Главная страница Случайная страница
Разделы сайта
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Іс-әрекет субъектісі
|
|
Сарфқ а кіріспе
Нә ху ғ ылымын ү йренуді жалғ астыру ү шін, біз алдымен сарф ғ ылымының негіздерімен танысып алуымыз қ ажет, ө йткені нә худі толық қ анды тү сіну ү шін бұ л негіздерді білу қ ажет.
ا ل ك َ ل ِ م َ ة
Араб тілінде мағ ыналы жеке сө здің ү ш тү рі болады
1) ا ِ س ْ م (есім) – қ андай да бір уақ ытқ а жатпайтын мағ ыналы жеке сө з.
Мысалы: ق َ ل َ م ٌ жә не ك ِ ت َ ا ب ٌ.
2) ف ِ ع ْ ل (етістік) – ү ш уақ ыттың біреуіне нұ сқ айтын мағ ыналы жеке сө з.
Мысалы: (ол) урды ض َ ر َ ب َ -.
3) ح َ ر ْ ف (шылау) ә лдебір мағ ынаны білдіру ү шін ө зге бір мағ ыналы жеке сө зге мұ қ таж болатын (жеке сө з).
Мысалы: س َ ف َ ر ْ ت ُ م ِ ن َ ا ل ْ م ك ة ا ِ ل َ ى ا ل ْ م د ي ن ة
«Мен Меккеден Мә динағ а сапарғ а шық тым».
Сө йлемдегі م ِ ن ْ жә не ا ِ ل َ ى кө мекші сө здері «ден» жә не «ғ а» деген мағ ынағ а ие, ә рі жеке қ олданылғ ан кезде ө з мағ ынасын жоғ алтады.
أ َ ج ْ ز َ ا ء ُ ا ل ْ ك َ ل ِ م َ ة
Жеке сө з бө лшектері
Жеке сө з бө лшектері дегенде сол сө зді қ ұ райтын ә ріптер (хуруф) жә не дамма, фатха, касра, сукун деп аталатын жол ү сті дауыстау белгілері (харакаттар) тү сініледі.
Мысалы: ك ُ ت ِ ب َ ت ْ сө зінің
ә ріптері: ك ا ف [каф] ت ا ء [та] ب ا ء [ба] ت ا ء [та];
харакаттары: ُ (дамма) َ (фатха) ِ (касра) ْ (сукун)
Етістіктер қ ұ рамындағ ы ә ріптердің санына сә йкес екі тү рге бө лінеді:
1. ث ُ ل ا ث ِ ي (яғ ни ү ш тү бірлі ә ріптен қ ұ ралғ ан етістік).
Мысалы: ض َ ر َ ب َ ((ол) ұ рды);
2) ر ُ ب ا ع ِ ي (яғ ни тө рт тү бірлі ә ріптен қ ұ ралғ ан етістік).
Мысалы: - د َ ح ْ ر َ ج َ ((ол) домалатты).
Етістіктің ү ш тү рі болады:
1) ا ل م َ ا ض ِ ي (ө ткен шақ етістігі);
2) ا ل م ُ ض ا ر ِ ع (осы-келер шақ етістігі);
3) ا ل أ َ م ْ ر (бұ йрық райы етістігі).
ا ل م ي ز ا ن
Шаблон
Араб сө здерінің шаблондары (моделдері, ү лгілері) келесі ә ріптер болып табылады:
ف ع ل
Ә лдебір сө здің осы ә ріптердің орнында тұ ратын ә ріптері أ َ ص ْ ل ِ ي َ ة (тү бірлі ә ріптер) деп аталады.
Мысалы, ف َ ع َ ل َ шаблонындағ ы ض َ ر َ ب َ сө зіндегі ә ріптер сияқ ты.
Осы ү ш ә ріптердің орнында тұ рмайтын ә ріптер ز َ ا ئ ِ د َ ة (қ осымша ә ріптер) деп аталады.
Мысалы, أ َ ف ْ ع َ ل َ шаблонындағ ы أ َ ك ْ ر َ م َ сө зіндегідей.
أ َ ك ْ ر َ م َ сө зіндегі ك ، ر ، م ә ріптері тү бірлі болып табылады, ал أ – қ осымша ә ріп. أ ә рібі қ осымша болып табылатынын أ َ ك ْ ر َ م َ сө зін ف َ ع َ ل َ шаблонына қ ою арқ ылы анық тауғ а болады.
Қ ұ рамында қ осымша ә ріптері жоқ мағ ыналы жеке сө з م ُ ج َ ر ّ َ د (мужаррад) деп аталады.
Мысалы, ف َ ع َ ل َ шаблонындағ ы ض َ ر َ ب َ сө зі.
Қ ұ рамында қ осымша ә ріп бар мағ ыналы жеке сө з م َ ز ِ ي د (мә зид) деп аталады.
Мысалы, ف َ ع َ ل َ шаблонындағ ы أ َ ك ْ ر َ م َ сө зі.
Сулә сий (ү ш ә ріпті) сө здегі тү бірлі ә ріптер ү шеу болады: ف ، ع ، ل.
Мысалы: ف َ ع َ ل َ шаблонындағ ы ض َ ر َ ب َ сө зіндегідей.
Тү бірлі ә ріптерінің қ ұ рамы бойынша етістіктер екі тү рге бө лінеді:
1) ص َ ح ِ ي ح (Сахих) – қ ұ рамындаә лсіз (ي ، ا ، و)ә ріптеріжоқ етістік.
Мысалы, ف َ ع َ ل َ шаблонындағ ы ض َ ر َ ب َ сө зі.
2) م َ ع ْ ل ُ و ل (Мә ълул) – қ ұ рамында ә лсіз ә ріп бар етістік.
Сахих етістік ө з кезегінде ү ш тү рге бө лінеді:
| ص َ ح ِ ي ح |
| س َ ا ل ِ م |
| م َ ه ْ م ُ و ز |
| م ُ ض َ ا ع َ ف |
1 س َ ا ل ِ م - (Салим) – тү бірлі ә ріптерінің қ ұ рамында хамза жоқ, жә не ع немесе ل ә ріптерінің орнында екі бірдей ә ріптер жоқ етістік.
Мысалы, ض َ ر َ ب َ ، (ұ рды), ن َ ص َ ر َ ، (жең ді).
2 م َ ه ْ م ُ و ز - (Мә һ муз) - ف немесе ع немесе ل ә ріптерінің орнында хамза бар етістік.
Мысалы: أ َ خ َ ذ َ (алды), س َ أ َ ل َ (сұ рады), ق َ ر َ أ َ (оқ ыды).
3 م ُ ض ا ع َ ف - (Мудоъаф) – ل мен ع ә ріптерінің орнында бірдей ә ріптері бар етістік.
Мысалы, ف َ ع َ ل َ шаблонындағ ы ف َ ر َ ر َ (қ ашты) етістігінен шық қ ан ف َ ر ّ َ (қ ашу) етістігі.
Мә ълул етістік тө рт тү рге бө лінеді:
| ل َ ف ِ ي ف |
| م ِ ث َ ا ل |
| ن َ ا ق ِ ص |
| أ َ ج ْ و َ ف |
| م َ ف ْ ر ُ و ق |
| م َ ق ْ ر ُ و ن |
| م َ ع ل ُ و ل |
1 - م ِ ث َ ا ل (Мисә л) – ف (бірінші тү бірлі ә ріптің) орнында ә лсіз ә ріп бар етістік.
Мысалы: و َ ع َ د َ (уә де ету, уә де етті).
2 - أ ج ْ و َ ف (Ә жуаф) – ع ә рібінің орнында ә лсіз ә ріп бар етістік.
Мысалы: ق َ و َ ل ق ا ل (айту, айтты).
3 - ن ا ق ِ ص (Нә қ ис) - ل ә рібінің орнында ә лсіз ә ріп бар етістік.
Мысалы: ر َ م َ ي َ ر َ م َ ى (тастау, тастады).
4 - ل َ ف ي ف (Лә фиф) – тү бірінде екі ә лсіз ә ріп бар етістік. Бұ л етістіктің екі тү рі болады:
م َ ق ْ ر ُ و ن (мә қ рун) - ع мен ل ә ріптерінің орнында ә лсіз ә рптер бар етістік.
Мысалы: ق َ و َ ى َ (кү шті болу, кү шті болды).
م َ ف ْ ر ُ و ق (мә фруқ) - ف мен ل ә ріптерінің орнында ә лсіз ә рптер бар етістік.
Мысалы: و َ ش َ ى َ (тігу, тікті).
Ү й тапсырмасы: Тү бірлі ә ріптерінің қ ұ рамы бойынша естіктіктің қ андай тү рлері туралы баяндап берің із.
ت َ ص ْ ر ي ف ا ل أ َ ف ْ ع َ ا ل ِ (ف َ ع َ ل َ - ي َ ف ْ ع ِ ل ُ)
ا ل م َ ا ض ِ ى (م َ ع ْ ل ُ و م)
Ө ткен шақ (негізгі етіс)
| ا ل ج َ م ْ ع кө пше | ا ل م ُ ث ن ّ َ ى екеулік | ا ل م ُ ف ْ ر َ د жекеше | ||
| ف َ ع َ ل ُ و ا олар істеді ف َ ع َ ل ْ ن َ олар істеді | ف َ ع َ ل َ ا ол екеуі істеді ف َ ع َ ل َ ت َ ا ол екеуі істеді | ف َ ع َ ل َ ол істеді ف َ ع َ ل َ ت ْ ол істеді | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل غ َ ا ئ ِ ب 3 жақ |
| ف َ ع َ ل ْ ت ُ م ْ сендер істедің дер ف َ ع َ ل ْ ت ُ ن ّ َ сендер істедің дер | ف َ ع َ ل ْ ت ُ م ا сен екеуің істедің дер ف َ ع َ ل ْ ت ُ م ا сен екеуің істедің дер | ف َ ع َ ل ْ ت َ сен істедің ف َ ع َ ل ْ ت ِ сен істедің | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل م ُ خ َ ا ط َ ب 2 жақ |
| ف َ ع َ ل ْ ن ا бізістедік | ---- | ف َ ع َ ل ْ ت ُ мен істедім | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل م ُ ت َ ك َ ل ّ ِ م 1 жақ |
Ү й тапсырмасы: Кестені қ азақ ша мә тінсіз жылдамдық қ а жаттаң ыз жә не онда: ض ر ب ، ن ص ر ، ك ت ب етістіктерін жазба тү рде септеп шығ ың ыз.
ا ل م َ ا ض ِ ى (م َ ج ْ ه ُ و ل)
Ө ткен шақ (ырық сыз етіс)
| ا ل ج َ م ْ ع кө пше | ا ل م ُ ث ن ّ َ ى екеулік | ا ل م ُ ف ْ ر َ د жекеше | ||
| ف ُ ع ِ ل ُ و ا Оларды істеді ف ُ ع ِ ل ْ ن َ Оларды істеді | ف ُ ع ِ ل َ ا Ол екеуін істеді ف ُ ع ِ ل َ ت َ ا Ол екеуін істеді | ف ُ ع ِ ل َ Оны істеді ف ُ ع ِ ل َ ت ْ Оны істеді | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل غ َ ا ئ ِ ب 3 жақ |
| ف ُ ع ِ ل ْ ت ُ م ْ Сендерді істеді ف ُ ع ِ ل ْ ت ُ ن ّ َ Сендерді істеді | ف ُ ع ِ ل ْ ت ُ م ا Сен екуің ді істеді ف ُ ع ِ ل ْ ت ُ م ا Сен екуің ді істеді | ف ُ ع ِ ل ْ ت َ Сені істеді ف ُ ع ِ ل ْ ت ِ Сені істеді | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل م ُ خ َ ا ط َ ب 2 жақ |
| ف ُ ع ِ ل ْ ن ا Бізді істеді | ---- | ف ُ ع ِ ل ْ ت ُ Мені істеді | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل م ُ ت َ ك َ ل ّ ِ م 1 жақ |
ا ل م ا ض ي (م ع ل و م) етістігін (م َ ج ْ ه ُ و ل) ырық сыз етіске ө ткізу ү шін, етістіктің соң ғ ыдан бұ рынғ ы тү бірлі ә рібіне касра беру қ ажет, ал одан бұ рынғ ы тұ рғ ан харакаты бар ә рбір ә ріпке дамма беру керек.
Мысалы: негізгі етістегі (мә ълум) ض َ ر َ ب َ етістігі. Бұ л етістіктің соң ғ ыдан бұ рың ғ ы ә рібіне касра беріледі – ض َ ر ِ ب َ. Содан соң соң ғ ыдан бұ рың ғ ы ә ріпке дейінгі тұ рғ ан харакаты бар ә рбір ә ріпке дамма беріледі – ض ُ ر ِ ب َ.
ض َ ر َ ب َ à ض َ ر ِ ب َ à ض ُ ر ِ ب َ
Ү й тапсырмасы:
Кестені қ азақ ша мә тінсіз жылдамдық қ а жаттаң ыз жә не онда: ض ر ب ، ن ص ر ، ك ت ب етістіктерін жазба тү рде септеп шығ ың ыз.
(ا ل م ُ ض َ ا ر ِ ع (م ع ل و م
Осы-келешек шақ (негізгі етіс)
| ا ل ج َ م ْ ع кө пше | ا ل م ُ ث ن ّ َ ى екеулік | ا ل م ُ ف ْ ر َ د жекеше | ||
| ي َ ف ْ ع ِ ل ُ و ن َ Олар істеп жатыр ي َ ف ْ ع ِ ل ن َ Олар істеп жатыр | ي َ ف ْ ع ِ ل ا ن ِ Ол екеуі істеп жатыр ت َ ف ْ ع ِ ل ا ن ِ Ол екеуі істеп жатыр | ي َ ف ْ ع ِ ل ُ Ол істеп жатыр ت َ ف ْ ع ِ ل ُ Ол істеп жатыр | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل غ َ ا ئ ِ ب 3 жақ |
| ت َ ف ْ ع ِ ل ُ و ن َ Сендер істеп жатырсың дар ت َ ف ْ ع ِ ل ْ ن َ Сендер істеп жатырсың дар | ت َ ف ْ ع ِ ل ا ن ِ Сен екеуің істеп жатырсың дар ت َ ف ْ ع ِ ل ا ن ِ Сен екеуің істеп жатырсың дар | ت َ ف ْ ع ِ ل ُ Сен істеп жатырсын ت َ ف ْ ع ِ ل ي ِ ن َ Сен істеп жатырсын | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل م ُ خ َ ا ط َ ب 2 жақ |
| ن َ ف ْ ع ِ ل ُ Біз істеп жатырмыз | ----- | أ َ ف ْ ع ِ ل ُ Мен істеп жатырмын | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل م ُ ت َ ك َ ل ّ ِ م 1 жақ |
Ү й тапсырмасы:
Кестені қ азақ тіліндегі мә тінсіз жылдамдық қ а жаттау жә не онда: ض ر ب ، س ر ق ، ك ن ز етістіктерін жазба тү рде септеп шығ у.
ا ل م ض ا ر ع (م ج ه و ل)
Осы-келешек шақ (ырық сыз етіс)
| ا ل ج َ م ْ ع кө пше | ا ل م ُ ث ن ّ َ ى екеулік | ا ل م ُ ف ْ ر َ د жекеше | ||
| ي ُ ف ْ ع َ ل ُ و ن َ Оларды істеп жатыр ي ُ ف ْ ع َ ل ْ ن َ Оларды істеп жатыр | ي ُ ف ْ ع َ ل ا ن ِ Ол екеуін істеп жатыр ت ُ ف ْ ع َ ل ا ن ِ Ол екеуін істеп жатыр | ي ُ ف ْ ع َ ل ُ Оны істеп жатыр ت ُ ف ع َ ل ُ Оны істеп жатыр | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل غ َ ا ئ ِ ب 3 жақ |
| ت ُ ف ْ ع َ ل ُ و ن َ Сендерді істеп жатыр ت ُ ف ْ ع َ ل ْ ن َ Сендерді істеп жатыр | ت ُ ف ْ ع َ ل ا ن ِ Сен екеуің ді істеп жатыр ت ُ ف ْ ع َ ل ا ن ِ Сен екеуің ді істеп жатыр | ت ُ ف ْ ع َ ل ُ Сені істеп жатыр ت ُ ف ْ ع َ ل ِ ي ن َ Сені істеп жатыр | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل م ُ خ َ ا ط َ ب 2 жақ |
| ن ُ ف ْ ع َ ل ُ Бізді істеп жатыр | ----- | أ ُ ف ْ ع َ ل ُ Мені істеп жатыр | ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ا ل م ُ ت َ ك َ ل ّ ِ م 1 жақ |
ا ل م ض ا ر ع етістігін ырық сыз етіске ө ткізу ү шін, етістіктің соң ғ ыдан алдынғ ы тү бірлі ә рібіне фатханы, ал мудариат ә рібіне (осы-келешек шақ етістігінің сө з алды қ осымшасына)[1] дамманы беру керек.
Мысалы: ي َ ض ْ ر ِ ب ُ – негізгі етістегі (мә ълум) етістік. Соң ғ ыдан бұ рың ғ ы тү бірлі ә ріпке фатханы береміз - ي َ ض ْ ر َ ب ُ. Содан кейін мудариатқ а (осы-келешек шақ етістігінің сө з алды қ осымшасына) дама беріледі - ي ُ ض ْ ر َ ب ُ.
ي َ ض ْ ر ِ ب ُ à ي َ ض ْ ر َ ب ُ à ي ُ ض ْ ر َ ب ُ
Ү й тапсырмасы:
Кестені қ азақ тіліндегі мә тінсіз жылдамдық қ а жаттау жә не онда: ض ر ب ، س ر ق ، ك ن ز етістіктерін жазба тү рде септеп шығ у.
ا ِ س ْ م ُ ا ل ف َ ا ع ِ ل
Іс-ә рекет субъектісі
| ا ل م ُ ف ْ ر َ د жекеше | ا ل م ُ ث ن ّ َ ى екеулік | ا ل ج َ م ْ ع кө пше | |
| ا ل م ُ ذ َ ك ّ َ ر ер. т. | ف َ ا ع ِ ل істеуші | ف َ ا ع ِ ل ا ن ِ екі істеуші | ف َ ا ع ِ ل ُ و ن َ істеушілер |
| ا ل م ُ ؤ َ ن ّ ً ث ә йел т. | ف َ ا ع ِ ل َ ة істеуші | ف َ ا ع ِ ل ا ت ا ن ِ екі істеуші | ف َ ا ع ِ ل َ ا ت істеушілер |
Ү й тапсырмасы:
Кестені қ азақ тіліндегі мә тінсіз жылдамдық қ а жаттау жә не онда: ض ر ب ، ن ص ر ، ك ت ب етістіктерін жазба тү рде септеп шығ у.
ا ِ س ْ م ُ ا ل م َ ف ْ ع ُ و ل
|
|