Сөз және оның мағыналық ерекшеліктері.

А. Ысқ ақ аов «қ азіргі қ азақ тілі». Сө з – дегеніміз қ ыр сыры мол кү рделі тілдік категория.сө здің мағ ыналық дыбыстық шығ у тө ркіні даму тарихы қ олданылу ерекшелігі жасалу жолы ө згерілу жү йесі жә не басқ а алуан жақ тары бар.

Тіл ғ ылымыынң ә р саласы сө зді ә р тұ рғ ыдан қ арап тексерді. Мысалы сө зжің дыбыстық жағ ынанбелгілі бір дыбыстық комплекс арқ ылы айтылатынынан сол дыбыстық комплекс арқ ылы қ ұ лақ қ а естілетінінен байыптаймыз. Сө здің осындай дыбыстық жақ тарымен байланысты мә селелерін зерттеу фонетика тарауынын міндеті.

Белгілі бір ұ ғ ымнын атауынретінде қ олданылатын дыбыстық комплексті сө з деп атаймыз.

Ә рбір сө здің бір бірімен тығ ыз байланысты екі жағ ы бар: сө здің сыртқ ы дыбыстық жағ ы, сыртқ ы дыбыстық жамылғ ыш. Екіншісі сол дыбыстық жамылғ ыш арқ ылы айтылатын не ұ ғ ынылатын ішкі мазмұ ны мағ ына жағ ы. Сө здің сыртқ ы дыбыстық қ ұ рамы мен ішкі мағ ынасы ү немі бірлікте болады.

Сө здердің лексикалық жә не грамматикалық мағ ыналары.

Ә рбір сө здің ө зге сө здермен қ арым қ атынасқ а тү спей, жеке дара тұ рғ андағ ы нақ тылы я негізгі мағ ынасы ә детте лексикалық я тура мағ ына деп аталады.мысалы: тас, ағ аштопырақ деген сө здерді алсақ олардың ә рқ айсысы ә рі нақ тылы ә рі жалпы атау.ө йткені ағ аш деп кө з алдымыздағ ы белгілі бір нақ ты ағ ашты да сондай ақ жалпы ағ аш атаулыны да атай береміз.

Тілдегі сө здерді олардың жү йесін даму жолдарын, жеке сө здердің лексикалық мағ ыналарын, сө здердің шығ у тарихы мен мағ ыналарының дамуы қ олдану ө згешеліктерін лексикалогия ғ ылымы тексереді.

Лексикалық мағ ыналары басқ а басқ а сө здерді ә рі қ арай топшылай тү сіп, топ топқ а бө ліп, олардың ә р тобына тә н жалпы жә не жалқ ы сипаттарын анық тауғ а болады. Мысалғ а: тас, ағ аш, топырақ сө здерін бір ғ ана топқ а жатқ ызып зат есімдер деп грамматикалық жағ ынан топшылауымызғ а болады.

Екінші сө збен айтқ анда сө здерді грамматикалық топтарғ а бө лу рә сімі оларғ а грамматикалық тұ рғ ыдан қ арап мағ ыналарын ашып соғ ан сә йкес категориялық сыр сипаттарын анық таудан туғ ан.мысалы: кен асылы жерде сө з асылы еледе деген сө здердің лексмкалық мағ ыналырында айырмашылық бола тұ рса да, бұ л сө здерде грамматикалық мағ ыналарында ө зара іштей ә лдеқ андай жалпылық бар. Мысалғ а жалпылық барлығ ын аң ғ ру қ иын емес жерде елде сө здерінің бә ріне тә н жалпы грамматикалық мағ ына жатыс септік жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан.

Сө здің лексикалық мағ ынасына тікелей байланысатын, осындай жалпы грамматикалық мағ ыналарын білдіретін формаларды граматика ғ ылымы зерттейді.

Лексикалық мағ ына да грамматикалық мағ ына да бір сө здің бойында жарыса ө мір сү ре береді. Мысалы: Кө ршіні кө рші шақ ырады дегендегі ү ш сө йлемді алсақ, алғ ашқ ы екі сө здің лексикалық мағ ынасы бір де, соң ғ ы сө здің лексикалық мағ ынасы басқ а. Алғ ашқ ы екі сө здің лексикалық мағ ыналары бір болғ ан мен грамматикалық мағ ыналарында ө згешелік те бар.бұ л екеуінің грамматикалық мағ ыналарындағ ы жалпы ұ қ састық мыналар: екеуі де зат есім екеуі де жекеше мағ ына білдіреді. Ол екеуінің грамматикалық мағ ыналарындағ ы ө згешелік сол екі сө здің сыртқ ы тү рлеріндегі айырмашылық қ а байланысты. Ә рине кө рші деген сө зден кө ршінің деген сө здің бө лшегі артық. Осы артық бө лшек екінші сө здің сыртқ ы тү ріне ғ ана емес грамматикалық т мағ ынасына да ө згешелік енгізіп тұ р. Демек кө ршіні деген сө зде грамматикалық мағ ынасынан басқ а табыс септігінін мағ ынасы да бар. Екі сө здің сө йлем мү шелік қ ызметі қ ызметі жағ ынан қ ұ ралатын грамматикалық жағ ы да ажырап, біреуі сө йлемнің бастауыш кө рші, екіншісі сө йлемнің толық тауышы кө ршіні болып тұ р. Соң ғ ы шақ ырды деген сө здің де бірнеше грамматикалық мағ ынасы бар. Бұ л сө з етістік, ол ә рі ө ткен шақ тын мағ ынасы, ә рі ү шінші жақ тын мағ ынасы.

Осы талдаудан мынадай қ ағ идалар туады. Сө з мағ ынасы жағ ынан ғ ана емес, қ ұ рамы жағ ынан да аса кү рделі категория. Сө з қ олданғ анда ә ә р алуан тұ лғ алық ө згеріске ұ шырап тү рленіп отырады. ондай ө згеріс ә сіресе сө здің морфологиялық қ ұ рамында болып олтырады. Осындай тұ лғ алық ө згеріске орай, сө здің бірде лексикалық мағ ынасы ө згерсе бірде семантикасы ьасқ а рең кке кө шеді. Сонымен қ атар осындай ө згерістерге байланысты сө здің грамматикалық мағ ынасы да тү рленеді.

Сө здің ә рбір грамматикалық бө лшегінің ө зіне тә н кө рсеткіші болады. Грамматика сө зді тексергенде фонетикағ а да лексикағ а да сү йенеді олармен тығ ыз байланыста отырып сө дің сырын ашады.

Н Оралбай. «Қ азіргі қ азақ тілінің морфологиясы» Грамматикалық мағ ына сө здің лексикалық мағ ынасымен бірге, оғ ан қ осыла жү ріп байланысты ойды білдіру қ ызмет атқ арады. Сө здің лекс икалық мағ ынасы мен грамматикалық мағ ынасының мынандай ерекшеліктері бар.

Сө здің лексикалық мағ ынасы тү бір сө здер арқ ылы беріледі. Мысалы: қ ағ аз, кү н, ай, кө з, жү зік т.б. ал грамматикалық мағ ына тү рлері грамматикалық кө рсеткіштер арқ ылы тү бір сө зге ү стеледі. Мысалы: қ ағ аздар бұ л сө здегі кө птік мағ ына кө птік жалғ ау арқ ылы берілген. Жалпы грамматикалық мағ ына сө йлемдегі сө з атаулының қ ұ рамында ү немі болатын басқ а грамматикалық мағ ыналармен бірге жарыса, қ абаттаса жү ретін, қ олданылу аясы кең мағ ына.

Жеке грамматикалық мағ ына сө йлемдегі сө здердің басқ а сө здермен қ андай грамматикалық қ атынасқ а тү суіне байланысты бір сө йлемде қ олданылсы, екінші сө йлемде кездеспеуі мү мкін. Демек жеке нрамматикалық яғ ни категориялық грамматикалық мағ ынаның қ олданылу аясы жалпы грамматикалық мағ ынадан ә лдеқ айда тар.

«Қ азақ граматикасы» Сө з ұ ғ ымды білдіріп соның тілдік кө рсеткіші. Сө з алдымен лексикалогияның тікелей жә не басты обектісі бар. Ө йткені тілдегі сө здік қ ұ рам оның баюы дамуы, сияқ ты сө здің тікелей басындағ ы қ асиеттері лексикалогия саласында қ аралып шешімін табады. Сондай ақ сө з сө зжасам саласының да тікелей обектісі.

Ал, грамматика гректің оқ и алу, ә ріп жазу білу деген сө зінен қ алыптасқ ан болса. Сө здердің бір бірімен тіркеске тү сіп сө йлем қ ұ рау сияқ ты қ асиеттері қ арастырылады. Грамматиканың бір саласы морфология сө здердің грамматикалық сипатын зерттейді. Ал синтаксис сө здің грамматикалық мағ ыналарын олардың берілу жолдарын тү рлену жү йесі мен ерекшеліктерін қ арастырады.

Сө здің бар сипаты оның қ олданысында сө йлем ішінде айқ ындалатын сияқ ты дыбыстардың да бар қ асиеті сө з қ ұ рамында қ олданылуы арқ ылы айқ ындалады. Сондық тан да сө з фонетикағ а да қ атысты. Міне осы қ асиеттері негізінде сө зді ө те кү рделі тілдік еденица, ө йткені ол тілдің мә нді, мағ ыналы бө лшегі жә не сө йлем қ ұ рауғ а негіз болатын тілдік еденица.

Қ. Жұ банов. Сө зді екі мағ ынада қ олданамыз:

Жазылғ ан сө йленген сө здің бә рін сө з дейміз. Мысалы: Қ атесі кө п болғ ансын, жазғ анның сө з болмай шығ ыпты.

Нә рсенің атының бірі ө зін ғ ана сө з дейміз. Мысалы: жер жү зінің пролетарлары, бірігің дер.дегенде тө рт сө з бар.

Грамматикада сө з дегенді кө бінесе осы соң ғ ы мағ ынада қ олданамыз. Айырып айтқ ымыз келсе бұ л соң ғ ы мағ ынасындағ ы сө зді жеке сө з дейміз.

Жеке сө з заттың бір белгісінің аты. Мысалы: балла тас ү й, деген сө здердің ә рқ айсысы бір бір заттың аты.

Сө йлегенде жеке заттың немесе заттың белгілерінің ө зді ө зіне ғ ана айтқ ымыз келсе ү й, тас, бала.деп айырым сө здер деп айтамыз. Ә рбір сө з осыла й айырым айырым айтуғ а келеді.

Сө з деген зат біткеннің бә рінің аты емес ә р елдің ө зінің білген затының білген қ ұ былысының ғ ана аты. Білінген нә рселерге қ ойылғ ан атты сө з дейміз.

№57 - Аналитикалық форманттар, кө мекші етістіктермен арақ атынасы.

(Н.Оралбаева). Грамматикалық категориялардың мағ ынасын білдіретін кө рсеткіштердің бір тү рі- аналитикалық форманттар. Аналитикалық форманттар тілдің грамматикалық қ ұ рылысынан бірсыпыра орын алады. Аналитикалық формант деп қ осымша мен кө мекші сө зден қ ұ ралып, бір грамматикалық мағ ына беретін тілдік бірлік аталады. Мысалы, Айттым боз қ асқ а, - деп кә рі ә кесі ең іреп жіберді. Аспанғ а атылғ ан аң ғ ал асау енді тісін қ аршылдатып, болат ауыздық ты шайнап тұ р. Сен ә ртіс бола аласың. Осы мысалдардағ ы шайнап тұ р, ең іреп жіберді, бола аласың деген етістіктердің қ ұ рамында –п жіберді, -п тұ р, -а ал аналитикалық форманттар қ олданылғ ан. Олардың ә рқ айсысы ә р тү рлі грамматикалық мағ ына білдіретін, ә р тү рлі грамматикалық категорияның кө рсеткіштері: -п жіберді- қ имылдың тез, бірден болғ анын білдіретін формант, ол- қ имылдың қ алай жасалғ анын білдіретін қ имылдың ө ту сипаты категориясының форманты, -п тұ р- форманты- нақ осы шақ тың форманты, -а ал- мү мкіндік модальдығ ының форманты, ол қ имылды жасау субьектінің қ олынан келетін, яғ ни қ имылды жасауғ а субьектінің мү мкіндігі барын білдіреді. Бұ л мысалдар ә р аналитикалық форманттың ө зіндік мағ ынасы барын, ол мағ ынаның ә р тү рлі категорияғ а қ атысты болатынын дә лелдеді. Аналитикалық форманттың қ ұ рамы қ анша кү рделі болса да, ол қ олданыста бір ғ ана мағ ына береді, яғ ни аналитикалық формант тұ тас бір мағ ынаны білдіреді.

Аналитикалық етістікті жасауда кө мекші етістіктің қ ызметі ерекше. Кө мекші етістік болмаса, аналитикалық етістік те жасалмайды. Сол себепті аналитикалық етістіктің негізгі белгілері болып танылатын аналитикалық форманттар кө мекші етістікпен тікелей байланысты.

Жалпы, кө мекші етістіктердің қ ызметтерін тани білу, олардың ерекшеліктерін, сипаттарын ажырата білу- қ азақ грамматикасының аса бір қ ызық та, қ иын да, маң ызды мә селесі.

Кө мекші етістіктердің саны аз болғ анымен, тілімізде атқ аратын қ ызметі орасан зор. Олардың қ ызметі арқ асында, мағ ыналары қ аншалық ты олқ ы бола тұ рса да, мағ ынасы толық дербес арқ ылы сө з білдіре алмайтын неше алуан ө те нә зік семантикалық, грамматикалық абстрактілі мағ ыналар жасалып я беріліп отырады. Мысалы: шө лдеп кеттім жә не шө лдеп қ алдым, серпіп жіберді жә не серпіп тастады, бере салдым жә не бере қ ойдым, жығ ылып кете жаздадым жә не жығ ылып қ ала жаздадым... деген етістіктердің бір-бірінен ерекшеленетін нә зік рең ктерін тек кө мекші етістіктердің жетекші етістіктерге ү стейтін мағ ыналарынан ғ ана ажыратуғ а болады.

(А.Ысқ ақ ов). Кө мекші етістіктердің қ олданылу шең бері де, жетекші етістіктерге қ осатын семантикалық ү лестерде, тү рлену жү йесі жә не басқ а сипаттары да бә рінде бірдей емес. Солай болғ андарымен де, ортақ сипаттарын ескере отырып, оларды ең ә уелі толымды кө мекшілер жә не толымсыз кө мекшілер деп екі салағ а бө ліп қ арауғ а болады.

Толымды кө мекші етістіктерге бір жағ ынан, негізгі лексикалық мағ ынасын толық сақ тап, дербес грамматикалық функцияларын тү гелдей атқ арып, етістік атаулығ а тә н парадигмалық формалардың бә рін қ абылдап, жазба тілде де, сө йлеу тілінде де дербес сө з мү ше ретінде қ олданыла беретін, солай бола тұ ра, екінші жағ ынан, аналитикалық етістік қ ұ рамында тиісті жетекші етістікке белгілі дә некер арқ ылы тіркесіп, оғ ан қ осымша абстракты мағ ына ү стейтін бір алуан етістіктер жатады. Олар: ал, бар, бер, баста, бақ, бол, біт, жатыр, жү р, жө нел, жібер, кел, кет, кө р, қ ал, қ ара, қ ой, сал, таста, тұ р, отыр, ө т, шық, де, қ ыл, ет.

Толымсыз кө мекші етістіктерге еді, екен, емес сө здері жатады. Еді кө мекшінің дә некерлігі арқ ылы арқ асында тілімізде ө ткен шақ мағ ыналарын білдіретін мынадай аналитикалық форманттар қ алыптасқ ан: -ып еді (айтып еді), -қ ан еді (айтқ ан еді), -атын еді (айтатын еді), -ар еді (айтар еді), -са еді (айтса еді), -са игі еді (айтса игі еді), -а, -е, -й (бара жатыр, келе жатыр), т.б.

Екен кө мекшінің қ атынасымен кү рделі ө ткен шақ категориясын жасайтын мынадай аналитикалық форманттар қ алыптасқ ан: -ғ ан екен (барғ ан екен), -атын екен (баратын екен), -ады екен (барады екен), -са екен (барса екен), -ар ма екен? (барар ма екен?), - ып па екен? (барып па екен?), т.б.

Бұ л кө мекші етістіктерде семантикалық рең кті ажырату жағ ынан ғ ана болмаса, тіркесу жү йесі, жұ мсалу реті жә не қ ызметі жақ тарынан ө зге аналитикалық форманттардан ерекшеленетіндей айырмашылық табылмайды.

(Қ азақ грамматикасы). Кө мекші етістіктер грамматикалық дамудың нә тижесінде грамматикалық қ ызметке кө шіп, грамматикалық кө рсеткішке айналғ андық тан, олар сө йлемде толық мағ ыналы етістікке кө семше, есімше жұ рнақ тары арқ ылы тіркесіп, оғ ан грамматикалық мағ ыналар ү стейді. Мысалы: Бір тү йе жас кө зімнен ыршып кетті. Аш есікті, сен ол қ ызды жасырып алмайсың. Осы мысалдардағ ы грамматикалық мағ ыналы кө зімнен, ыршып кетті, есікті, қ ызды, жасыра алмайсың деген тү рлі формадағ ы сө здерді алып қ арайық. Кө зімнен дегенде жастың шық қ ан жерін –нен шығ ыс септік жалғ ауы білдіріп тұ р, онда грамматикалық мағ ына қ осымша арқ ылы берілген; ыршып кетті дегенде ыршу қ имылының тез жасалуын –ып кө семшесі арқ ылы тіркескен кет кө мекші етістігі білдіреді; есікті, қ ызды дегенде қ имылдың обьектісі мағ ынасын табыс септік жалғ ауы білдіреді; жасыра алмайсың дегенде қ имылды жасау мү мкіндігінің жоқ екені етістікке –а жұ рнағ ы арқ ылы тіркескен алма кө мекші етістігі арқ ылы білдірілген.

Қ азақ тілінде аналитикалық формалы сө здің қ ұ рамы негізінен тө мендегідей:

Дербес сө з+қ осымша+кө мекші сө з (ө сіп кетті);

Дербес сө з+кө мекші сө з (жү р еді);

Кө мекші сө з+дербес сө з (ө те жақ сы);

Аналитикалық формалы сө з сө йлемде бір сұ рақ қ а жауап беріп, бір сө йлем мү шесі болады. Мысалы, Ол оқ ып жү р дегенде жү р- сө йлемнің баяндауыш мү шесі. Сол сияқ ты аналитикалық формалы сө з тіркесінің де бір сың ары, бір мү шесі болады. Мысалы, Ол ү йде оқ ып отыр дегенде ү йде оқ ып отыр бір сө з тіркесін жасайды. Осы сө з тіркесінің бір сың ары- ү йде, екінші сың ары- оқ ып отыр.

Сө здің аналитикалық формасы тө мендегідей белгілер арқ ылы танылады:

1.Сө здің аналитикалық формасы белгілі бір грамматикалық категорияның жү йесіне, тарамына ену керек.

2.Ә рбір аналитикалық формалы сө з лексикалық мағ ынағ а қ оса грамматикалық мағ ына береді.

3.Сө здің аналитикалық формасын категориялардың тұ рақ ты аналитикалық форманттары жасайды.

4.Сө здің аналитикалық формасы белгілі топтағ ы сө здің басым кө пшілігінен жасала береді.