Сұрақ-Септеулік шылау

Септеулік шылаулар шығ у тарихы жағ ынан ә уелгі лексикалық мағ ынасы бар атауыш сө здерден транспозициялық тә сілі арқ ылы пайда болғ ан туынды тұ лғ алар болып саналады. Олар тілдің даму эволюциясында біртіндеп барып, бастапқ ы лексикалық мағ ынасынан айырылып, қ осымшалар жалғ ану арқ ылы сің ісу процесі негізінде біріктіріліп, абстрактылы грамматикалық мағ ынаны иеленген жаң а сө здер қ ұ райды. Қ.Ертаев кейбір тү ркі тілдерінде септеуліктер жеке сө з табы болатындығ ын жә не В.Радловтың ең бегінде қ ырық тан астам септеуліктер барын сө з етеді. Жалпы тіл білімінде септеулік шылаулар жайлы аффикс жә не дербес сө з мағ ынасындағ ы екі негіздің барын байқ аймыз.Бұ ғ ан қ оса категория дә режесіндегі септеуліктер бойына лексикалық жә не грамматикалық мағ ыналарды сің діретіндігі жә не ө з алдына жеке сө з табы ретінде қ аралатындығ ы бар.Мә селен, демеуліктер мен жалғ аулық тар ө здері тіркесетін немесе байланыстыратын сө здердің грамматикалық тұ лғ асын талдамайды.Атауыш сө здер қ ай сө з табына жатса да, қ ай тұ лғ ада тұ рса да жалғ аулық пен демеуліктер оны елемей тіркесе береді.Септеуліктер олай емес, атауыш сө здердің арнаулы грамматикалық формада тұ руын қ алап, мең геріп барып тіркеседі.

Септеулік шылаулар белгілі септік тұ лғ адағ ы толық мағ ыналы сө здермен тіркесіп келіп, оғ ан қ осымша (мезгілдік, мекендік, шектік, себептік, мақ саттық т. б.) мә н ү степ тұ рады да, оны екінші сө збен сабақ тастыра (бағ ындыра) байланыстырады.

Бұ л тұ рғ ыдан келгенде септеулік шылаулар септік жалғ ауларының білдіретін мағ ынасы мен атқ аратын қ ызметіне ұ қ сайды. Септеулік шылаулар мьшалар: ү шін, сайын, туралы, арқ ылы, жайлы, тә різді, дейін, шейін, қ арай, таман, бері, бұ рын, бірге, соң, кейін т. б. Олар септеуліктер деп те аталады.

«Қ азақ грамматикасы» бойынша:

Септеулік шылаулар сө йлемде екі тү рлі- қ ызмет атқ арады. Біріншісі — тү бір я белгілі септік (барыс, шығ ыс, кө мектес) тұ лғ адағ ы зат есім, есімдік я заттанғ ан сө здермен (сын есім есімше, тұ йық етістік т. б.) тіркесіп келіп, оларды екінші сө зге сабақ тастыра байланыстырады. Сө йтіп барып, мезгілдік, мекендік амалдық, себептік, мақ саттық қ атынастағ ы сө з тіркесін тудыруғ а дә некер болады. мысалы: Мейрам ә лдекімге телефон арқ ылы ә мір етті (Ғ. М.). Ескі ақ ынша мал ү шін тұ рман зарлап (А). Басқ алар бізден ү лгі алсын деп жиналыс сайын қ анша қ ақ садым (Ә. Ә.). Жұ мыстан кейін жалғ ыз ғ ана жан тыныс — осы. (Ғ. Мұ ст.). Мысалдагы арқ ылы септеулік шылауы телефон сө зін ә мір етті дегенмен амалдық қ атынаста, ү шін септеулігі мал сө зін тұ рман зарлап дегенмен мақ саттық қ атынаста, сайын септеулігі жиналыс сө зін қ ақ садым етістігімен мезгілдік катынаста, кейін шылауы жұ мыстан сө зін жан тыныс дегенмен мезгілдік қ атынаста байланыстырып, сө з тіркестерін қ ұ рап тұ р. Екіншісі — септеулік шылаудың біразы бағ ының қ ы сө йлемнің баяндауышы қ ұ рамында келеді де, сабақ тас қ ұ рмаластың бағ ының қ ы сың ары мен басың қ ы сө йлемді мезгілдік, мақ саттық, себептік қ атынаста байланыстырып тұ рады. Мысалы: Қ орғ ана жү рерлік кү нә сі болмағ ан соң, кеудесін жоғ ары ұ стап келе жатыр. (Ғ. М.). Жел қ атайғ ан сайын, лебі мұ здағ ан сайын, зымырағ ан поезд кө рдей қ араң ғ ы тү нге сү ң гіген сайын, вагон ү стіндегілер бір-біріне жабыса тү сті. (С. М.) Мысалдағ ы соң, сайын септеуліктері мезгіл бағ ының қ ы сө йлемді басың қ ымен байланыстырып тұ р. Септеуліктер орыс тіліндегі «предлогтар» деп аталатын кө мекші сө здерге жақ ын. Сө йтіп, септеуліктер ө зі шылауында жұ мсалып тұ рғ ан сө зге косымша мә н ү стейді ә рі оны екінші бір сө збен сабақ тастыра байланыстырып, сө з тіркесін қ ұ райды немесе екі сө йлемді сабақ тастыра байланыстырады.

Септеуліктер мынадай тұ лғ адағ ы сө здердін шылауында айтылады. 1. Тү бір (кейде кө птік, тә уелдік) тұ лғ адағ ы зат есім, есімдік, тұ йық етістік, есімшемен тіркесетін септеуліктер; арқ ылы, жайында, ү шін, туралы, сайын, тә різді, сияқ ты т. б.

2. Барыс септіктегі сө здермен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін, таман, қ арай, салым, жуық, тарта т. б.

3. Шығ ыс септіктегі сө здермен тіркесетін септеуліктер: кейін, соң, гө рі, бері, бұ рын, ә рі т. б.

4. Кө мектес септіктегі сө здермен тіркесетін септеуліктер: қ атар, қ абат, бірге.

Тү бір, я негіз тұ лғ алы сө збен тіркесетін септеуліктер.

Қ азіргі қ азақ тілінде тү бір, я негіз сө збен тіркесетін септеуліктер, негізінен, есім сө зден соң қ олданылады.

Ү шін септеулігі тү бір тұ лғ алы зат есіммен тіркесіп келіп оларғ а себептік, мақ саттық мағ ына ү стейді. Балалары айран-шалап ү шін ә лді ағ айынғ а жалшы кетіпті (Ә уезов).

Бұ л мысалдағ ы ү шін шылауы тү бір тұ лғ адағ ы есім сө з айран-шалап сө зінен соң, қ олданылып мақ саттық мағ ына ү степ тұ р.

Сайын септеулігі зат есіммен жә не –ғ ан/-ген тұ лғ алы ө ткен шақ есімшемен тіркесіп келіп, оларғ а даралау мағ ынасын ү стейді. Кө теріп кө птің кө ң ілін кү нде шауып, Жү лде алар жұ ма сайын туды кү нім (Жансү гіров). Бұ л сө йлемде сайын шылауы жұ ма сө зін даралау мағ ынасында қ олданылып тұ р.

Сияқ ты, секілді, тә різді септеуліктері зат есім, есімдікпен, есімшемен тіркесіп, ұ қ сату, тең еу мағ ынасын білдіреді. Рақ ымбай сияқ ты жағ ымтал, Жорғ а болыстың тағ ы бір екеуіне кө зі тү сіп еді, олар да алғ а тү сетін, бой кө рсететін сияқ ты емес (Ә уезов).

Сияқ ты шылауы кейде сө з тудырушы жұ рнақ тарын қ абылдап, сияқ танбай, сияқ танады тұ лғ асында да қ олданылады.

Туралы, турасында, жайлы, жайында, жө нінде септеуліктер зат есіммен, есімдікпен, заттанғ ан сө здермен тіркесіп, белгілі бір іс-ә рекет, оқ иғ а жө нінде айтылғ анын білдіреді. Брилев бә рімізді жинап, сап алдында сынаудың қ орытындысы жайлы қ ысқ аша талдау жасады.

Арқ ылы септеулігі зат есім, қ имыл атаумен тіркесіп, істің, қ имылдың амалын, не арқ ылы іске асқ анын білдіреді. Ү лкен істі елдің салмақ ты ү лкендері арқ ылы болмаса, ө з беттерімен істеп кете алмайтын (Ә уезов).

Бойы, бойымен, бойынша септеуліктері зат есіммен, есімдіктермен жә не -ғ ан/- ген тұ лғ алы ө ткен шақ есімшемен тіркесіп келіп, іс-ә рекеттің амал, тә сілін білдіреді. Ежелгі салт, машық бойынша бұ л ө ң ірдегі ағ айын Зере отырғ ан ү йді жатсынғ ан жоқ.

Шамалы, қ аралы, шақ ты септеуліктері сан есіммен тіркесіп, болжалдық мағ ына береді. Інісі Тектіғ ұ л болса, қ айшылық пен он шақ ты жыл қ ыршын жас кү нін кешіріп еді (Сонда).