Негізгі түсініктер. - Мемлекеттің типологиясы

- Экономикалық жү йе

- Рыноктық жү йе

- Командалық жү йе

- Дә стү рлі жү йе

- Аралас жү йе

- Мемлекеттің типологиясы

- Мемлекеттік билік

- Меркантилизм

- Физиократтар

- Классикалық теория

- Кйенсиандық теория

- Неоклассикалық теория

- Аралас экономика

- Мемлекеттік реттеу ә дістері

- Жоспарлау

- Бағ дарламалау

- Болжау

1. Қ оғ амдық -экономикалық жү йелердің модельдері

2. Мемлекет қ оғ амдық ө мірді ұ йымдастыру нысаны ретінде

3. Мемлекеттің экономикадағ ы рө лі жайлы кө зқ арастар эволюциясы

4. Экономиканың дамуына мемлекеттің араласу қ ажеттілігі мен шегі

5. Мемлекеттік реттеудің негізгі ә дістері

6. Мемлекеттің ә леуметтік бағ ытталғ ан елдердегі (Германия, скандинавиялық елдер жә не т.б.) экономиканы басқ аруғ а араласу тә жірибесі

1. Экономиканы мемлекеттік басқ ару ғ ылымындағ ы маң ызды тү сініктердің бірі – «экономикалық жү йе» болып табылады. Экономикалық жү йе – бұ л ө зара байланысты ә леуметтік жә не қ ұ қ ық тық институттар жиынтығ ы жә не де оның шең берінде экономикалық тең дікке қ ол жеткізу мақ сатында қ оғ амдағ ы шаруашылық қ ызметін ынталандырушы себептерге қ атысты беліленген іс-ә рекеттер тә сілдері мен ә дістері қ олданылады.

20 ғ. бойы қ азақ стандық экономикалық жү йе негізінен мемлекеттің ық палымен қ алыптасты. Болғ ан экономикалық жү йелерді тү рліше топтастыруғ а болады. Кең естік кезең де экономикалық жү йенің басты ерекшелігі ө ндіріс қ ұ ралдарына қ андай да бір меншік тү рінің билік етуі болды. Тауарлық экономикада экономикалық режимнің тү ріне байланысты ә детте рыноктық (капиталистік) экономикалық жү йені, орталық тандырылғ ан жоспарлы экономикалық жү йені (1928 ж. 1985 ж. дейін КСРО) жә не рыноктық ұ жымдық экономикалық жү йені (бұ рынғ ы Югославия, скандинавиялық елдер).

Меншік қ атынастары аясында қ оғ амдағ ы барлық басқ а да қ атынастар қ алытасып, дамитын тетік болды. Меншік формасынан шаруашылық ө мірдің қ ұ былысымен бірге, қ оғ амдық -экономикалық жү йе моделі де тә уелді болды.

Қ оғ амдық -экономикалық жү йе адамдардың белгіленген шаруашылық қ ызметін қ андай да бір меншік негізінде ұ йымдастырылуын білдіреді.

Экономикалық жү йелердің мынадай тү рлері бар:

1. Рыноктық жү йе

2. Командалық жү йе

3. Дә стү рлі жү йе

4. Аралас жү йе

2. Мемлекет биліктік қ ызметтің пайда болуы мен қ алыптасу нә тижесі ретіндегі қ оғ ам ө мірінің саяси ұ йымдастырылу нысаны болып табылады. Мемлекеттің негізгі белгілері, бұ л:

1) Жиынтығ ында кү штеудің ерекше аппаратына ие болушы мекемелер мен органдардың ерекше жү йесінің болуы;

2) Мемлекеттік механизм қ ызметінің тә ртібі мен қ ұ рылымын анық таушы мемлекет белгілейтін мінез-қ ұ лық тың міндетті ережесінің болуы;

3) Мемлекеттік билік жү зеге асырылатын белгіленген аумақ тың болуы.

Мемлекет жоғ ары билікке ие жә не де ол мыналармен анық талады:

- биліктің ә мбебаптығ ы;

- биліктің ө кілеттілігі;

- заң, қ ұ қ ық, егемендік монополиясымен.

Мемлекет – бұ л қ оғ амдық даму нә тижесі, қ оғ амның саяси жә не ә леуметтік ұ йымдастырылуының бір уақ ытта қ алыптасуы; ол қ оғ амның қ ұ рылуымен бірге тайпа кө семінің билік нысанымен бірге пайда болғ ан. Қ оғ амның бұ лайша қ ұ рылу ү дерісі ортақ мү дделермен біріктірілген адамдар жиынтығ ының туындауын қ амтыды; қ оғ амдық ең бек бө лінісінің пайда болуы мен дамуы; жеке меншіктің пайда болуы; қ оғ ам мү шелерінің дифференциациясы мен сыныптардың қ ұ рылуы; басқ ару жә не бақ ылау органдарымен бірге саясат жә не биліктің пайда болуы.

Мемлекет эволюциясының бірнеше негізгі кезең ін атап кө рсетуге болады:

1. Мемлекеттің қ алыптасуының ерте кезең і, бұ л кезде мемлекет екі негізгі қ ызмет – еркін адамдар қ ауымдастығ ында жалпы істерді жү зеге асыру жә не қ аналғ ан адамдарғ а қ ысым жасау қ ызметтерін атқ арды.

2. Кү шті деспоттық монархиялық билігі мен билік ету жә не иемдену қ атынастарының басымдығ ына ие орта ғ асырлардағ ы жә не жаң а уақ ыт басындағ ы (16ғ.) мемлекет.

3. Азаматтық қ оғ ам мен қ ұ қ ық тық мемлекетті дайындау кезең і, мұ нда халық саяси ү дерістердің қ атысушысы бола отырып, мемлекеттік билікпен келісімдік қ атынасқ а тү сті.

4. Мемлекеттің эволюциясының заманауи кезең і, ол федеративтік жә не конфедеративтік ү дерістердің кең еюімен айқ ындалады.

Мемлекеттің ө з типологиясы бар, олардың тү рлерін сыныптауғ а болады. Сыныптау негізіне тү рлі белгілер алынады:

Билік етуші кү штердің сыныптық табиғ аты (қ ұ л иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық, пролетарлық мемлекет);

Билік ету нысаны (монархиялық, республикалық мемлекет, президенттік немесе парламенттік республика);

Саяси ұ йымдастырылу қ ұ рылымы (унитарлық мемлекет, федеративтік, конфедеративтік мемлекет);

Саяси режим (демократиялық, авторитарлық, диктаторлық, либералдық мемлекет).

Мемлекеттің жалпы тарихы белгілері мыналар:

Қ андай да бір сыныптық негізде билік етуші кү штердің міндетті тү рде қ алыптасуы;

Саяси жү йенің, орталық жә не ө ң ірлік билік қ ұ рылымдарының болуы;

Сыртқ ы саяси қ ызметтерді жү зеге асыру;

Ел алдындағ ы бірқ атар міндеттемелердің болуы, атап айтқ анда ішкі бейбітшілік пен тә ртіпті қ олдау, билік жү зеге асырылатын аумақ ты қ орғ ау, сыныптық, ә леуметтік, саяси, экономикалық қ атынастарды реттеу; бірқ атар монопольды қ ұ қ ық тардың болуы.

Қ оғ амның экономикалық жә не рухани ө мірінің кү рделенуімен бірге, саясаттың нысаны мен бағ ыттарының ө суімен байланысты мемлекеттің қ оғ амдық рө лі кез келген режимдегі жә не билік ету типіндегі елдерде тұ рақ ты тү рде дамиды.

Сонымен бірге, 20 ғ. басында жекелеген елдің емес, адамзаттың жалпы істерін шешуге тиіс мемлекеттердің интерұ лттану идеясы пайда болды.

Дү ниежү зілік соғ ыстар, деканонизация, халық аралық ең бек бө лінісі мен оның кооперациясының белсенуі, ғ аламдық мә селелердің пайда болуы ә лемді жалпы басқ ару қ ажеттілігін дә лелдеді. Алайда ол басқ аруды ұ йымдастыратын ә лемдік билік ә зірге жоқ. Бұ л қ ызметті жекелеген тү рде мемлекеттер одағ ы жү зеге асыруда, мысалы Еуроодақ.

3. Экономикадағ ы мемлекеттің рө лі жайлы кө зқ арастар эволюциясын қ арастырайық. Меркантилизм (Т.Мен, В.Стаффорд, А.Серра). Мемлекеттік реттеу тарихы ортағ асырлардан бастау алады. Ол кездегі негізгі экономикалық мектеп меркантилистер мектебі болды. Ол кү шті мемлекеттің болуы мен экономикалық қ ызметті кең інен реттеуді қ арастырды. Қ ұ ймадағ ы қ ұ нды металдар (bullion) немесе байлық мемлекет байлығ ының негізі ретінде қ арастырылды, сондық тан да сыртқ ы сауда экспорттың импорттан артық болуын қ амтамасыз ету жә не металл ақ шалардың ағ ынын қ ұ ру мақ сатында реттеліп отырды. Осығ ан байланысты меркантилистер экспортты ынталандырып, импортты тежеуді қ олдады. Меркантилизм байлық тың кө зі сыртқ ы сауда деп санап, осы мақ сатта экспортқ а бағ ытталғ ан ө неркә сіптің дамуын дұ рыс деп санады.

Физиократтар (Ф.Кенэ). 18 ғ. Францияда пайда болғ ан экономикалық мектеп меркантилистік кө зқ арасты сынап, ө ндірістің айырбасты қ ұ рдағ ы емес, байлық ты қ ұ рудағ ы рө лін анық тады. Олар қ ор жинаудың кө зі ретінде ө ндірісте қ олданылғ ан ресурстардың артық шылығ ын атады. Бұ л «артық шылық» немесе «таза ө німді» олар ең бек пен жердің бірігіп қ ұ рғ ан материалдық байлық тың ө суі деп тү сіндірді.

Физиократтардың талдауы байлық тың бү кіл кө зі ауыл шаруашылығ ында деп тануымен шектелді. Олар мемлекеттің экономикағ а араласпау қ ағ идасын жақ таушылар (laisser-faire) қ атарынан болды жә не де ү кіметтің ө неркә сіпті салық салу арқ ылы реттеуіне қ арсы шық ты. Экономикалық саясат аясында бұ л мектеп тек жалғ ыз бір салық – жер салығ ын қ олдады. Физиократтар мемлекет шектеген жеке меншіктің, еркін бә секелестіктің жә не еркін сауда саясатының жақ таушылары болды.

Классикалық теория (А.Смит). Мемлекеттің рө лі туралы кө зқ арастардың дамуының келесі баспалдағ ы А.Смиттің «Халық тардың байлығ ының табиғ аты мен себептері туралы зерттеулер» атты ең бегі болды. Ол ө з ең бегінде «рыноктік кү штердің еркін ойыны» (laisser-faire қ ағ идасы) ү йлесімді қ ұ рылғ ыны қ ұ рады деп атап кө рсетті.

Ол белгіленген бір жағ дайларда мемлекеттің экономикағ а араласу қ ажеттілігін мойындады, мысалы тарифтерді енгізу арқ ылы жас ө неркә сіп салаларын қ олдау, сонымен бірге мемлекеттің ү ш функциясы – қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету, ә ділдік жә не белгіленген қ оғ амдық жұ мыстарды атқ ару ү шін араласуы керек деп есепетеді.

Классикалық кө зқ арасқ а сә йкес мемлекет адам ө мірі мен оның меншігін сақ тауды қ амсыздандыруы тиіс, таластарды шешуі яғ ни жеке адам ө здігінше атқ ара алмайтын не болмаса оны тиімсіз атқ аратын істерді орныдауы қ ажет. Рыноктік экономика жү йесін сипаттауда А.Смит кә сіпкердің ө з мү ддесіне қ ол жеткізу талпынысы экономикалық дамуыдң басты қ озғ аушы кү ші бола отырып, тү бінде ө зімен бірге тұ тас бір қ оғ амның игілігін арттырады.

Ең бастысы, шаруашылық субъектілерінің барлығ ы ү шін негізгі экономикалық еркіндікке кепілдік берілуі тиіс, атап айтқ анда қ ызмет ету аясын таң дау еркіндігі, бә секелестік еркіндігі жә не сауда еркіндігі.

Кейнсиандық теория (Дж.Кейнс). 20 ғ. 30-шы жылдары АҚ Ш экономикасының терең қ ұ лдырауынан кейін Дж.Кейнс ө з теориясын ұ сынды. Ө з теориясында ол классиктердің мемлекетке деген кө зқ арасын жоқ қ а шығ арды. Кейнс теориясын «дағ дарыстық» деп атауғ а болады, себебі ол экономиканы қ ұ лдырау кү йінде қ арастырады. Кейнстің пікірі бойынша мемлекет экономикағ а белсенді араласуы қ ажет, себебі еркін рынокта экономиканы дағ дарыстан шығ аратын нақ ты тетіктер жоқ. Кейнс сонымен бірге мемлекет рынокқ а сұ ранысты арттыру мақ сатында ық пал етуі тиіс, ө йткені капиталистік дағ дарыстардың басты себебі – тауарларды артқ ы ө ндіруде деп есептеді. Ол бірнеше қ ұ ралды ұ сынады. Икемді ақ ша-несие саясаты маң ызды кедергілердің бірі – жалақ ының икемсіздігі мә селесін шешуге мү мкіндік береді. Оғ ан қ ол жеткізудің бір жолы айналыстағ ы ақ ша санын ө згерту болып табылады. Ақ ша массасын арттыруда нақ ты жалақ ы қ ысқ арады да инвестициялық сұ раныс пен жұ мыспен қ амтуды арттыруды ынталандырады. Бюджеттік-фискалдық саясаттың кө мегі арқ ылы Кейнс мемлекетке салық мө лшерлемесін ұ лғ айта отырып, жиналғ ан қ аржы есебінен тиімсіз кә сіпорындарды қ аржыландыруды ұ сынды. Ол жұ мыссыздық ты қ ысқ артумен қ атар, ә леуметтік шиеленісті азайтады.

Реттеудің кейнсиандық моделінің басты ерекшеліктері мыналар:

- мемлекеттік бюджет арқ ылы қ айта бө лінетін ұ лттық табыстың жоғ арғ ы ү лесі;

- мемлекеттік жә не аралас кә сіпорындарды қ ұ ру негізінде мемлекеттік кә сіпкерлікті арттыру;

- экономикалық конюънктураны тұ рақ тандыру, циклдық ауытқ уларды реттеу, ө сімнің жоғ ары қ арқ ынын мен жұ мыспен қ амтудың жоғ ары дең гейін қ олдау ү шін бюджеттік-қ аржылық жә не несие-қ аржылық реттегіштерді кең інен қ олдану.

Кейнс ұ сынғ ан мемлекеттік реттеу моделі соғ ыстан кейінгі онжылдық тарда циклдық ауытқ уларды ә лсіретуге мү мкіндік берді. Алайда 70-ші жылдардан бастап мемлекеттік реттеу мү мкіндіктері мен объективті экономикалық шарттар арасында сә йкессіздік туындай бастады. Кейнсиандық модель дамудың жоғ ары қ арқ ыны жағ дайында ғ ана тұ рақ ты бола алды. Дағ дарыстан шығ удың кейнсиандық жолдары инфляциялық серпінді ширата тү сті.

Неоклассикалық теория (Е.Бем-Баверк, Л.Вальрас, Б.Кларк, А.Маршал, А.Лигу, М.Фридмен). Неоконсервативтік модельдің теориялық негізін экономикалық ілімнің неоклассикалық бағ ыты қ ұ рады. Мемлекеттік реттеу моделінің трансформациясы ұ дайы ө ндіріске сұ раныс арқ ылы ық пал етуден бас тартып оның орнына ұ сынысқ а ық пал етудің жанама реттеу шараларын қ олданумен ерекшеленеді. Ұ сыныс экономикасының жақ таушылары қ ор жинаудың классикалық механизмін қ айта қ ұ рып, жеке кә сіпкерлік еркіндігін жаң ғ ыртуды қ ажет деп санайды. Аталғ ан теорияғ а сә йкес мемлекет капиталды жинақ тау ү дерісі мен ө ндірістің ө німділігін арттыруғ а тиісті жағ дайларды қ амтамасыз етуі тиіс.

Бұ л жолдағ ы басты кедергілер – жоғ ары салық тар мен инфляция болып табылады. Жоғ ары салық тар капитал салымдарының ө суін тежейді, ал инфляция несиені қ ымбаттатып, қ ор жинауғ а қ ажетті қ арыз қ ұ ралдарының қ оолданылуын қ иындатады. Сондық тан да неоконсерваторлар монетаристердің ұ сыныстары негізінде инфляцияғ а қ арсы шараларды жү зеге асыру мен кә сіпкерлерге салық тық жең ілдіктер беруді ұ сынды.

Салық мө лшерлемелерін қ ысқ арту мемлекеттік бюджеттің табысын тө мендетеді жә не оның тапшылығ ын арттырады, ал ол ө з кезегінде инфляцияғ а қ арсы кү ресті қ иындатады. Олай болса, келесі қ адам мемлекеттік шығ ыстарды қ ысқ арту, мемлекеттік бюджетті сұ ранысты ынталандыруғ а пайдаланудан жә не кең ауқ ымды ә леуметтік бағ дарламалардан бас тарту болмақ. Бұ л шаралардың қ атарына мемлекеттік меншікті жекешелендіру саясатын да жатқ ызуғ а болады.

Келесі шаралар кешені – реттеуден бас тарту саясатын жү зеге асыру. Ол бағ а мен жалақ ыны реттеуді жою, антитрестік заң намаларды либерализациялау (жұ мсарту), жұ мысшы кү ші рыногін реттемеуді білдіреді. Осылайша, неоконсервативтік модельде мемлекет экономикағ а тек жанама ық пал ете алады. Елдің экономикалық дамуындағ ы басты рө л рыноктік кү штерге беріледі.

Неоклассикалық тұ жырымдаманың билік етуші формасы монетаризм болды. Монетаризмге сә йкес экономикалық бейберекетсіздіктердің қ айнар кө зі ақ ша ұ сынысы болып табылады. Монетаристердің пікірі бойынша рыноктік экономика іштен тұ рақ ты болып келеді жә не экономикалық саясаттың міндеті ақ ша ұ сынысының ө су қ арқ ынын тұ рақ ты тү рде ұ стап тұ румен шектеледі. Экономикағ а мемлекеттің араласуын сынай отырып, монетаристер мемлекеттің ә леуметтік шығ ыстарын қ ысқ артуды немесе шектеуді талап етеді.

4. Тә жірибе кө рсетіп отырғ андай, таза кү йіндегі рынок ешбір елде кездеспейді. Қ оғ амды тауар тапшылығ ынан арылта отырып, ғ ылыми-техникалық прогресті ынталандырып, рыноктік экономика ақ шамен ө лшенуі мү мкін емес ә леуметтік-экономикалық мә селелерді рыноктік негізде шеше алмайды. Бұ л біріншіден, ұ лттық қ орғ аныс жү йесі, бірың ғ ац энергетикалық жү йе, қ ұ қ ық қ орғ ау жү йесі, халық тың білім беру мен денсаулық сақ тау жү йесі жә не т.б. Бұ лардың барлығ ы да мемлекеттік бюджеттен салық тар мен басқ а да тө лемдер есебінен қ аржыландырылуы тиіс тауарлар мен қ ызметтерге жатады.

Рынок экономиканы ө спелі тө лем қ абілетті сұ ранысқ а бағ дарлағ ан тетік ретінде сыртқ ы ә серлерді бейтараптандыра алмайтыны сө зсіз. Рыноктік экономикадағ ы кә сіпорындардың қ ызметі оң нә тижелермен қ атар теріс нә тижелерге ие болады, ал олар қ оғ амның басқ а мү шелерінің игілігіне нақ ты ық пал етеді. Мысал ретінде қ оршағ ан ортаны ластау, табиғ и ресурстарын шаруашылық айналымына ұ дайы тарта отырып, оларды тауысу, ө ндірістегі диспропорцияны алуғ а болады.

Сыртқ ы ә серлерді реттеуді мемлекет ө з мойнына алуы керек. Сыртқ ы ә серлердің теріс ық палын мемлекет мемлекеттік бюджет арқ ылы табыстарды қ айта бө лу арқ ылы, оң сыртқ ы ә серлерден алынғ ан пайданы қ айта бө лу арқ ылы, зиянды технологияларды қ олдануғ а ә кімгершілік тиым салу жә не т.б. арқ ылы жоя алады.

Осылайша, рыноктік тетіктің ә рекетін мемлекеттің тү зеуі сыртқ ы ә серлерден кө рінетін рыноктік кү штердің теріс салдарын жұ мсартады немесе жойып жібереді.

Рыноктік тетіктің шектеулілігінен туындайтын келесі бір мә селелер тобы бар, олар жеке тұ лғ аның ә леуметтік-экономикалық қ ұ қ ығ ы, ә сіресе ең бек ету қ ұ қ ығ ы. Толық жұ мыспен қ амтылғ ан рыноктік экономиканың мү мкін еместігін ө мір дә лелдеп отыр. Жә не де біз кез-келген жолмен толық жұ мыспен қ амтуды талап ете алмаймыз, ө йткені ол рыноктік тетіктің ө зін бұ зу болып табылады. Алайда жұ мысшы кү ші рыногін тиімді реттеу, еркінен тыс жұ мыс орнынан айрылғ андарғ а ә леуметтік тө лемдер арқ ылы кө мек кө рсету, жаң а жұ мыс орындарын қ ұ ру бағ дарламаларын жү зеге асыру жә не т.с.с. тек мемлекеттің қ олынан келеді.

Жаң а технологиялар мен жаң а сұ раныс қ ойып отырғ ан талаптарғ а жедел жауап беретін білім берудің жаң а икемді жү йесінің қ ажеттілігі айқ ын. Бұ л орта біліммен қ атар, жоғ ары мектепке де, ең бек рыногында қ айта даярлау жү йесіне де жә не жұ мыссыздық қ аупі тө ніп тұ рғ ан тұ лғ аларды жұ мыс орындарында оқ ыту жү йесіне де қ атысты. Швецияның экономикалық саясатының басты мақ саттарының бірі – тү рлі ү кіметтік бағ дарламалар арқ ылы толық жұ мыспен қ амту.

Мемлекеттің белсенді араласуынсыз классикалық рынок шеше алмайтын бірқ атар мә селелер де бар, олар тез пайда бере алмайтын жә не ү лкен тә уекелмен байланысты ірі инвестициялық жобалар; ө ң ірлік дамудың тең сіздігі; инфляция жә не монополизммен кү ресу қ ажеттілігі жә не т.б.

Сонымен, ө ндірісті ұ йымдастырудың рыноктік формасына тә н кемшіліктерді жұ мсарту не болмаса бейтараптандыру ү шін мемлекеттің аралсуы қ ажет. Мемлекет тарапынан ә леуметтік-басың қ ы қ ұ ндылық тарғ а сай рыноктік қ атынастардың ө зін-ө зі реттеуімен ү йлестірілген реттеу (тү зету) заманауи мемлекеттердің кө пшілігіне тә н.

Рыноктік тетік пен мемлекеттік реттеу кө мегімен экономикалық ү дерістерді басқ арудың аралас тү рі аралас экономика деп аталады.

Ө ндірісті ұ йымдастырудың рыноктік формасы жағ дайында кә сіпорынның қ ызмет етуінің тиімді алғ ышарттарын қ ұ рушы негізгі қ ағ идалар жеке меншік, кә сіпкерлік пен таң дау еркіндігі, бә секелестік жә не рыноктік бағ алар жү йесі болады. Аралас экономика қ ұ рылымының ажырамас бө лігі жеке меншіктің тү рлі формаларымен қ атар мемлекеттік меншіктің болуы.

Кө птеген елдерде тарихи тү рде мемлекеттік сектор ө зіне кө ліктік жү йе объектілерін, энергетикамен қ амсыздандыру қ ұ рылғ ыларын қ осады, олар бір жағ ынан капитал сыйымды, екінші жағ ынан салалар қ ызметі ұ жымдық пайдалану нышанына ие болып табылады. Кейбір табиғ и монополияларда ресурстарды тиімді пайдалану тек мемлекеттік меншікпен қ амтамасыз етіледі. Алайда мемлекеттік меншік кә сіпорны жоғ ары тиімділікті арттыруғ а ынталы емес болады. Мемлекеттік сектор рыноктік экономикағ а басқ а мақ сатпен енгізілген: ол тұ тас қ оғ амдағ ы ресурстарды тиімді бө луге ық пал етеді.

Осылайша, мысалы, рыноктік экономикалы елдердің кө пшілігінде білім беру мен денсаулық сақ тауғ а бағ ытталғ ан шығ ыстар мемлекетпен субсидияланады. Білім берудің жоғ ары дең гейі мен халық тың денсаулығ ы жеке тұ лғ а немесе жеке бизнеске емес, бү кіл қ оғ амғ а пайдалы болып табылады. Бұ л дегеніміз макроэкономикалық тұ рғ ыдан алғ анда осы тектес қ ызметтерге тө мен бағ аны ұ стап тұ ру, халық тың басым бө лігіне осы қ ызметтердің қ ол жетімділігін қ амтамасыз ету жалпы экономиканың нә тижелілігін арттыруғ а ық пал етеді. Тиісінше, денсаулық сақ тау мен білім беру салаларын мемлекеттік басқ аруғ а берудің экономикалық негіздемесі бар деген сө з.

Негізінде мемлекеттік сектордың қ ажеттілігі туралы мә селе теориялық жә не тә жірибелік тұ рғ ыдан да шешілген. Алайда оның экономикадағ ы рө лі мен ауқ ымы жекелеген елдерде тү рлі болып келеді. АҚ Ш, Жапония сияқ ты елдер негізгі салалар мен ө ндірістерде шоғ ырланғ ан азғ ана мемлекеттік секторғ а ие. Қ ұ рылғ ан негізгі қ ұ қ ық тық мемлекеттік реттеу жү йесі арқ ылы жеке меншік пен кә сіпкерлікті тиімді қ олданудың икемді ынталандыруы, осы қ олдауды пайдаланудың жауапкершілік тетігімен бірге жү зеге асырылады. Аталғ ан жү йе осы елдердегі жалпы ұ лттық мү дделердің басымдылығ ын қ амтамасыз етеді. Швецияда басқ а жү йе яғ ни консолидацияланғ ан мемлекеттік сектор елдің жиынтық ресурстарының ү штен бір бө лігін пайдаланады, мемлекеттік шығ ыстар жалпы ұ лттық ө німнің 62 пайызын қ ұ райды.

Біз қ арастырып отырғ ан экономика қ ұ рылымы ө згеріссіз бол алмайды. Кө птеген елдерде, оның ішінде рыноктік экономикасы дамығ ан елдерде мемлекеттік кә сіпорындарды жекешелендіру ү дерісі белсенді жү ргізілуде, атап айтқ анда Англияда, Францияда. Меншік қ ұ рылымын ө згерту ү дерісінің себебі – жекешелендіріліп отырғ ан кә сіпорындардың қ ызметінің тиімділігін, тиісінше жалпы ел экономикасының тиімділігін арттыру.

Жеке сектордағ ы қ ор жиналымдарының артуы, капитал рыногының дамуы, жеке меншіктің ассоциациялық формаларының (корпорация) дамуы, меншіктің демократизациялануы мен меншік иелерінің орта табының нығ аюы жекешелендірілген мемлекеттік кә сіпорындарды рыноктік жү йеге ү йлесімді енгізуге мү мкіндік береді.

Ө здігінен алғ анда, меншік жә не таң дау еркіндігі – кә сіпорынның тиімді қ ызмет етуін қ амсыздандыруғ а қ ажетті, жеткілікті шарттар. Оғ ан мысал ретінде монополияларды алуғ а болады (мемлекеттік немесе жеке), олар жоғ ары табыс, пайданы ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру арқ ылы емес, тұ тынушылар қ олданатын тауар немесе қ ызметке бағ аны ө сіру арқ ылы қ ол жеткізеді жә не де сол арқ ылы тұ тынушыларғ а зиянын тигізеді.

Сондық тан да мемлекеттік реттеудің міндетті элементтерінің бірі антимонополиялық заң нама, экономикада жоғ ары бә секелестік дең гейін қ олдау болып табылады.

Аралас экономикада мемлекеттік реттеудің рө лі біршама ү лкен жә не де ол ү ш негізгі бағ ытпен жү зеге асырылады.

Біріншіден, кә сіпорынғ а ық пал ету арқ ылы: қ ұ қ ық тық базаны қ амсыздандыру (заң ды ойын ережесін бекіту, бизнес қ атысушыларының арасындағ ы қ атынастарды реттеу), бә секелестікті қ олдау, бизнестің жаң а формаларын ынталандыру (шағ ын кә сіпорындар, тү рлі бағ дарламалар жә не т.б.), инвестицияны ынталандыру, келешекте экономиканың қ ұ рылымын прогрессивті ө згертуге қ абілетті, жалпы экономикағ а ү лкен пайда ә келе алатын ө ндірістің жекелеген тү рлерін дамытуды қ олдау.

Екіншіден, мемлекеттік реттеу қ оғ ам ресурстарын халық тың жекелеген топтары арасында біркелкі бө луге бағ ытталғ ан, сол сияқ ты қ аржыны уақ ытында қ айта бө лумен байланысты (білім беру, денсаулық сақ тау, жұ мыссыздық, балалық шақ, қ арттық кезінде халық ты ә леуметтік қ орғ ау жә не т.б.). Ол бір жағ ына тұ рақ тылық факторы ретінде, екінші жағ ынан, экономиканың икемділігі мен ө су мү мкіндігіне қ ажетті резервтерді қ олдау тә сілі ретінде қ ажет.

Ақ ырында мемлекеттің маң ызды функцияларының бірі экономиканы тұ рақ тандыру, экономикалық конъюнктураның ауытқ умен туындаушы жұ мыспен қ амту мен инфляцияны бақ ылау болып табылады.

Кә сіпкерлік қ ызметті мемлекеттік реттеу негізінен жанама ә дістер арқ ылы жү ргізіледі жә не олардың арасында ең бастысы салық тық жү йе болып табылады. Алайда мемлекеттің экономикағ а мемлекеттік инвестиция, дотация, мемлекеттік сектор кә сіпорындарын қ ұ ру арқ ылы тікелей де ә сер ете алады.

Бірқ а осы жерде ә ділетті бір сұ рақ туындайды: аралас экономикадағ ы мемлекеттік араласу дә режесі қ андай болуы керек жә не де мемлекет пен рынок шаруашылық жү ргізудің аралас жү йесінде қ андай рө л атқ арады.

Бұ л сұ рақ қ а жауапты біз аралас экономиканың екі секторлы қ ұ рылысы тұ жырымдамасы тұ рғ ысынан яғ ни рыноктік-рыноктік емес деп танудан ала аламыз. Экономика қ оғ амның барлық мү шелерінің барлық қ ажеттіліктерін толық қ анағ аттандыру ү шін қ ызмет ететіні белгілі. Сұ раныс ә рдайым да қ ажеттіліктің бір бө лігі болатындай, рынок те экономиканың бір бө лігі болады. Рынок қ ажеттіліктің тө лем қ абілетті бө лігін (сұ раныстық) қ амтамасыз етеді, ө йткені ол анық тамасы бойынша табыс ә келуші яғ ни шығ ынды болуы мү мкін емес.

Ә леуметтік маң ызды қ ажеттіліктердің тө лем қ абілетсіз бө лігін қ анағ аттандыру ү шін мемлекет рыноктік емес (квазирыноктік) ө ндіріс аясын ұ йымдастырады. Аралас экономиканың рыноктік емес секторы рыноктік сектор есебінен қ ызмет етеді жә не де оның консолидацияланғ ан артық шылық ө лшемінен асып кете алмайды (яғ ни тұ тынушы артық шылығ ының сомасы мен ө нірушінің артық шылық сомасынан).

Басқ аша айтқ анда, ерекше бір баланс болуы керек: бір жағ ынан – рынок қ амтамасыз ететін қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруғ а керекті шығ ындар шамасы, екінші жағ ынан – тек мемлекет қ амтамасыз ететін қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруғ а қ ажетті шығ ындар (қ оғ амдық игіліктер).

Нақ ты бір елдің нақ ты экономикасының ө зіндік проблемалары бар, алайда аралас экономика логикасы бірдей, ол:

1. рыноктік сектор қ аншалық ты артса, мемлекеттік сектор соншалық ты қ ысқ арады;

2. рыноктік сектордың қ аржылық ә леуеті қ аншалық ты тиімді, мемлекеттік сектор соншалық ты экономикалық қ амсыздандырылғ ан;

3. жекешелендіру ү дерісі (оның ішінде жер) мемлекеттік сектордың барлығ ы рыноктік мазмұ нғ а кө шкенге дейін жалғ асады.

5. Экономикалық саясат шаруашылық қ а мемлекеттік ә сер етудің тетіктер жиынтығ ымен тү рлі ә дістер арқ ылы жү зеге асырылады. Қ ызмет ету тә сілдері мен таң далғ ан критерийлер бойынша ә сер етудің тікелей жә не жанама ә дістерін ажыратылады.

Тікелей ә сер ету – бұ л шаруашылық субъектілері дербес экономикалық таң дауғ а негізделген емес, билік органдарының бекітуі яғ ни кү штеуі арқ ылы қ абылдағ ан шешімдері негізінде объект (мемлекет) тарапынан жү ргізілетін реттеудің бір тү рі. Оғ ан бюджеттік инвестициялау, шаруашылық қ ызметін лицензиялау жә не т.б. жатқ ызуғ а болады. Мұ ндай ә дістердің жоғ ары тиімділігіне олардың жедел қ олданылуымен қ ол жеткізіледі.

Жанама ә сер ету ә дістері объектінің шаруашылық субъектілеріне жә не олар қ абылдайтын шешімдерге тікелей ә рекет етпеуінде болып табылады. Заң дық қ ұ рылымдар, ү кімет субъектілер ө з шешімдерін қ абылдағ анда мемлекеттің экономикалық мақ саттарына сай ө з саясатын қ ұ руғ а қ ажетті алғ ышарттар, нормативтік базалар қ ұ рады. Мұ ндай ә дістер ә детте біршама ұ зақ уақ ыт бойы экономикалық тең дікті сақ тауды пайымдайды, дағ дарыстық жағ дайларда ол ә дістердің тиімділігі тө мен болып келеді. Рыноктік экономикада экономикағ а ә сер етудің қ аржылық жә не ақ ша-несиелік ә дістері маң ызды орын алады. Мемлекеттің салық тық заң нама мен салық алымдары арқ ылы реттеуінің ү лесі қ омақ ты болып келеді. Рыноктік экономикада салық тар барлық шаруашылық субъектілерінің қ аржылық жағ дайын реттеудің жә не бюджетті толтырудың негізгі қ ұ ралы. Заманауи қ оғ амда жанама ә сер ету ә дістерін жү зеге асыру ү шін экономикалық жү йені қ ұ рудың айқ ындылығ ы, халық тың жоғ ары азаматтық мә дениеті, ә рбір жеке тұ лғ аның шаруашылық тық шешім қ абылдаудың барлық дең гейлерінде ақ паратқ а қ ол жетімділігі қ ажет.

Басқ ару ә дістерін сыныптауда ә кімгершілік жә не экономикалық ә дістер ажыратылады. Ә кімгершілік ә дістерге тиым салу, рұ қ сат беру, кү штеу шаралары жатады. Экономиканың ә рбір саласында қ олдану дә режесі тү рлі болып келеді. Мысалы, ә кімгершілік ә дістер кө бінесе қ оршағ ан ортаны қ орғ ауда, кә сіпкерлік, жеке-ең бектік қ ызмет жү ргізуге рұ қ сат беруде, лицензия беруде жиі қ олданылады.

Ә дістерді сыныптауда ерекше орынды меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру алады. Ә кімгершілік ә сер етудің бұ л ә дістері негізгілердің бірі екендігі сө зсіз, алайда оны жү зеге асыру тиісті қ орғ ау шаралары болғ анда, ә сіресе ұ лттандыру шарасы болғ анда ғ ана мү мкін, себебі ұ лттандыру жеке қ олғ а берілген мемлекеттік кә сіпорындардың қ ызметін сақ тап қ алуғ а мү мкіндік береді.

Мемлекеттің рынокқ а ә сер етуінің экономикалық ә дістері ө зін мынадай ғ аламдық бағ ыттарды кіріктіреді:

- болжау;

- жоспарлау;

- мемлекеттік мақ сатты басқ ару;

- ақ ша-несиелік жә не бюджеттік реттеу.

Экономиканы реттеудің макроэкономикалық қ ұ ралдары қ олда бар мә ліметтерді аналитикалық зерттеулерге, макроэкономиканың талданып отырғ ан объектісінің сыртқ ы жә не ішкі байланыстарын анық тауғ а, қ арастырылып отырғ ан қ ұ былыстар мен ү дерістерді жү йелі зерттеуге, макроэкономика объектісінің қ азіргісі мен келешегіне қ атысты белгілі бір шынайылық ты айқ ындауғ а негізделеді. Аталғ ан ә дістерді келесі белілеріне қ арай топтастыруғ а болады: формализация дә режесіне қ арай; ақ паратты ө ң деу тә сілдерін алуғ а қ арай; макроэкономикалық модель параметрлерін алу тә сіліне қ арай; моделдің ә рекет ету қ ағ идасына қ арай жә не т.б. Макроэкономикалық ә дістер сонымен бірге ө зіне математикалық -статистикалық ә дістерді қ осады. Нә тижесінде олардың негізінде экономикалық даму болжамдарын ө ң деуге жә не перспективалық жоспарларды жасауғ а мү мкін болады.

Рыноктік экономикада ү кімет ө з экономикалық саясатын негізінен бюджет арқ ылы жә не тиісті салық тық саясатты қ ұ ру арқ ылы жү зеге асырады. Дамығ ан елдерде ә рбір онжылдық та ә леуметтік мә селелерді шешуге, елдің инвестициялық, қ ұ рылымдық жә не инновациялық саясатының мақ саттары мен міндеттерін шешу ү шін бюджет арқ ылы қ айта бө лінетін ЖІӨ ү лесі артуда. Егер биліктегілер халық тың бай қ уаттылығ ы мә селесін шешуге бағ ытталса, олардың ө з фискалдық жә не салық тық саясатына басты назар аударатындығ ын анық айтуғ а болады.

Экономиканың кешенді даму міндеттерін шешуде жү йелік анализ жә не синтез ә дістері кең інен қ олданылады. Мұ нда жү йе ретінде бү кіл бір шаруашылық пен қ атар, оның салалары, секторлары, ө ң ірлері, кә сіпорындары да алынады. Жү йеге тұ тастылық, қ ұ рамдас элементтерінің бірың ғ айлығ ы, олардың ө зара байланыстылығ ы мен иерархиялық бағ ыныштылығ ы тә н. Жү йелік анализ мынадай кезең дерден тұ рады: міндетті белгілеу; мақ саттар мен бағ алау критерийлерін анық тау; факторлар, ү рдістер мен олардың ө зара тә уелділігін қ ұ рылымдық анализдеу; даму тұ жырымдамасы; қ ойылғ ан міндетті шешу нұ сқ алары.

Объекті туралы жан-жақ ты білуді, оның ішінде тарихын білуді пайымдайтын морфологиялық анализ кең інен таралғ ан. Ақ паратты жү йлендіру негізінде объектінің дамуының тү рлі парамтерлерін жә не оғ ан қ ол жеткізудің баламалы тә сілдерін анық тайды. Регрессивтік анализ – бұ л белгіленген шаманың (объектінің) басқ а шамалардан (объектілерден) тә уелділігін табу. Бұ л тә сілдің тиімділігі ү дерістердің орта жә не ұ зақ мерзімді перспективада даму факторларын анық тауда жә не бірнеше жылдар қ атарында кө рсеткіштердің болуында артады. Корреляциялық тә уелділік тү рлі кө рсеткіштер, ү рдістер, олардың ө зара ә серінің арасындағ ы ө зара байланысты анық тауғ а мү мкіндік береді.

Заманауи теорияларда жоспарлау бастапқ ы ақ параттарды ө ң деуге жә не мақ саттарды ғ ылыми негіздеуге, баламалық нұ сқ аларды салыстырмалы бағ алау арқ ылы олардың арасынан тиімдісін таң дауғ а негізделген басқ арушылық шешімдердің дайындалу ү дерісін білдіреді.

Макроэкономикалық жоспарлау ұ дайы ө ндірістің объективтік заң дылық тарын анық тауғ а, ә леуметтік жә не ғ ылыми-техникалық прогрес ү рдістеріне негізделген қ оғ амдық ұ дайы ө ндірістің дамуы мен қ ызмет етуін ғ ылыми болжау болып табылады. Оны жалпы ел экономикасымен қ атар, оның жекелеген элементтерінің даму мү ддесіне сай басқ ару жү йесінің барлық звеноларының ө зара ә рекеттестігі мен шешімдерді мақ ұ лдауын ескере отырып орталық тың анық тайтын шаралар мен шешімдерді дайындау барысында орталық мемлекеттік органдар жү ргізетін ұ йымдастырылғ ан қ ызмет деп атауғ а болады. Тү рлі экономикалық жү йелер жағ дайында жоспарлау объектілері экономикалық міндеттермен қ атар (ең алдымен экономикалық ө су, ө неркә сіптік ө ндірісті кө теру), ә леуметтік мақ саттар да бола алады (мысалы, елдің артта қ алғ ан ө ң ірлерін дамыту, тіптен ол ЖІӨ ө суін тежесе де).

Мерзіміне қ арай жоспарлау оперативтік (бір жылғ а дейін), қ ысқ а мерзімді (бір жыл), орта мерзімді (ү ш-бес жыл), ұ зақ мерзімді (бес жылдан жоғ ары) болып бө лінеді. Жоспарлау нақ ты қ ағ идаларды сақ таумен жү ргізіледі яғ ни жоспарлы қ ұ жаттардың қ алыптасу ережелері, негіздемесі жә не ө ң делуі. Олардың арасында негізгісі: ғ ылымилығ ы, ә леуметтік бағ ыттылығ ы, ө ндірістің тиімділігін арттыру, пропорциялылық жә не баланстылық, басымдылық, қ ысқ а, орта жә не ұ зақ мерзімді мақ саттардың келісімділігі.

Ғ ылымилық қ ағ идасы жоспарлы қ ұ жаттардың қ оғ амдық даму заң дарына сай ө ң делуіне, қ оғ амның ә леуметтік-экономикалық қ ыметінің ү рдістері мен болжамдарын талдауғ а, ғ ылыми-техникалық прогресті пайдалану арқ ылы ө ң делуіне негізделген.

Ә леуметтік бағ ытталу қ ағ идасы адам мен қ оғ ам мү ддесінің алғ ашқ ы кезекте ескерілуін, жоспардың олардың қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталуын пайымдайды.

Ө ндірістің тиімділігін арттыру қ ағ идасы жоспарды орындау нә тижелері ең бекті максималды ү немдеу мен ө нім бірлігіне жұ мсалатын ресурстарды ү немдеуді талап етеді. Жоспарлауда сонымен бірге ең бек ө німділігі, материал жә не энергия сйымдылық ты тө мендету, қ ор қ айтарымдылығ ын арттыру, оң тайлылық сияқ ты кө рсеткіштер маң ызды.

Пропорциялылық пен баланстылық қ ағ идасы ө ндірістің ө суі шаруашылық қ ұ рылымының жақ саруымен, артта қ алғ ан ө ндіріс ү лесінің азаюымен, жоғ ары технологияларды пайдалануды кең ейтумен қ атар жү руі тиіс. Мұ нда ә лемдік рынокта сұ ранысқ а ие ө німдер кө лемі артуы керек, оның ішінде ең бастысы қ осылғ ан қ ұ н ү лесі жоғ ары тауарлар, басқ а елдерге шикізаттық жеткізулер қ ысқ аруы тиіс.

Қ оғ амдық даму басымдылығ ы жоспарды қ ұ руда билік қ ұ руы тиіс. Мемлекетте қ андай-да бір ресурстардың шектеулі болуына байланысты (ең бектік, материалдық, табиғ и жә не т.б.) ү кімет қ оғ ам ү шін қ азіргі кезде алғ ашқ ы кезекте маң ызды даму бағ ыттарын анық тауы керек.

Қ ысқ а мерзімді жә не ұ зақ мерзімді мақ саттардың келісімділігі пропорциялылық қ ағ идасының жалғ асы болып келеді, алайда бұ л жерде жоспарлаудағ ы басты назар уақ ыттық ө лшемдегі мақ саттады тіркеуге аударылады.

Заманауи дамығ ан мемлекетте экономиканы басқ аруда қ оғ ам дамуын жақ ын бірнеше жылдарғ а немесе он жылдық тарғ а реттеуге қ абілетті ә діс ретінде болжауды қ олданудың маң ызы зор. Болжау – бұ л объектінің келешектегі жағ дайы жө нінде жә не осы жағ дайғ а жетудің жолдары мен мерзімдерінің баламалық қ ұ ралдары жө ніндегі ғ ылыми негізделген тү сініктеме. Ә леуметтік-экономикалық дамуды болжау ұ лттық шаруашылық тың немесе оның бір бө лігінің даму ү рдістерін анық тауғ а бағ ытталғ ан, даму мақ саттарына жету оң тайлы жолдарын іздеуге бағ ытталғ ан сандық жә не сапалық нышандағ ы ғ ылыми зерттеулер жү йесі болып табылады.

Қ ойылғ ан мақ сатқ а сә йкес болжауды сыныптаудың бірнеше тү рлері бар. Болжауды кең інен сыныптау оларды горизонт (кезең) бойынша бө леді. Мерзіміне қ арай болжау оперативтік (бір айғ а дейін), қ ысқ а мерзімді (бір айдан бір жылғ а дейін), орта мерзімді (бір жылдан бес жылғ а дейін), ұ зақ мерзімді (бес жылдан он бес-жиырма жылғ а дейін) жә не ө те ұ зақ мерзімді (жиырма жылдан жоғ ары) болып бө лінеді. Болжау нә тижежерін беру тә сілдеріне қ арай олар нү ктелік жә не ара қ ашық тық тық болып бө лінеді. Ө ң деу ә дістеріне қ арай ү лкен инерциялық қ а ие экономикалық ү дерістерді зерттеуге негізделген пассивтік болжау, экономикалық динамика модельдерінің жү йесіне негізделген активті (мақ сатты) болжау болып бө лінеді. Ауқ ымына қ арай олар халық тық -шаруашылық тық, ө ң ір аралық, сала аралық (олар тү рлі кешендерді қ амтиды – агроө неркә сіптік, қ оғ аныстық -ө неркә сіптік, отын-энергетикалық жә не т.б.) болады. Болжау сол сияқ ты жекелеген секторлар ү шін, экономика салалары ү шін, ө неркә сіп ү шін, қ ұ рылыс ү шін, ә леуметтік сала ү шін, банктік сектор ү шін қ ұ растырылады. Олар сонымен бірге ө ң ірлер ү шін, кә сіпорындар ү шін, тіпті жекелеген ө нім тү рлері ү шін де жасалады.

Объект ерекшелігіне қ арай болжау экономикалық, ғ ылыми-техникалық, ә леуцметтік-демографиялық, экологиялық жә не т.б. болады. Экономикалық болжау келесі қ ағ идаларғ а негізделеді: жү йелілік, ғ ылыми негіздемелік, мақ сатты бағ ытталу, тең дік жә не баламалық.

Рыноктік экономикада болжау ү ш тү рлі қ ызмет атқ арады:

- шаруашылық объектісінің жә не қ оршағ ан ортаның келешектегі ө згеріс ү рдісін болжап білу;

- қ абылданып отырғ ан шаруашылық шешімдерінің мү мкін болатын салдарын бағ алау;

- қ абылданғ ан шаруашылық тық шешімдердің нә тижелерін тү зету.

Қ азіргі кү ні экономиканың дамуын зерттеу мен болжау ә дістерінің 100-ден аса тү рлері бар. Олардың арасында іс жү зінде қ олданылатыны – шамамен 20. Маң ыздылары – тренд (экстраполяция) ә дісі, ол ө ткен кезең де қ алыптасқ ан ү рдістердің болшақ та жалғ асуынан туындайды жә не экономикалық -математикалық модельдеу ә дісі.

Объектінің ағ ымдағ ы жағ дайы туралы шынайы ақ паратты алу ү шін эксперттік бағ алау ә дісі кең інен қ олданылады.

Экономиканы рететудің бағ дарламалық -мақ саттық ә дісін қ олдану. Ә дістің мә ні экономикалық, ә леуметтік, ғ ылыми-техникалық дамудың басың қ ы мақ саттарын іріктеуде, оларғ а қ ол жеткізуде ө зара байланыстырылғ ан шараларды ө ң деуде. Ә діс сонымен бірге стратегиялық мақ саттарды ескере отырып, оғ ан қ ол жеткізу жолдарын, қ ұ ралдарын жә не ұ йымдастыру шараларын анық таудан тұ ратын бағ дарламаны ө ң деуді қ осады.

Бағ дарлама – бұ л қ андай да бір жекелеген, локальды объектінің белгілі бір мерзімнен кейін қ андай болатындығ ы жайында ғ ылыми негізделген кө зқ арас жә не де ол алғ а қ ойылғ ан мақ сатты жү зеге асыру мен ресурстар, мерзімдер мен атқ арушылар келіскен шаралар кешенін орындау негізінде жасалады.

Мазмұ нына қ арай экономикалық, ә леуметтік, ғ ылыми-техникалық, инновациялық, инвестициялық, экологиялық, қ орғ аныстық бағ дарламалар болып бө лінеді. Олар саяси, ұ лттық, тө тенше, діни міндеттерді, қ ылмыс мә селесі мен т.б. шешуге бағ ытталуы мү мкін. Уақ ыттық кезең іне қ арай бағ дарламалар ұ зақ мерзімді (10 жылдан жоғ ары), орта мерзімді (3-5жыл) жә не қ ысқ а мерзімді (1 жылғ а дейін) болып бө лінеді.

6. Кең естер Одағ ының жалпы мемлекеттік реттеу мен жоспарлау тә жірибесі 40-шы жылдардың ортасынан Еуропаның дамығ ан елдерінде (Франция, Италия) жә не Жапонияда кең інен тарала бастады.

Кең естер Одағ ында ө ң делген директивтік жоспар негізінен ө ндірістік-техникалық болса, индустриалды елдердегі индикативтік жоспар экономикалық жоспар болды. Директивтік жоспарда басты назар натуралдық есептегі ө нім ө ндірісіне, қ олда бар ө ндірістік қ уаттылық қ а аударылды. Жалпы экономикалық кө рсеткіштер тек қ орытынды кезең де натуралдық жоспарды баланстауғ а мү мкіндік берді, алайда олар жоспардың негізгі объектілері болмады. Индикатвитік жоспарда алғ ашқ ы орында тұ тынушы тұ рды жә не де рыноктік қ атынастар кө мегімен экономиканың секторлары арасында байланыстар қ алыптастырылды. Бұ л жағ дайдағ ы мемлекеттік реттеу негізінен макроэкономикалық кө рсеткіштерді жетілдіруге бағ ытталғ ан.

Рыноктік экономикалы елдерде ұ лттық шаруашылық тың дамуын сипаттайтын мұ ндай кө рсеткіштер ретінде экономикалық ө су параметрлері, экономикадағ ы тү рлі қ ұ рылымдар мен пропорциялар, қ аржы мен ақ ша айналысының индикаторлары, инфляцияның ө суі, жұ мыспен қ амту мен жұ мыссыздық дең гейі, табыстар, ө мір сү ру, тө лем балансы мен сауда баланстарының сальдосы жә не т.б. қ олданылады. Бұ л кө рсеткіштер ең алдымен экономиканың мемлекеттік секторы ү шін есептеледі, алайда ол кей жағ дайларда корпоративтік кә сіпорындар ү шін де есептеледі.

Батыс ғ алымдарының пікірінше, рыноктік экономика ү шін бірың ғ ай орталық тан бө лінетін орталық сыздандырылғ ан ө зіндік басымдық жү йесі бар басқ ару органдары бар жоспарлау жү йесі мү мкін. Ол тікелей орталық органғ а бағ ынбайтын институттар, тү рлі ұ йымдар мен ірі кә сіпорындар болуы мү мкін. Жеке меншік ү лес салмағ ы басым елдерде ө з топтарын қ ұ раушы жә не оларғ а қ ол жетісді мақ саттарғ а сә йкес басымдық жү йесі бар локальды органдарғ а басқ арушылық шешімдердің кейбірін қ абылдау қ ұ қ ығ ы берілген. Бұ л жеке мақ саттар ә рине, орталық орган мақ сатынан қ арапайым болып келеді. Жеке мақ сатқ а қ ол жеткізу басты мақ сатқ а қ ол жеткізуге ық пал ететіндігі белгілі.

Дамығ ан елдерде бюджет формасындағ ы ұ лттық жоспарларды қ ұ рудан бас тартып, жоспар ө ң деуде қ олданылатын кү рленген аппаратпен байланысты жоспарлаудың жаң а бағ ыттары қ алыптасуда.

Орта жә не ұ зақ мерзімді жосралаудың рө лі артуда, ө ндірістік қ ызметтің ғ ылым, білім, денсалуқ сақ тау сияқ ты секторлрамен интеграцияланып жоспарлану ү дерісі жү руде. Дамығ ан еуропалық елдер ү шін жоспарлау қ оршағ ан ортаны қ орғ ау қ ажеттілігімен анық талады.

Ө ндіріс қ ұ ралдарына жеке меншік басың қ ы болып табылатын мемлекеттер ә рине, орталық танғ ан макроэкономикалық жоспарлаусыз да қ арқ ынды дами алады. Алайда Еуропа жә не Солтү стік Америка елдерінде монетаризммен қ атар жоспарлауды сақ тау мен оны ә рі қ арай кең ейту де сақ талуда. Жоспарлауғ а деген қ ажеттілікті туындатушы факторларғ а мыналарды жатқ ызуғ а болады:

- еркін рынок тетігі анық талғ ан барлық тұ рақ сыздық белігеріне ие, сондық тан да оларды жең у ү шін макроэкономикалық реттеу қ ажет;

- табыс дең гейі артқ ан сайын жиынтық тұ тынудағ ы ұ жымдық, қ оғ амдық ү лес артады. Бұ л тауарлар мен қ ызметтерге сұ раныстың икемділігі ә детте бірден артық, сондық тан да жалпы тұ тынудағ ы олардың ү лесі табыс артқ ан сайын артып отырады;

- индустриалды елдер қ оршағ ан ортаның ластануының теріс салдарын жою қ ажеттілігіне ие болып табылады;

- стратегиялық қ ызметтің ауқ ымының кү рделенуімен қ атар рынок агенттері арасындағ ы технологиялық байланыстар да кү рделенеді. Жоспарлаудың болмауынан экономиканың бір секторындағ ы қ иыншылық кө птеген басқ а секторларғ а да таралады, ал рыноктік тетіктер технологиялық қ иыншылық тарды жең у ү шін кө п уақ ытты талап етіп, біршама шығ ынды туғ ызады;

- 20 ғ. аяғ ы мен 21 ғ. Басындағ ы тү рлі адамдар тобы мен сыныптардың консолидациясы капиталистік экономиканың қ алыптасу кезең інен тү бегейлі ерекшеленеді. Жалдамалы ең бек тұ лғ аларының заманауи бірлестіктері мемлекеттің араласуынсыз шешіле алмайтын ә леуметтік мә селелерді талап етеді. Қ оғ амның мұ ндай институционалдық ө згерістері қ оғ амның интеграциялануы жө нінде кө птеген теорияларды туындатты, олардың қ ағ идаларының бірі – кә сіпорын дең гейіндегі жоспарлаумен қ атар, мемлекет дең гейіндегі жоспарлаудың болуы.

- дағ дарыстық кезең дерде (соғ ыс кезінде) мемлекеттік жоспарлаудың қ ажеттілігінің айқ ындалуы, экономиканың қ алыпты, эволюциялық дамуында да жоспарлау қ ажеттілігін тудырды.

Мемлекеттік реттеуді жү зеге асыру мү мкіндігін анық таушы факторлар:

- ұ лттық экономиканы жоспарлауда ү кіметтің қ олында иелік ететін ресурстар ү лесі артады;

- адамдар мен кә сіпорындар ұ йымының дең гейінің артуы экономиканың дамуына оң ық пал етуге мү мкіндік береді жә не тү рлі агенттердің ә ркеттерін ү йлестіруді қ амтамасыз етеді (мысалы, банктік сектордың, сыртқ ы сауданы аумағ ын кең ейтудің), ал жекелеген елдерде ол экономиканың базалық секторларының кү шті дамуымен анық иалады;

- дағ дарыстық кезең де қ ұ рылғ ан жоспарлау органдары теріс жағ дайлардан шық қ аннан кейін де ө з қ ызметін жалғ астырды;

- заманауи экономикалық теориялар жоспралаудың тү рлі қ ұ ралдарына басты назар аударып отыр. Бұ л теорияларды жү зеге асыру жекелеген елдермен қ атар, бү кіл ә лемдік экономикада оң нә тижелерге жетуге мү мкіндік береді;

- статистиканың қ азіргі кезде дамуы бақ ылаудың жаң а шең берін қ ұ ру жолымен жү руде, ол ақ параттың сапасына жоғ ары талаптар қ ояды. Ұ лттық есеп шоттар жү йесі басқ арудың ақ параттық базасын жаң аша қ алыптастырады, тү рлі баланстарды қ ұ растыруда бағ ыттарды ө згертуді талап етеді.

- басқ аруды компьютерлендіру экономиканың дамуының тү рлі нұ сқ аларын ө ң деуге жә не осыдан 15-20 жыл бұ рын мү мкін болмайтын жоспарлар мен болжамдар жү йесін қ ұ руғ а мү мкіндік береді.

Соң ғ ы жылдары Еуропаның индустриалды елдерінің интеграциясы шарық тау шегіне жетті, Солтү стік Америка, Азия-Тынық мұ хиты аймағ ындағ ы тү рлі экономикалық одақ тардың қ алыптасуы қ арқ ынды жү руде. Мұ ның барлығ ы кө птеген индустриалды елдерді жалпы ұ лттық жоспарлауды екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейінгі экономиканы қ алыпқ а келтіруде табысты қ олданылғ ан жә не ғ ылыми-техникалық революцияның басында пайдаланылғ ан басқ арудың ө ткен кезең іне балауына алып келеді. Бұ л елдерде, жаһ андану ү дерістерін ескере отырып, экономикалық саясатты тү рлі одақ тар, қ аржылық жә не қ ұ рылымдық қ орлар шең берінде ү йлестіруге ү лкен мә н беріледі. Тығ ыз экономикалық бағ дарламалар Еуропалық Одақ та ө ң деледі. Экономикалық интеграция жекелеген елдің экономикалық ө суінің макроэкономикалық кө рсеткіштерін жоспарлаудан бас тартып, негізгі назар қ аржылық кө рсеткіштер мен ә леуметтік мә селелерге берілуіне ық пал етеді.

Жоғ арыда айтылғ андай, мемлекеттік реттеу мен жоспарлау ең алдымен, кү рделі экономикалық міндеттерді шешу ү шін, шаруашылық тың артта қ алғ ан, депрессивті жағ дайынан шығ у ү шін қ ажет. Батыстың индустриалды елдерінің соң ғ ы 20 жылда табысты дамуы олардың ұ лттық экономикағ а тікелей арасуын азайтады. Жоспарлау ә дістерін жетілдіру мемлекеттің дамуын стратегиялық, экономиканың басты секторларын қ амтитыне параметрлерін қ алыптастыру есебінен рететуге мү мкіндік береді, бірақ олар жанама тү рде бү кіл елге де ық пал етеді. Кө біне жалпы ұ лттық жоспарлаудың орнына экономиканың жекелеген секторлары немесе бағ ыттарын бағ дарламалау келеді, мысалы, инновациялық ү дерістерді дамыту, ауал шаруашылық аудандарындағ ы халық тың жұ мыспен қ амтылуын арттыру, конверсия жә не т.б. Индикативтік жоспарлау болжауғ а ауысады деп айтуғ а да болады жә не де ол мақ сатты бағ дарламалаумен ауыстырылады. Бұ л 20 ғ. ортасына дейін қ ызмет