Сын есім ,мағыналық топтары

Қ азақ тілін зерттеуші ғ алымдар А.Байтұ рсынов пен Қ.Жұ бановтан бастап, тіл білімімен айналысқ ан ғ алымдардың бә рі дерлік ә р тү рлі дә режеде сын есімдердің мағ ынасын, басқ а сө з табына жасалуы, сапалық жә не қ атыстық сыны туралы сө з қ озғ ағ ан.

Қ.Жұ бановтың 1936 ж жарық қ а шық қ ан «Қ азақ тілінің грамматикасы» морфологияғ а арналғ ан, онда сө здің жалпы қ ұ рылысы ә ң гіме болады. Сө з тұ лғ а, тү п мү ше, жамау мү ше, тү бір, туынды негіз қ осымша терминдеріне ғ ылыми негіздейді. «-қ ы, -кі, -ғ ы, -гі» ү стеуін ертетін кү н, жаз, жыл, мезгіл – мекен есімдеріне жалғ анса, сын есімденеді. Автор сө здің сыртқ ы мен ішкі мазмұ нына терең мә н беріп, сыртқ ы тұ лғ асының ө згеруі ішкі мағ ынасының да ө згеруіне ә келетінін тү сіндіреді.

Профессор С.Аманжолов сын есімді мағ ынасына қ арай екіге бө леді: белгі сыны (кө к, кү рең, жаман, кіші) жә не қ атыстық сын (кешегі, блалы). Қ атыстық сыны жұ рнақ тар арқ ылы басқ а сө з таптарынан жасалады. Туынды сын есімдер зат есімнен, сын есімнен, сан есімнен, сө з тудырушы қ осымшалар арқ ылы жасалады деп кө рсетіп кеткен. Зат есімнен сын есім тудырушы жұ рнақ тар: -лы, -лі, -ды, -ді, -сыз, -сіз, -шыл, -шіл. Сын есімнен сын есім тудырушы жұ рнақ тар: -шыл, -шіл (ақ шыл, кө кшіл).

Профессор Н.Сауранбаев сын есімді ө нер сыны, сыр сыны, қ атыстық сыны, салыстырмалы сыны деп тө рке бө лген. Сыр сыныа тү бір сө здерді жатқ ызады, қ атыстық снына заттың текін, мекендік – мезгілдік белгісін, ө згешелік, ерекшелік қ асиетін білдіретін туынды сын есімді, ал ө нер сынына –ғ ыш, -шыл, -паз жұ рнақ тары арқ ылы жасалғ ан сындарды салыстырмалы сынына –дай, -дей, -тай, тей қ осымшаларфы арқ ылы жасалғ ан туынды сын есімдерді топтастырады

А.Ысқ ақ ов

Семантикалық топтары

Сын есімдер семантикалық мағ ыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қ арай, сапалық (негізгі) сын жә не қ атыстық (туынды) сын деп аталатын екі салағ а бө лінеді. Бұ л сындардың қ ай-қ айсысы болса да қ андай? қ ай? (қ алай?) деген сұ рауларғ а жауап береді.

Сапалық сын есімдер

Сапалық сын есімдер деп мағ ынасы жағ ынан заттың ә р алуан сыр-сипатын, атап айтқ анда, тү рі мен тү сін (ақ, қ ара, сұ р т. б.), сыры мен сапасын (жақ сы, жаман, тә уір, нашар т. б.), кө лемі мен аумағ ын (ү лкен, кіші, ауыр, жең іл т.б.), дә мі мен иісін (ащы, тә тті, кү лімсі т.б.) білдіретін жә не заттың басқ а да қ асиет-белгілерін білдіретін сө здерді айтамыз Сапалық сын есімдер жалпы сын есім деп аталатын сө з табының негізгі ұ йытқ ысы, олай дейтін себебіміз, жалпы сын есімге тә н негізгі категориялық ерекшеліктер мен сипаттардың барлығ ы саалық сын есімдер бойынан табылады. Сапалық сын есімдердің сын есімдерге арқ ау болатын негізгі қ ызметі мыналар:

1. Оларғ а ү лкейту, кішірейту жә не шырай категориясының жұ рнақ тары жалғ анады.

2. Оларғ а сындық белгіні кү шейтетін ү стеме буындар жалғ анады

3. Адвербиалдық қ ызмет атқ арады