Азақ грамматикасы

Ө згелік етіс қ имыл, іс-ә рекетітің тікелей субектінің ө зі арқ ылы емес, екінші бір субекті белгілі бір қ осымшалар арқ ылы жасалатын етіс категориясының тү рі болып табылады. Демек, ө згілік етісте қ имылды ә рекетті іске асырушы субекті бір емес екеу болады: бірі – іс- ә рекетті қ имылды орындатушы иесі сө йлемде ол грамматилкалық бастауыш қ ызметінде болады яғ ни бұ л логикалық субекті болады, екіншісі, іс –ә рекетті қ имылды орындаушы субекті. Ол сө йлемде берілмеуі де мү мкін, берілсе, барыс септік т ұ лғ асында тұ рып, ө з сө з сө йлемде жанама толық тауыш қ ызметін атқ арады. Бұ л –бір. Екіншіден, ө згелік етіс тек сабақ ты етістіктен жасалады, сабақ ты етістіктен жасалады, сабақ ты етістікке ө згелік етіс қ осымшасы ү стелгенде, ол баяндауыш болып тұ рғ ан сө йлемде тек іс –ә рекет, қ имылды тікелей атқ арушы барыс септіктегі екінші субект қ ана пайда болады, баяндауыш сабақ ты етістікті сө йлемде іс –ә рекеттерді орындатушы субект пен обект ө згелік етіс қ осымшасы қ осылмай тұ рғ анның ө зінде бар болатын. Мысалы: ө нер білім бар жұ рттар тастан сарай салғ ызды.( Алтынсарин ) деген сө йлемде сал деген сабақ ты етістіктен -ғ ыз қ осымшасы арқ ылы ө згелік етіс жасалғ ан. Салу сабақ ты етістігінің тура обектісі, сарай(ды) жә не салу ә рекетінің иесі, іске асырушы субектісі (ө нер- білім бар жұ рттар). Салт етістіктің субектісі қ ызметіндегі жанды заттар мә ніндегі сө здер, салт етістікке ө згелік етіс жұ рнағ ы жалғ анғ аннан, тура обектіге айналумен бірге екінші субекті –агенс мә нін де жұ мсалатын сиякты кө рінеді. Мысалы, ол баланы ойнатты (бала ойнады), жолаушы атын отатты (аты оттады) деген тә різді мысалдар ойнату оттату қ имылын іске асырудың бұ л сө йлемдердегі тура обектісі, ал салт етістік мә нінді (ө згілік етіс қ осымшасы) қ олданылғ ан тү ріндегі субектіні (бала, ат) екінші субекті- агенс мә нін де білдіретін сияқ ты, яғ ни ойнайтын - бала, оттайтын – ат қ ой.

Ө згілік етіс қ осымшалары: 1. – ғ ыз, - гіз, - қ ыз, -кіз, 2. –дыр, дір, - тыр, - тір; кей жағ дайда қ осымшаның алдың ғ ы д, т дыбыстары тү сіп қ алып, -ыр, - ір, -р тұ лғ алары да кездеседі: ас-ыр-у- ас –тыр-у, ө с-ір-у-ө с-тір-ту, Абайда: Адам баласын заман ө сіреді; піс-ір-у-піс-тір-ту;

1. жоғ ары да кө рсетілгендей, ө згелік етіс қ осымшасы бір тү бірге бірінің ү стіне бірі жалғ ана береді: айту – айтқ ызу, келу- келтіру- келтірткізіу т.б.

ортақ етіс - қ имыл, іс- ә ректінің бір емес, бірнеше субекті арқ ылы іске асатынын білдіріп, - ыс, -іс, - с қ осымшасы арқ ылы жасалады. Біріншеден, ортақ етісті қ имыл, іс – ә рекетттің субектілері қ имылғ а ортақ тығ ы бірдей де, бірдей емес те болуы мү мкін (субект кө птік тұ лғ адығ ы бір зат атауы, немесе бірың ғ ай бастауыштар, немесе біреуі грамматикалық жанама обекті болуы мү мкін т.б. екіншіден, о-ты, ол бізге ортақ етіс қ осымшалары салт етістікке де, сабақ ты етіскке де, сабақ ты етістікке де жалғ анып, ортақ етіс жасай береді: олар хат жаз-ыс- ып тұ рады, қ онақ тар жайғ асып отыр-ыс- ты, ол бізге ү й салысты т.б. сө йтіп, ортақ етіс мағ ынасы мен қ осымшасы етістің басқ а тү рлерінен сабақ тылық – салттылық сипатқ а бейтарап болуы негізінде де ерекшеленді. Ортақ етістоің тағ ы бір ерекшелігі – қ имыл атауын білдіруге бейім тұ радв да, кейбіреулері сол арқ ылы заттық ұ ғ ымның пайда болуымен зат есім болып кеткен: соғ ыс, айтыс, жү ріс, байланыс т.б. ортақ етіс пен ө згелік етістің семантикасында мынандай бір ұ қ састық бар: екеуі де қ имылдың, іс – ә рекеттің бір субекті арқ ылы орындалатынын білдіреді, бірақ ө згелік еіс тек сабақ ты етістіктен жасалып, онда екінші субект – агенс міндетті тү рде болады да, ол – қ имыл, іс – ә рекетті тікелей орындаушы, ал ортақ етісте бұ лар жоқ.

Сондай- ақ етіс қ осымшалары бірінің ү стінде екіншісі де жалғ ана береді. Оның тә ртібі: 1. Ө здік етіс + ө згелік етіс: жу-ын- дыр, ки – ін – дір т.б.

(Н.Оралбай)

Тілдегі сабақ ты етістікті бір ғ ана ө згелік етіс жасайды, бірақ сабақ ты етістікті жасау – ең ө німді, ең жиі қ олданатын тә сіл. Оғ ан тілімізде ө згелік етіс жасайтын жұ рнақ тардың молдығ а да ә сер етеді. Ө згелік етіс қ имыл іс- ә рекетті сө йлеуші, бө где біреуге жасату арқ ылы басқ а біреудің қ имыл ә рекетін білдіретін сабақ ты етістік жасайды. Мысалы, оны келтір, жұ мысты жасат, ү йді салдыр, қ ымызды ішкіз, баланы қ уант, шайды қ айнат т.б. ө згелік етіс мына жұ рнақ тар арқ ылы жасалады: