дық есептеулердің мағ лұ маттары бойынша анық тайды. Ара­лық та жү ру уақ ытын тү пкілікті анық тауда озат машинис­тердің жетістіктері жә не динамометрлік вагоны бар арнайы тә жірибелік пойыздардың мағ лұ маттары ескеріледі, осы­лардың негізінде осы телімдерде пойыздарды жү ргізудің тиімді режимі анық талады. Сондай-ақ ө ткен кезең ішінде аралық арқ ылы жү ру уақ ытының орындалуын талдау мағ лұ маттары ескеріледі.

Аралық арқ ылы жү ру уақ ытын жү к жә не жолаушылар пойыздарының ә рбір санаты ү шін, сондай-ақ жеке-дара локомотивтер ү шін жұ п жә не тақ бағ ытта жеке-жеке белгі­лейді. Мұ нда жолдың кү йіне жә не пайдаланылатын локомо­тивтер мен вагондардың қ ұ рылымдық жылдамдық ­тарына сә йкес мү мкін болатын жү ріс жылдамдығ ын еске­реді.

Ә рбір аралық арқ ылы пойыздың жү ру уақ ытын осы аралық ты шектеп тұ рғ ан екі бө лім бекеті арқ ылы тоқ тамай ө тетін (таза жү ру уақ ыты), сондай-ақ оларды тоқ тайтын жағ дайда да анық ­тайды. Пойыздың аралық тан станцияларғ а тоқ тап жә не тоқ тамай жү ріп ө ту уақ ытының айырмасы пойыз­дардың екпіндеу жә не баяулау уақ ытын кө рсетеді.

Станция интервалдары – пойыздарды қ абылдау, жө нелту немесе станция арқ ылы ө ткізу операцияларын орындауғ а қ ажет болатын ең аз уақ ыт.

Пойызаралық интервал дегеніміз – пойыздар автобло­кировкамен жабдық ­талғ ан телімдегі аралық тарда бағ ыт­тас жү ргендегі олардың ө зара шектелуінің ең аз уақ ыты. Станция интервалдары мен пойызаралық интервалдар жү ріс қ ауіпсіздігін жә не темір жолдың ө ткізу қ абілетін барынша жақ сы пайдалануды қ амтамасыз етуі тиіс.

Станциялық интервалдарды пойыздарды қ абылдау, жө нелту жә не ө ткізу операцияларының графиктерін осы операцияларды уақ ыт жө нінен барынша ү йлестіре отырып, жү к жә не жолаушылар пойыздары ү шін жеке-жеке, станция­ның ә рбір кіреберісі ү шін айқ ындайды. Станциялық интер­вал­дарды анық тауда мыналарды ескеру қ ажет:

· пойыздар жү рер іргелес жатқ ан аралық тардағ ы сигна­лизация жә не байланыс қ ұ ралдары;

· бағ ыттамалар мен сигналдарды басқ ару ә дісі;

· жолдардың, парктердің, сигналдардың, бағ ыттамалық қ осындардың жә не станция кезекшісі ү й-жайларының ө зара орналасуы;

· кіреберістердің кө лденең жә не бойлық пішіндері;

· пойыз локомотивтерінің сериясы, пойыздардың санат­тары (жү к, жолаушылар), қ ұ рамдардың массасы мен ұ зын­дығ ы;

· іс жү зіндегі тежеу жолының ұ зындығ ы.

Даражолды телімдегі станцияғ а бір бағ ыттан пойыз­дың келу сә тінен (1.5.13, а-су­рет) осы станцияғ а қ арсы бағ ыт­тан пойыз­дың келуі мен немесе осы станциядан ө туі (1.5.13, б-су­рет) сә тіне дейінгі ең аз уа­қ ыт пойыздардың ә р ме­зетте келу интер­валы деп ата­лады.

Пойыздың станцияғ а келу немесе одан жү ріп ө ту сә тінен қ арсы бағ ытқ а жү руді кү тіп тұ рғ ан басқ а пойызды сол ара­лық ­қ а жө нелту сә тіне дейінгі ең аз уақ ыт пойыздардың айы­рылысу интервалы деп аталады (1.5.13, а-, б-сурет).

1.5.13-сурет. Пойыздардың ә р мезетте келу жә не айырылысу интервалы: а – екі пойызда тоқ тайды; б – пойыздың біреуі тоқ тамай ө теді

Жартылай автоблокировкада пойыздың кө рші­лес б станция­­­сына бару сә тінен сол бағ ытта жү ретін пойыз­дың осы а станциясынан босағ ан а-б аралы­ғ ына жө нелуге дейінгі ең аз уа­қ ыт­ты (1.5.14-сурет) пойыз­дардың станциялық жолай жү ру интервалы деп атайды.

1.5.14-сурет. Пойыздардың жолай жү ріс станциялық интервалы

Автоблокировкада бірінен соң бірі жү ріп отыратын екі немесе одан кө п бағ ыттас пойыздардың блок-аралық тармен шектелуін басшылық қ а ала отырып анық талатын ең аз уақ ыт аралығ ы автоблокировкадағ ы пакеттік интервал (пойызаралық интервал) деп аталады (1.5.15-сурет). Пакеттегі пойыздар арасындағ ы интервал шектелуге тиісті есептік қ ашық тық қ а, пойыздардың жү ру жылдамдығ ына, ал электр тартымында – сондай-ақ электрмен жабдық тау қ ұ рыл­ғ ыларының қ уатына байла­нысты.

Есептік қ ашық тық блок-аралық тардың саны мен олар­дың ұ зындығ ы бой­­ын­ша анық талады. Есептік қ ашық тық ты қ ұ р­ай­тын блок-аралық тар­дың санын алда келе жат­қ ан пойыз одан кейін келе жатқ ан пойыздың жү рі­сі­не ә сер етпей­тіндей жағ даймен анық тайды. Ол ү шін бағ ыт­тас пойыз­дар ү ш немесе екі блок-аралық пен шектелуі тиіс.

Бірінші жағ дайда (жасылғ а жү ру) кейін келе жатқ ан пой­ыз­дың алдын­дағ ы бағ даршамда ұ дайы жасыл жа­нып тұ рады, бұ л осы пойыздың маши­ни­сі­не барынша қ олайлы жұ мыс жағ дайын туғ ызады.

Екінші жағ дайда (сарығ а немесе жасыл жанар алдында жү ру) кейін келе жатқ ан пойыз бағ дар­шамғ а жақ ында­ғ анда ғ ана бағ даршам сарыдан жасылғ а ауысады, бұ л да пойыздың жү ру жылдам­дығ ын азайтуды талап етпейді.

1.5.15-сурет. Автоблокировкада пакет тү зу жү ретін пойыздарды шектеу сызбасы

Жасылғ а жү руде жә не пойыздарды ү ш блок-ара­лық ­пен шектеуде пакет­тегі пойыздар арасындағ ы интервал (1.5.15, а-сурет) мынадай болады:

, (1.5.3)

мұ ндағ ы – блок-аралық тардың ұ зындығ ы, м; – пойыздың ұ зындығ ы, м; – есептік қ ашық тық, м; –пойыздың қ ашық тығ ын орташа жү ріп ө ту жылдам­дығ ы, км/сағ.

Жү к пойыздарының жылдамдығ ы ең аз есепті жылдам­дық қ а жуық тайтын созылмалы ең істікте пойыздарды екі блок-аралық пен шектеп сарығ а (кейін жасылғ а) жү руіне рұ қ ­сат етіледі (1.5.15, б-сурет) Бұ л жағ дайда пакеттегі интер­вал мынадай болады:

(1.5.4)

мұ ндағ ы – машинистің бағ даршамның сары тү стен жасыл тү ске ауысуын қ абылдау уақ ыты, мин.

1.5.6. Пойыздардың жү ріс графигін жасау

Графикте пойыздарды мынадай реттілікпен салады: алдымен жолаушылар пойыздарын, одан соң жү рдек жү к пойыздарын, ақ ырында қ алғ ан жү к пойыздарын салады. Жолаушылар пойыздарын салудың сызбасы пойыздардың негізгі ядросының кестесін айтарлық тай ұ зақ кезең ге (2–3 жылғ а) тұ рақ ты сақ талуын кө здеуі тиіс.

Жолаушылар пойыздарын графикке салудың бірқ атар ерекшеліктері бар. Пойыздарды бастапқ ы бекеттен жө нелту жә не оларды ақ ырғ ы бекетке жеткізу жолаушыларғ а қ олайлы уақ ытта жү ргізілуі керек. Жолаушылар ауысып мінетін бекеттерде келісілген пойызды кү ту уақ ыты барынша аз болуы тиіс. Кө лік тораптарында жолаушылар пойыздарының келуі мен кетуін басқ а да кө ліктердің кестесімен ү йлестіру керек. Темір жолдың жұ мыс кө лемі ерекше ө сіп отырғ ан жағ дайда графикте жолаушылар пойыздарын салу жү к пойыздарын ө ткізуге қ олайлы болуы тиіс.

Жолаушылар пойыздарын графикте бытыраң қ ы жә не пакеттік тү рде салады. Бірінші жағ дайда, екі жолаушылар пойызының арасынан бір немесе бірнеше жү к пойыздарын ө ткізуге болады. Екінші жағ дайда, олардың арасынан жү к пойызын ө ткізуге болмайтындай етіп, екі-ү ш, кейде одан да кө п пойыздарды пакетке біріктіреді. Автоблокировкамен жабдық талмағ ан желілерде жолаушы­лар пойызын пакетке емес, топқ а біріктіреді.

График периоды – бұ л осы графикке тә н тә улiк iшiнде оқ тын-оқ тын қ айта­ланып отыратын пойыздар тобының аралық та болу уақ ыты (1.6.1-сурет). Ө ткiзу қ абілеті график периодына керi пропорционалды болатындық тан, периоды барынша ү лкен аралық шектегіш аралық болып табылады. Телiмнiң ө ткiзу қ абілетін есептеп шығ аруды ең ү лкен аралық тан (жұ п жә не тақ пойыздар жү рiсi уақ ытының ең ү лкен қ осындысынан) бастайды. Ең ү лкен жә не шектегіш аралық тар, ә детте, ө зара сә йкес келедi.

1.7.2. Аралық тар мен телiмнiң пакетсіз графиктегі ө ткiзу қ абілеті1.

Пакеттік емес даражолды параллель жұ п график периоды (1.6.1-су­рет), мин, станциялар бойынша мынадай болады:

, (1.6.2)

мұ ндағ ы – тақ жә не жұ п пойыздардың аралық арқ ылы таза жү рiсi уақ ыты (аялдау кезiндегi екпiн алу жә не баяу­лау уақ ытын есептемегенде);

– аралық тарды шек­тей­тiн станциялардағ ы станция­лық интервал­дар;

– екi пойызғ а да қ атыс­­ты екпiндеу мен баяулауғ а жұ мсалатын қ осымша уақ ыт.

Жү рiстiң мө лшері ә р бағ ытта (жұ п жә не тақ) ә ркелкi болатын жағ дайда телiмнiң ө ткiзу қ абілетін ә рбiр бағ ыт ү шiн жеке есептеп шығ арады. Мұ ндай графикте сың арлық коэффи­циентi берiлген болады:

(1.6.3)

Басым бағ ыттың ө ткiзу қ абілеті мынадай болады:

, (1.6.4)

Керi бағ ыттың ө ткiзу қ абілеті:

(1.6.5)

Қ осжолды телімдердің пойыздарды ө ткізу қ абілеті ә рбір бағ ыт ү шін жеке анық талады.

Автоблокировкамен жабдық талмағ ан қ осжолды телімде топтама (пачкалы) графикті қ олданады. Мұ ндай график периоды (1.6.2, а-сурет) жә не бұ л бағ ытта пойыздарды ө ткізу қ абілеті:

(1.6.6)

1.6.2-сурет. Қ осжолды график периоды: а – пакеттік емес топтамалық; б – пакеттік

Автоблокировкамен немесе жол қ осындары бар жартылай автоблокировка­мен жабдық талғ ан қ осжолды телімде пойыздың шектегіш аралық та болу уақ ы­ты (график периоды) пакеттегі интервалғ а I тең (1.6.2, б-сурет). Қ арастырылатын бағ ыттың ө ткізу қ абілеті:

(1.6.7)

1.6.3-сурет. Даражолды пакеттік график: а - к = 2, б - к = 3 болғ анда

1.6.3. Пакеттiк графикте даражолды аралық тардың ө ткiзу қ абілеті

Пакетте екi пойыз болатын жағ дайда (к=2) пакеттiк жұ п график периоды, мин (1.6.3-сурет): , егер , онда период .

Жалпы жағ дайда период .

Пакетте болғ анда ө ткізу қ абілеті, пар пойыз:

_,

ал жалпы жағ дайда:

_, (1.6.8)

Пакеттiк графикте ө ткiзу қ абілеті ө те жоғ ары болады. Алайда мұ ндай гра­фикте пакеттік пойыздардың ө зара кездесу салдарынан пакет­тегі пойыздар ұ зақ аялдай­ды. Сонымен қ атар, пойыздардың кездесіп айырылысуы жә не басып озуы кезiнде станцияда қ осымша жолдардың кө п болуы қ ажеттiгi туады. Осығ ан орай, iшiнара-пакеттiк график кең таралғ ан (1.6.4-сурет), оны мынадай пакеттiк коэффициентi сипаттайды:

(1.6.9)

мұ ндағ ы – тиісінше тә улiк iшiнде жә не iшiнара-пакеттiк график периодында пакетпен салынғ ан пар пойыздар саны;

– тиісінше тә улiк iшiндегi жә не график периодын­дағ ы пар пойыздардың жалпы саны.

Пакетте екi пойыз болғ андағ ы iшiнара-пакеттiк график перио­ды:

,

, болатынын ескере отырып, мынаны табамыз:

Демек, ө ткiзу мү мкiндiгi, пар пойыз:

(1.6.10)

1.6.4-сурет. Ішiнара-пакеттiк жұ п график периоды ()

1.6.4. Параллель емес графиктің ө ткiзу қ абілеті

Қ алыпты (параллельді емес) график ә р тү рлi санаттағ ы жә не жылдамдығ ы тү рлiше пойыздардың (жолаушылар жә не жү к пойыздарының) жү рiсiн сипаттайды. Мұ ндағ ы есептеу параллельді график ү шiн табылғ ан ө ткiзу қ абілетін телiмнiң ә р тү рлi санатты пойыздарына бө ліп беруден тұ рады. Қ алып­ты графикте телiмнiң аралық тарының ө ткiзу қ абілеті аралық бө лiм бекеттерiнiң жол дамуына, аралық тардың тең еместік дә режесiне, жолаушылар жә не жү к пойыздарының жү рiс жылдамдығ ының арақ атынасына, жолаушылар, қ ала­маң дық, жеделдетiлген жә не қ ұ рама пойыздардың санына жә не олардың графикте орналасуына байланысты.

Талдау ә дiсінде қ алыпты графиктің ө ткiзу қ абілетін кеміту коэффициентiн енгiзу арқ ылы анық тайды. Бiр жолаушы­лар пойызының, сондай-ақ жеделдетiлген жү к, қ ұ рама жә не басқ а тү рлі пойыздардың графиктен неше жү к пойызын кемітетінін кө рсететiн сан кеміту коэффициентi деп аталады.

Графиктiң кез келген тү рi ү шiн кеміту коэффициентiн бiле отырып, қ алыпты графикте телiм аралық тарының жү к пойыздарын ө ткiзу қ абілетін, пар пойыздар, есептеп шығ аруғ а болады:

(1.6.11)

мұ ндағ ы – параллельді графиктің ө ткiзу қ абілеті;

– тиiсiнше жолаушылар, жеделдетiлген жү к жә не қ ұ рама пойыздардың жү к пойыздарын кеміту коэффициенттерi;

– жолаушылар, жеделдетiлген жү к жә не қ ұ рама пойыздар саны.

Кеміту коэффициентiн мынадай ережелердiң негiзiнде анық тайды. Жолау­шы­лар (жеделдетiлген жү к, қ ұ рама) пойызының аралық тан ө туiне байланысты аралық та болу уақ ытын кеміту уақ ыты деп атайды. Жалпы жағ дайда кеміту уақ ыты (1.6.5-сурет) мыналардан қ ұ ралады:

· тiкелей жолаушылар пойызының ө туiне жұ мсалатын уақ ыт

,

· жолаушылар пойыздарының арасындағ ы уақ ыт аралығ ы график периодына немесе жү к пойызының жү ру уақ ытына еселiк болмайтындық тан, жү к пойызын салуғ а пайдаланыла алмайтын уақ ыт. Бұ л қ осымша кеміту уақ ыты .

Бұ дан толық кеміту уақ ыты:

,

Қ осымша кеміту уақ ыты жолаушылар пойыздарының графикте орналасуына байланысты. Ә детте, мұ ндай шығ ыннан арылу қ иын, ө йткенi жолаушылар пойыздарының графиктегi орнын ауыстыру олардың басқ а телiмдердегi орналасу жағ дайына, бастапқ ы станциялардан жө нелту уақ ытына жә не т.с.с. байланысты болады. Жолаушылар пойыздарын графикте орналастыруда қ осымша кеміту уақ ытын қ ысқ артуғ а тырысу қ ажет.

Жолаушылар пойызының кеміту коэффициентiн былай анық тайды:

,

мұ ндағ ы – жү к пойызын ө ткiзуге жұ мсалатын уақ ыт. Демек:

1.6.5-сурет. Кеміту уақ ыты: а – жартылай автоблокировкалы қ осжолды; б – даражолды желiде

Бiрiншi қ осылғ ыш тiкелей жолаушылар пойызының гра­фик­тен неше жү к пойызын (немесе жү к пойызының қ андай бө лiгiн) кеміте алатынын, екiншi қ осылғ ыш – қ осымша кеміту уақ ытында жү к пойызының қ андай бө лiгi кемітілетінін кө рсетедi.

Бұ дан ә рi негiзгi кеміту коэффициентiн (жолаушылар пойызы­ның эквива­лентiн) былай белгiлейтiн боламыз:

, (1.6.12)

Қ осымша кеміту коэффициентiн:

, (1.6.13)

Сонда жалпы кеміту коэффициенті мынағ ан тең болады:

(1.6.14)

1.6.6-сурет. Қ алыпты даражолды графикте бір пар жолаушылар пойызының жү к пойыздарын кеміту уақ ыты

Қ осымша кеміту уақ ыты, демек, қ осымша кеміту коэффи­циентi нольге тең болуы мү мкін жағ дайда, ең аз кеміту коэффициентi жолаушылар пойызының эквивалентiне тең болады. Егер жү ру уақ ыты, станциялық интервалдар, графиктiң басқ а да элементтерi, сондай-ақ графиктiң тү рi мә лiм болса, жолаушылар пойызының эквивалентiн дә лме-дә л есептеп шығ аруғ а болады.

Даражолды телiмдерде аралық та болу уақ ытын тиiсiнше бір пар жолаушы­лар жә не бір пар жү к пойыздары ү шiн, қ осжолды телiмде – ә рбiр жү рiс бағ ытын­дағ ы тиiстi санатты бір пойыз ү шін жеке анық тайды. Даражолды телiм автобло-кировкамен жабдық талғ ан жағ дайда жә не қ алыпты (пакеттiк емес) график болғ анда бір пар жолаушылар пойызының аралық ­та болу уақ ыты мынадай (1.6.7-сурет):

,

Бір пар жү к пойыздарының аралық та болу уақ ыты:

Сонда негiзгi кеміту коэффициентi (жолаушылар пойызының эквивалентi):

Ә деттегi графикте даражолды жә не қ осжолды телiмдердегi жолаушылар жә не жү к пойыздары жылдамдық тарының арақ атынасына қ арай кеміту коэффициенті тең.

Мынадай формуланы да пайдалануғ а болады:

, (1.6.15)

мұ ндағ ы – шектегіш аралық тағ ы жү к жә не жолаушылар пойыздарының жылдамдық қ атынасы:

.

1.6.7-сурет. Жартылай автоблокировкамен жабдық талғ ан а-б аралығ ы арқ ылы жү к жә не жолаушылар пойыздарын ө ткiзу сызбасы

Автоблокировкамен жабдық талғ ан даражолды желiлерде графиктегi жү к жә не жолаушылар пойыздарының ө зара ә сер етуiнiң екi нұ сқ асы болуы мү мкiн:

· бір пар жолаушылар пойыздарының аралық та болатын уақ ыты ә деттегi пакеттік емес графиктегiдей пойыздар перио­ды­мен кө рсетiледі (1.6.7-сурет);

· жү к пойыздары жолаушылар пойыздарының соң ынан интервалымен жө нелтiлген жә не жү к пойыздары жолаушы­­лар пойыздарынан бұ рын жө нелтiлген жә не жү к пойыздары жолаушы­­лар пойыздарынан бұ рын интервалымен келетiн жағ дайда (1.6.8-сурет):

.

1.6.8-сурет. Автоблокировкамен жабдық талғ ан даражолды желiдегi аралық та жолаушылар пойызының болу уақ ыты

Жартылай автоблокировкамен жабдық талғ ан қ осжолды желiде қ арастырып отырғ ан жү рiс бағ ытындағ ы жолаушылар пойызының негiзгi кеміту коэффи­циентi мынадай болады:

мұ ндағ ы – тиiсiнше жолаушылар жә не жү к пойыз­дарының аралық арқ ылы жү ру уақ ыты, мин;

– пойыздардың жолай жү ру станциялық интервалы, мин;

Автоблокировкамен жабдық талғ ан қ осжолды желiдегi негiзгi кеміту коэффициентi:

Жолаушылар пойыздарынан басқ а, графикке салынғ ан жай жү к пойыз­дарының жылдамдығ ына қ арағ анда жоғ ары жылдам­дық пен салынатын жеделдетiлген жү к пойыздары да ө ткiзу қ абілетіне ә сер етедi. Бұ л пойыздардың эквивалентiн жолау­шы­лар пойыздарының эквивалентi секiлдi анық тайды. График­те бұ л пойыздардың қ осымша кеміту коэффициентiнің мә ні жолау­шы­лар пойыздарына қ арағ анда аз болады .

Қ ұ рама пойыздарды графикке, ә детте, жай жү к пойыздарының жылдамды­ғ ы­нан ө згешелiгi жоқ жү рiс жылдамдығ ымен салса да, олар ө ткiзу қ абілетіне ә сер етедi. Жолаушылар пойыздарынан ө згеше, графикке қ ұ рама пойыздарды салу алдын ала белгiленбейдi жә не олардың телiм арқ ылы жү руi ә рбiр нақ ты жағ дайда телімнің ө ткiзу қ абілетіне ық палын барынша азайтуғ а мү мкiндiк беретiндей етiп ұ йымдастырылады. Қ ұ рама пойыздардың кеміту коэффициентi 1-ден 3, 5-ге дейінгі аралық та ауытқ иды (цифрдің ү лкен мә ні автоблокировкалы қ осжолды желiлер қ арастырылғ анда алынады).

1.6.5. Темiр жолдардың тасымалдау қ абілеті

Темiржол желiлерiнiң ә рбiр жү рiс бағ ытында тасымалдау қ абілеті, жылына млн. т нетто, жү к пойыздары ү шiн (жеделдетілген жә не қ ұ рама пойыздарды есептемегенде) барынша кө п ө ткiзу қ абілеті мен пойыздың массасына байланысты анық талады:

(1.6.16)

мұ ндағ ы – жү к пойыздары ү шiн нақ ты ө ткiзу қ абілеті.

– пойыздардың бруттолық орташа массасы, пойыздың массасы мен жү к ағ ыны қ ұ рылымының белгiленген норма­сына байланысты, т;

– пойыздың неттолық массасының бруттолық массасы­на қ атынасы, вагондардың тегiне жә не жү к ағ ынының қ ұ ры­лы­мына байланысты;

– жеделдетiлген жә не қ ұ рама пойыздармен тасымал­данатын жү к мө лшерi, жылына млн. т.

1.7. Желiлер мен полигондарды техникалық қ айта жарақ тандыру шараларын негiздеу

1.7.1. Желiлер мен полигондарды техникалық қ айта жарақ тандыру ә дiстерi

Жү к жә не жолаушылар тасымалдау кө лемiнiң ү здiксiз ө суi нә тижесiнде темiржол желiлерiн техникалық жарақ тандыруды кү шейту қ ажеттiгi туады. Телiмнiң нақ ты ө ткiзу қ абілетінің ө сiп келе жатқ ан тасымалдау кө лемiне шек қ оятын сә ті келедi. Нақ ты жә не қ ажеттi ө ткiзу қ абілеті (кейбiр резервтi ескере отырып) тең есетiн кезең де желiнiң қ уатын кү шейту қ ажет.

Жұ мыстың сапалық кө рсеткiштерiн жақ сарту – жү ктер мен жолаушылар тасымалдауын жеделдету, ө ндiрiстiк процестердi автоматтандыру, жұ мыс ө нiмдiлiгiн арттыру, жұ мсалатын шығ ындарды азайту, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, пойыздардың жү рiс қ ауiпсiздiгi мен кө лiк қ ызметкерлерiнiң ең бек жағ дайын кө теру мақ сатында да жолдардың ө ткiзу қ абілетін арттыруғ а болады.

Қ ажеттi жә не нақ ты ө ткiзу қ абілетін салыстыру арқ ылы темiржол желiлерiнiң қ уатын арттыруғ а бағ ытталғ ан белгiлi бiр шараларды жү зеге асыру белгiленедi.

Телiмнiң аралық тарының қ ажеттi ө ткiзу қ абілеті:

(1.7.1)

мұ ндағ ы – жү к (жеделдетiлген жү к жә не қ ұ рама пойыздарды есептемегенде) пойыздары жү рiсiнiң есептiк мө лшері жә не тиiсiнше жолаушылар, жеделдетiлген жү к, қ ұ рама пойыздардың жұ мысы кө п болатын айдағ ы орташа тә улiктiк жү рiсiнiң есептiк мө лшері.

Жү к пойыздары жү рiсiнiң есептiк мө лшері:

(1.7.2)

мұ ндағ ы – жү к тасымалының айлық ә ркелкiлiк коэф­фициентi (тасымалы ең жоғ ары айдың тә уліктік орташа мө лшерінің жылдық орташа мө лшеріне қ атынасы), ;

– жү к бағ ытының жылдық жү к ағ ыны (жеделдетiлген жә не қ ұ рама пойыздар тасымалдайтын жү к ағ ынын есептемегенде);

– қ ұ рамның неттолық массасының бруттолық массасына қ атынасы;

– телiмде айналымдағ ы пойыздардың ө лшемді орташа массасы, т.

кө бейтiндiсi желiнiң есептiк жылғ а арналғ ан қ ажеттi тасымалдау қ абілеті болып табылады.

Жол мен басқ а да қ ұ рылғ ыларды жө ндеу ү шiн, сондай-ақ жү ктердi барынша кө п тасымалдайтын айларда олар орташа тә улiктiк шамадан ауытқ итын кезең дерде жү рiс кө лемiн игеру ү шiн жә не қ алыпты жү рiстiң тү рлi бұ зылу жағ дайын жою ү шiн графикте “толас кез” қ алдыру қ ажет­тiгiн ескере отырып, ө ткiзу қ абілетінің резервтiк коэффициентiн бел­гi­лейдi. Ол ә детте даражолды желiлерде 1, 15 жә не қ осжолды желi­лерде – 1, 10 ретiнде қ абылданады.

болғ андық тан, (1.7.1) формуланы ескергенде:

мұ ндағ ы – телiмнiң параллельді график қ олданғ ан­дағ ы нақ ты ө ткiзу қ абілеті, пойыз.

Телiмнiң нақ ты тасымалдау қ абілеті (жеделдетiлген жә не қ ұ рама пойыздармен тасымалдайтын жү к ағ ынын қ оспағ анда):

(1.7.3)

Тиiсiнше

Тасымалдау қ абілеті телiмнiң нақ ты ө ткiзу қ абілетіне, сондай-ақ пойыздар­дың массасына байланысты. Темiржол желiлерiнiң ө ткiзу жә не тасымалдау қ абілетін арттыру жө нiндегi негiзгi шараларды шартты тү рде тө рт топқ а бө лінеді. Олар мыналарғ а бағ ытталғ ан:

· график периодын қ ысқ арту есебiнен жү рiс мө лшерін арттыруды қ амта­масыз ететiн тұ рақ ты қ ұ рылғ ыларды кү шей­ту (жылдамдық ты арттыру, айры­лым­дар, бекеттер, қ осындар салу, желiлердi автоблокировкамен жә не диспет­черлiк орта­лық тандырумен жабдық тау, қ осжолды айырымдар мен екiншi басты жолды салу);

· тартым қ ұ ралдарын кү шейту жә не пойыздардың масса­сын, тасымалдау қ абілетін арттыруғ а мү мкiндiк беретiн жыл­жы­малы қ ұ рамның пайдаланылуын жақ сарту (аса қ уатты локо­мо­тивтердi ендiру, тіркеспелі пойыздар мен массасы арттырылғ ан пойыздарды пайдалану);

· техникалық қ ұ рылғ ылардың негiзгi элементтерiнiң ө ткiзу қ абілетін арттыру, станциялардың ө ткiзу жә не ө ң деу қ абілеттерін, энергиямен жабдық тай­тын қ ұ рылғ ылардың, локомотив шаруашылығ ының ө ткiзу қ абілеттерін арттыру;

· ұ йымдастыру-техникалық шараларды жү ргiзу арқ ылы (станциялық интервалдарды қ ысқ арту, сың ар график пен бейім­делмеген жолды пайдалану, вагондарғ а жү к тиеудi арттыру жә не т.с.с.) ө ткiзу жә не тасымалдау қ абілетінің қ олда бар резервтерiн жақ сы пайдалану.

Барғ ан сайын ө сiп келе жатқ ан тасымалдау кө лемiн нақ ты тасымалдау қ абілетін арттыру арқ ылы ғ ана емес, сондай-ақ қ ажеттi тасымалдау қ абілетін азайта отырып, игеруге болады. Бұ ғ ан тиiмсiз тасымалдауды жою, жү ктердi тасымалдауғ а дайындауды жақ сарту, сондай-ақ тасымалдау ә ркелкiлiгiн барынша қ ысқ арту арқ ылы қ ол жетедi.

Пойыздардың массасын арттыру темiр жолдардың тасы­мал­дау қ абілетін арттырудың барынша тиiмдi шараларының бiрi болып саналады. Мұ ны локомотивтердiң қ уаты мен тартым кү шiн толығ ымен пайдалану арқ ылы орындауғ а болады. Алайда, айналымдағ ы пойыздардың массасы бiрдей болғ анда ғ ана локомотивтердiң ең жоғ арғ ы тартым кү шiн пайдалану мү мкiндiгi туады.

Қ осжолды желiлерде жылдамдық ты арттыру автоблокировкамен жабдық талмағ ан телiмдерде қ ашан да ө ткiзу қ абілетін арттыруғ а ә серiн тигізеді, ө йткенi пойыздар арасындағ ы интервал кемиді.

Автоблокировкамен жабдық талғ ан телiмдерде белгiлi бiр жылдамдық қ а жеткеннен кейiн интервал кеми алмайды, ө йткенi оны станцияда пойыздарды қ абылдау жағ дайы шектеп тұ рады. Жылдам­дық тың бұ дан былайғ ы ө суi ө ткiзу қ абілетін арттырмайды.

Пойыздар тоқ таусыз кездесіп айрылысатын қ осжолды айырымдары бар желiлерде жү рiс жылдамдығ ын арттыру ө ткiзу қ абілеті мен экономикалық тиiмдiлiктi барынша арттырады. Мұ ндай телiмдерде жү рiс жылдамдығ ының ө суi ө ткiзу қ абілетінің ө суiне тура пропор­ционалды болады.

Автоблокировкамен жабдық талмағ ан қ осжолды желiлерде жол қ осындарын орнатады. Бұ л аралық ты екiге бө луге, пойыздардың пакеттiк жү рiс графигiн қ олдануғ а жә не ө ткiзу қ абілетін 70-80 % -ке арттыруғ а мү мкiндiк бередi.

Темiр жолдардың ө ткiзу жә не тасымалдау қ абілетін арт­тыру­дың қ арас­тырылғ ан ә дiстерiнiң кө п тү рлiлігi осы ә дiстер­дiң немесе олардың жиынтығ ы­ның барынша тиiмдiсiн таң дау мiндеттерiн шешудi кө здейдi.

Желiлердегі ө сiп келе жатқ ан тасымалдау кө лемiн игерудiң тиiмдi кезең дері мыналарды шешуге бағ ытталғ ан: ө ткiзу жә не тасымалдау қ абілетін кү шейтудiң тү рлi ә дiстерiн кезектестiре қ олдануда, жү к жә не жолаушылар пойыздарының жұ мыс кө лемiн игеру тасымалдауғ а жә не желiлердi техникалық жарақ тан­дыруғ а шығ ынды аз жұ мсай отырып қ амтамасыз етiледi. Сонымен, кү шейту шараларын жү ргiзу кезегiн ғ ана емес, оларды ө ткiзудiң мерзiмдерiн де белгiлеу қ ажет.