Сұрақ-Септеулік шылаулар

Септеулік ш. тілдің даму эволюциясында біртіндеп барып, бастапқ ы лексикалық мағ ынасынан айырылып, қ осымшалар жалғ ану арқ ылы сің ісу процесі негізінде біріктіріліп, абстрактылы грамматикалық мағ ынаны иеленген жаң а сө здер қ ұ райды. Қ.Ертаев кейбір тү ркі тілдерінде септеуліктер жеке сө з табы болатындығ ын жә не В.Радловтың ең бегінде қ ырық тан астам септеуліктер барын сө з етеді. Жалпы тіл білімінде септеулік шылаулар жайлы аффикс жә не дербес сө з мағ ынасындағ ы екі негіздің барын байқ аймыз. Септеуліктер атауыш сө здердің арнаулы грамматикалық формада тұ руын қ алап, мең геріп барып тіркеседі. Септеулік шылаулар белгілі септік тұ лғ адағ ы толық мағ ыналы сө здермен тіркесіп келіп, оғ ан қ осымша (мезгілдік, мекендік, шектік, себептік, мақ саттық т. б.) мә н ү степ тұ рады да, оны екінші сө збен сабақ тастыра (бағ ындыра) байланыстырады. Бұ л тұ рғ ыдан келгенде септеулік шылаулар септік жалғ ауларының білдіретін мағ ынасы мен атқ аратын қ ызметіне ұ қ сайды. Септеулік шылаулар мьналар: ү шін, сайын, туралы, арқ ылы, жайлы, тә різді, дейін, шейін, қ арай, таман, бері, бұ рын, бірге, соң, кейін т. б.

«Қ азақ грамматикасы» бойынша: Септеулік шылаулар сө йлемде екі тү рлі- қ ызмет атқ арады. Біріншісі — тү бір я белгілі септік тұ лғ адағ ы зат есім, есімдік я заттанғ ан сө здермен (сын есім есімше, тұ йық етістік т. б.) тіркесіп келіп, оларды екінші сө зге сабақ тастыра байланыстырады. Сө йтіп барып, мезгілдік, мекендік амалдық, себептік, мақ саттық қ атынастағ ы сө з тіркесін тудыруғ а дә некер болады. мысалы: Мейрам ә лдекімге телефон арқ ылы ә мір етті (Ғ. М.). Ескі ақ ынша мал ү шін тұ рман зарлап (А). Мысалдагы арқ ылы септеулік шылауы телефон сө зін ә мір етті дегенмен амалдық қ атынаста, ү шін септеулігі мал сө зін тұ рман зарлап дегенмен мақ саттық қ атынаста байланыстырып, сө з тіркестерін қ ұ рап тұ р. Екіншісі — септеулік шылаудың біразы бағ ының қ ы сө йлемнің баяндауышы қ ұ рамында келеді де, сабақ тас қ ұ рмаластың бағ ының қ ы сың ары мен басың қ ы сө йлемді мезгілдік, мақ саттық, себептік қ атынаста байланыстырып тұ рады. Мысалы: Жел қ атайғ ан сайын, лебі мұ здағ ан сайын, зымырағ ан поезд кө рдей қ араң ғ ы тү нге сү ң гіген сайын, вагон ү стіндегілер бір-біріне жабыса тү сті. (С. М.) Мысалдағ ы сайын септеуліктері мезгіл бағ ының қ ы сө йлемді басың қ ымен байланыстырып тұ р. Септеуліктер орыс тіліндегі «предлогтар» деп аталатын кө мекші сө здерге жақ ын. Сө йтіп, септеуліктер ө зі шылауында жұ мсалып тұ рғ ан сө зге косымша мә н ү стейді ә рі оны екінші бір сө збен сабақ тастыра байланыстырып, сө з тіркесін қ ұ райды немесе екі сө йлемді сабақ тастыра байланыстырады. Септеуліктер мынадай тұ лғ адағ ы сө здердін шылауында айтылады. 1. Тү бір (кейде кө птік, тә уелдік) тұ лғ адағ ы зат есім, есімдік, тұ йық етістік, есімшемен тіркесетін септеуліктер; арқ ылы, жайында, ү шін, туралы, сайын, тә різді, сияқ ты т. б. 2. Барыс септіктегі сө здермен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін, таман, қ арай, салым, жуық, тарта т. б. 3. Шығ ыс септіктегі сө здермен тіркесетін септеуліктер: кейін, соң, гө рі, бері, бұ рын, ә р і т. б. 4. Кө мектес септіктегі сө здермен тіркесетін септеуліктер: қ атар, қ абат, бірге. Қ азіргі қ азақ тілінде тү бір, я негіз сө збен тіркесетін септеуліктер, негізінен, есім сө зден соң қ олданылады. Ү шін септеулігі тү бір тұ лғ алы зат есіммен тіркесіп келіп оларғ а себептік, мақ саттық мағ ына ү стейді. Балалары айран-шалап ү шін ә лді ағ айынғ а жалшы кетіпті (Ә уезов). Бұ л мысалдағ ы ү шін шылауы тү бір тұ лғ адағ ы есім сө з айран-шалап сө зінен соң, қ олданылып мақ саттық мағ ына ү степ тұ р. Сайын септеулігі зат есіммен жә не –ғ ан/-ген тұ лғ алы ө ткен шақ есімшемен тіркесіп келіп, оларғ а даралау мағ ынасын ү стейді. Кө теріп кө птің кө ң ілін кү нде шауып, Жү лде алар жұ ма сайын туды кү нім (Жансү гіров). Бұ л сө йлемде сайын шылауы жұ ма сө зін даралау мағ ынасында қ олданылып тұ р.Сияқ ты, секілді, тә різді септеуліктері зат есім, есімдікпен, есімшемен тіркесіп, ұ қ сату, тең еу мағ ынасын білдіреді. Рақ ымбай сияқ ты жағ ымтал, Жорғ а болыстың тағ ы бір екеуіне кө зі тү сіп еді, олар да алғ а тү сетін, бой кө рсететін сияқ ты емес (Ә уезов). Сияқ ты шылауы кейде сө з тудырушы жұ рнақ тарын қ абылдап, сияқ танбай, сияқ танады тұ лғ асында да қ олданылады. Туралы, турасында, жайлы, жайында, жө нінде септеуліктер зат есіммен, есімдікпен, заттанғ ан сө здермен тіркесіп, белгілі бір іс-ә рекет, оқ иғ а жө нінде айтылғ анын білдіреді. Брилев бә рімізді жинап, сап алдында сынаудың қ орытындысы жайлы қ ысқ аша талдау жасады. Арқ ылы септеулігі зат есім, қ имыл атаумен тіркесіп, істің, қ имылдың амалын, не арқ ылы іске асқ анын білдіреді. Ү лкен істі елдің салмақ ты ү лкендері арқ ылы болмаса, ө з беттерімен істеп кете алмайтын (Ә уезов).

Бойы, бойымен, бойынша септеуліктері зат есіммен, есімдіктермен жә не -ғ ан/- ген тұ лғ алы ө ткен шақ есімшемен тіркесіп келіп, іс-ә рекеттің амал, тә сілін білдіреді. Ежелгі салт, машық бойынша бұ л ө ң ірдегі ағ айын Зере отырғ ан ү йді жатсынғ ан жоқ. Шамалы, қ аралы, шақ ты септеуліктері сан есіммен тіркесіп, болжалдық мағ ына береді. Інісі Тектіғ ұ л болса, қ айшылық пен он шақ ты жыл қ ыршын жас кү нін кешіріп еді (Сонда).Барыс септікті сө збен тіркесетін септеуліктерДейін, шейін септеуліктері зат есімдерге, сан есімдерге, есімшелерге тіркеседі. Рақ ымбайғ а шейін, кү н шартылдап жай тү скеннің артындағ ыдай қ ұ п-қ у болып, есең гіреп қ алғ ан сияқ ты (Ә уезов).Қ арай, таман септеуліктері зат есімдерге, есімдіктерге, ү стеу сө здеге тіркесіп, мекендік, мезгілдік қ атынасты білдіреді. Назыкеш ұ зай берген соң ғ ы бір кө шке қ арай шауып кетті (Мү сірепов). Салым, тарта, жуық, таяу септеуліктері зат есімдер мен сан есімдерге тіркесіп, мезгілдік қ атынас білдіреді. Мың жарым екі мың ғ а тарта жылқ ысы бар (Ә уезов). Шығ ыс септігіндегі сө збен тіркесетін септеуліктерГө рі септеулігі зат есім, есімдікпен, заттанғ ан сө здермен, -ғ ан/-ген тұ лғ алы ө ткен шақ есімшемен тіркесіп, талғ ау, таң дау мағ ынасында қ одлданылады. Жас жігіт бұ дан гө рі де қ аталырақ кетуге Игіліктен бата алмады (Мү сірепов). Бері шылауы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің баяндауышының қ ұ рамында келіп мезгілдік қ атынасты білдіреді. Мына хабар шық қ аннан бері, ө зінен шоши бастады (Майлин). Кейін, соң септеуліктері зат есім, есімдіктерге, қ имыл атауы мен есімшеге тіркесіп, оқ иғ аның соң ынан болатын мекендік, мезгілдік мағ ынаны білдіреді. Ә бден орнығ ып отырғ аннан кейін ғ ана Зылиха сө з бастағ ан (Оразалин). Бұ рын септеулігі шығ ыс септігінде тұ рғ ан сө здермен тіркесіп, оқ иғ аның алдын ала болуын білдіру ү шін қ олданылады. Бұ рын осы кө лдің басында ү й саны онғ а толмайтын еді (Майлин). Кейін, соң, бұ рын септеуліктері де атрибуттық мағ ынада қ олданылатын –ғ ы/-гі формалы жұ рнақ тарды қ абылдап, морфологиялық ө згерістерге ұ шырайды. Ендігі бұ дан соң ғ ы бірк кезең ұ лық тың айтқ анына кө нбедік (Ә уезов).Бетер септеулігі іс-ә рекеттің болып кеткен амалдан анағ ұ рлым кү шті болғ анын білдіру ү шін жұ мсалады. Жел одан бетер соқ қ ан сайын, айнала шаң ғ ытып ешнә рсе кө рінбей кетті (Мұ қ анов). Кө мектес септікті сө збен тіркесетін қ атар, бірге септеуліктері іс-ә рекеттің, негізінен, бірнеше субъектінің бірігіп жасағ анын білдіру ү шін қ олданылады. 1936 жылы Қ иры Шығ ысқ а менімен бірге бір қ азақ жігіті барды (Момышұ лы).