Жеке сөзді талдаудағы иъроб пен бинаъ

Етістікті талдау:

Келесі сө йлемдерді мысал ретінде аламыз:

1) Етістіктің қ ай шақ та: م ا ض ى (ө ткен), م ض ا ر ع (осы-келер) немесе أ م ر (бұ йрық райында) тұ рғ анын анық таймыз.

2) Бұ л етістіктер م ب ن ى немесе م ع ر ب екенін анық таймыз:

- егер етістік م ب ن ى болса, онда біз … م ب ن ى ع ل ى деп жазамыз, яғ ни бұ л етістік қ андай харакатқ а аяқ талатынын кө рсетеміз.

Сондай-ақ осы етістіктің септігі жоқ екенін ل ا م ح ل ل ه م ن ا ل ل أ ع ر ا ب (сө збе-сө з: «оғ ан иғ рабта орын жоқ») деген сө здермен белгілейміз.

Ал есімдерге келер болсақ, олар, есімдіктер сияқ ты кейбіреулерін айтпағ анда, ө з негізінде муъроб болып табылады. Сондық тан да біз олар туралы: «ل ا م َ ح َ ل َ ّ ل ه م ن ا ل إ ع ر ا ب», - деп айтуғ а қ ұ қ ық ты емеспіз, ө йткені есімдер ө з негізінде мә бни емес.

- егер етістік م ع ر ب муъроб болса, онда біз оның не م ر ف و ع (мә рфуъ), яғ ни рафъ септігіне ие екенін, не م ن ص و ب (мә нсуб), яғ ни нә сб септігіне ие екенін, не م ج ز و م (мә жзум), яғ ни қ ысқ арғ ан тү рде екенін кө рсетеміз.

Ал содан соң етістіктің рафъ септігіне ие екенін (яғ ни осы етістік қ андадй харакатқ а аяқ талатынын) келесідей ү лгіде кө рсетеміз – … و ع ل ا م ة ر ف ع ه.

Немесе етістіктің нә сб септігіне ие екенін - … و ع ل ا م ة ن ص ب ه ү лгіде,

Немесе етістік қ ысқ артылғ ан тү рде екенін – … و ع ل ا م ة ج ز م ه ү лгіде кө рсетеміз.

Бұ л тө мендегі кестеде кө рсетілгендей:

Иъроб	Септік

Сондық тан біздің мысал ретінде алғ ан сө йлемдегі етістіктердің талдауы келесідей болады:

Есімді талдау:

1) Бұ л есім сө йлем қ ұ рамында қ андай рө л атқ аратынын анық таймыз:

- мубтадаъ م ُ ب ْ ت َ د َ أ – бастауыш;

- хабар خ َ ب َ ر – баяндауыш;

- фә ъил ف ا ع ِ ل – іс-ә рекет субъектісі;

- мә фъул م َ ف ْ ع ُ و ل – іс-ә рекет объектісі;

- мә жрур م َ ج ْ ر ُ و ر – жә рр шылауынан кейін келетін немесе изафеттік тіркестің қ ұ рамындағ ы мудофун илә йһ болып келетін ә рі соның салдарынан жә рр септігіне ие болатын сө з. Келесі мысалдарды қ арап шығ айық:

Ахмад «фә ъил» болып табылады, ө йткені ол іс-ә рекет жасады (іс-ә рекет жасаушы).

Мухаммад — «мубтада», ө йткені сө йлем есімнен басталады, ә рі бұ л сө йлем есімді сө лем болып табылады.

2) Егер есім муғ раб болса, онда біз оның септігі мен белгісін (ع َ ل ا م َ ة) атап кө рсетеміз.

3) Егер бұ л есім есімдік болса, онда

- бұ л есімдіктің тү рін (яғ ни оның мунфасыль не муттасыль, заһ ир немесе мустатир) екенін анық таймыз;

- кейін оның «م ب ن ي ع ل ى …» екенін жазамыз да, қ андай харакатқ а (дамма, фатха, касрағ а не сукунге) аяқ талатынын нұ сқ ап кө рсетеміз;

- «ف ي م َ ح َ ل ِ ّ …» деп оның қ андай септікте тұ руы керек екендігін айтамыз. Мысалы:

Мә бни есімін талдаудың схемасы:

	ف ى م ح ل	ض م ّ	م ب ن ى ع ل ى	Егер бұ л есім ض م ي ر, (есімдік) болса, онда оның тү рін анық таймыз.	م ب ت د أ	ا س م م ب ن ى
ر ف ع	ف ت ح ة	خ ب ر
ن ص ب	ك َ س ْ ر ة	ف ا ع ل
ج ر ّ	س ُ ك و ن	م ف ع و ل
		م ج ر و ر

Муъраб есімін талдау схемасы:

	و ع ل ا م ة		م ب ت د أ	ا س م م ع ر ب
…ر ف ع ه	م ر ف و ع	خ ب ر
…ن ص ب ه	م ن ص و ب	ف ا ع ل
…ج ر ّ ه	م ج ر و ر	م ف ع و ل
		م ج ر و ر

Немесе бұ л ү шін мына кестедегі ү лгіні қ олдануғ а болады:

Мысалдар:

- 1خ َ ر َ ج َ ا ل ر َ ج ُ ل ُ م ِ ن ْ ا ل ب َ ي ْ ت ِ.

خ ر ج – ف ع ل م ا ض ى ، م ب ن ي ع ل ى ا ل ف ت ح ة ، ل ا م ح ل ّ ل ه م ن ا ل إ ع ر ا ب.

ا ل ر ج ل – ف ا ع ل ، م ر ف و ع ، و ع ل ا م ة ر ف ع ه ا ل ض م ّ ة ا ل ظ ا ه ر ة.

م ن – ح ر ف ا ل ج ر ّ ، م ب ن ي ع ل ى ا ل س ك و ن ، ل ا م ح ل ّ ل ه م ن ا ل إ ع ر ا ب.

ا ل ب ي ت – م ج ر و ر ، و ع ل ا م ة ج ر ّ ه ِ ا ل ك َ س ْ ر ة ا ل ظ ا ه ر ة.

- 2ك َ ت َ ب ْ ت ُ ا ل ر ِ س َ ا ل ة َ إ ِ ل ى ا ل ج َ د ّ َ ة ِ.

ك ت ب ْ – ف ع ل م ا ض ى ، م ب ن ي ع ل ى ا ل س ك و ن ، ل ا م ح ل َ ل ه م ن ا ل إ ع ر ا ب.

ت ُ – ف ا ع ل ُ ، ض م ي ر ا ل ر ف ع ا ل م ت ّ َ ص ِ ل ، م ب ن ي ع ل ى ا ل ض م ّ ة ، ف ى م ح ل ّ ا ل ر ف ع.

ا ل ر س ا ل ة َ – م ف ع و ل ب ه ، م ن ص و ب ، و ع ل ا م ة ن ص ب ه ا ل ف ت ح ة ا ل ظ ا ه ر ة.

إ ل ى ْ – ح َ ر ْ ف ُ ا ل ج ر ّ ، م ب ن ي ع ل ى ا ل س ك و ن ، ل ا م ح ل ّ ل ه م ن ا ل إ ع ر ا ب.

ا ل ج د ّ ة – م ج ر و ر, و ع ل ا م ة ج ر ّ ه ِ ا ل ك س ر ة ا ل ظ ا ه ر ة.

- 3ت َ ن ْ ظ ُ ر ُ ا ل ب ِ ن ْ ت ُ إ ِ ل َ ى ا ل ق َ م َ ر ِ.

ت ن ظ ر – ف ع ل م ض ا ر ع ، م ر ف و ع ، و ع ل ا م ة ر ف ع ه ا ل ض م ّ ة ا ل ظ ا ه ر ة.

ا ل ب ن ت – ف ا ع ل ، م ر ف و ع ، و ع ل ا م ة ر ف ع ه ا ل ض م ّ ة ا ل ظ ا ه ر ة.

إ ل ى - ح ر ف ا ل ج ر ّ ، م ب ن ي ع ل ى ا ل س ك و ن ، ل ا م ح ل ّ ل ه م ن ا ل إ ع ر ا ب.

ا ل ق م ر - م ج ر و ر ، و ع ل ا م ة ج ر ّ ه ا ل ك س ر ة ا ل ظ ا ه ر ة.

Ү й тапсырмасы:

1. Араб тіліндегі сө йлемдердің тү рлері туралы жә не олар қ андай элементтерден қ ұ ралатыны жайлы мысалдарымен баяндап берің із.
2. Қ андай сө здер иъробта орынғ а ие (яғ ни септікке ие), ал олардың қ айсылары оғ ан ие еместігі жайлы мысалдармен баяндап берің із.
3. Етістік қ ай кезде рафъ септігінде тұ рады?
4. م ُ ب ْ ت َ د َ أ, خ َ ب َ ر, ف ا ع ِ ل, م َ ف ْ ع ُ و ل терминдері нені білідіретіні туралы жә не олар қ андай септікке ие екендігі жайлы баяндап берің із.
5. Келесі сө йлемдерге иъроб жасаң ыз:

د َ خ َ ل م ح م د ف ي ا ل م د ر س ة ،
أ خ َ ذ ْ ت ُ ا ل ه د ي ة م ن ا ل ص د ي ق ،
ي ن ْ ظ ُ ر ُ ا ل و ل د إ ل ى ا ل ش م س.