Нарықтағы жарнама уақытын сату

Біздің экономикалық ө суіміз телеарна, телестанциялардың табыстарын ү лкен нә тижеге жеткізді. Оның ө зінде жергілікті телеарналар кабельдік жә не спутниктік телеарналар арасындағ ы қ атаң бә секелестік жағ дайда ө мір сү реді. Басқ а салаларғ а қ арағ анда, телеарналар ө з ө ндірісін ә рдайым ө сіре алмайды. Телеарна басқ а арнаның аудиториясын жаулап ала алады, бірақ ө з тауарын басқ а нарық қ а «экспорттай» алмайды. Сондық тан бү кіл табысты эфирлік уақ ыттың бағ асын кө теру арқ ылы табады.

Мысалы, 2005 жылы республиканың барлық телерадио арналары президенттік сайлау кезінде кө п табысқ а кенелді. Эфирлік уақ ыт барлық кандидаттар арасында тең бө лінгенімен, мұ нда қ аржы аспектісі ү лкен рө л атқ арды. Бө лінген бюджеттен басқ а, кандидат ө з қ алтасынан жарнаманы қ аржыландырып отырды. Осы кезде ә р кандидаттың жарнамалық компаниясы ұ йымдастырылып, жарнамалық роликтерді экранғ а шығ арып, бұ л ә рекеттер тек кандидат пайдаланғ ан телеарнаның пайдасына шешіліп отырды.

Жарнаманың тиімділігі жә не сапасы кө птеген аспектілерге тә уелді. Жарнаманың бізге белгілі тү рлері мен бағ асы ә ртү рлі. Жарнаманың бағ асы оның тасымалдаушы қ ұ ралымен байланысты болады. Жарнаманы тасымалдаушы қ ұ ралдар мен арналарды таң дау жұ мысы ерекше рө л атқ арады. Бұ л қ андай қ ұ ралдар болатынын анық тау қ ажет.

Баспа жарнамасы:

- листовка: кішкентай форматты, қ ымбат емес басылым;

- даң ғ ыл: кө пбетті, жақ сы суреттелген басылым, бағ асы графикасына байланысты;

- каталог: формасы бойынша даң ғ ыл сияқ ты, бірақ мазмұ нымен ерекшеленеді: оғ ан тауардың, қ ызмет жайында тек маң ызды мағ лұ маттар кіреді. Ә рине, оның бағ асы қ алың дығ ына жә не суреттер санына байланысты. (1 данасының орташа бағ асы 500 тең геден басталады);

- буклет: бір немесе бірнеше рет бү ктелген, екі немесе кө птү сті, жақ сы суреттелген басылым, оның бағ асы қ ағ аз сапасына байланысты болады;

- плакат: бү ктелмеген, ү лкен форматты кө птү сті басылым. Ол белгілі бір тауар немесе фирмағ а арналып жасалады. Жарнамалық ақ паратты таратады жә не кө зге тез тү седі, оның бағ асы сапасына тә уелді, қ азіргі кезде ең тиімді жә не ең қ ымбат глянцты қ ағ аздан жасалғ ан плакат болып саналады (орташа 1 данасының бағ асы 150 тең геден бастап).

Баспа басылымдардағ ы жарнама:

- орталық, жергілікті газеттерде, мұ ндай жарнаманың бағ асы мә тіндегі сө здердің санына байланысты (жеке жә не заң ды тұ лғ а).

- жалпы тағ айындалғ ан, ғ ылыми, салалық, фирмалық журналдарда басылады. Мұ ндағ ы жарнама қ ымбат жә не кө рнекті болуы тиіс (бағ асы 20 мың тең геден асуы мү мкін);

- арнаулы анық тама кітаптарында;

- кітаптар мен оқ улық тарда;

- радио мен телеарна жарнамасында;

- теледидарда немесе видеомагнитофон арқ ылы кө рсетілетін клиптер мен спорттық бағ дарламалар беріледі. Ол ең қ ымбат жарнама тү рлерінің бірі. Мұ нда атақ ты адамдар шақ ырылуы немесе арнайы эффект қ осылуы мү мкін жә не бұ л тұ ста эфирлік уақ ыттың ұ зақ тығ ына байланысты (бағ асы 1, 5 – 2000 $ - дан бастап болады).

- слайдфильм (тү сті жә не ақ -қ ара) ә дейі жасалғ ан кө рмелерде, конференцияларда немесе экрандарда кө рсетіледі.

Сыртқ ы жарнама:

- планшеттер мен щиттер;

- жарық экрандарда, яғ ни оны «жү гіртпе жолдар» деп атайды ол телеарналарда немесе кө шелерде, қ оғ амдық кө лікте;

- кө шеге ілінетін тақ тайшалар (вывеска);

- кө ліктердегі жарнама (поездъ, автобус, кеме);

- ә уе кө ліктерінің кө мегімен жасалатын жарнама (шарлар, дирижабль, вертолёттар арқ ылы жарнамалық қ ұ жаттарды аспанғ а кө теру).

Сату орындағ ы жарнама:

- дү кендердің тауарымен ә шекейленген ә йнектер;

- баннерлер: тікбұ рышты жә не ұ шбұ рышты планшеттер (мата, қ ағ аз, пластмасса), жарнамалық мә тіні бар;

- тауардың сыртындағ ы қ аптамасы;

- бағ асы бар қ ағ аздар (ценник);

Сувенирлі жарнама:

- ө ндірістің жарнамасы (брелоктар, қ аламдар, сө мкелер, белгілеуіштер);

- кү нтізбе, ашық хаттарда.

Жарнаманың тиімділігі сатылым кө леміне, тұ тынушылардың ақ параттандырылу сапасына байланысты. Сондық тан жарнамаланатын тауарды жә не ең бастысы аудиторияны зерттеп, дұ рыс таң дау жасай білу қ ажет.

Республикалық телеарналардағ ы кө рсетілетін жарнамадан тү сетін табыс кө зі қ омақ ты. 1999 – 2000 жылдары жарнаманың кө лемінің азаюын байқ ауғ а болады. Мысалы, 1999 жылы «ОРТ – Еуразия» телеарнасындағ ы кө рсетілген «Во имя любви» бразилиялық телесериалындағ ы жарнаманың бір минуты 8 мың доллар болғ ан екен. Ал 2000-шы жылғ ы «31 телеарнадағ ы» оның қ айталамасы 4 есе аз қ аржы (2 мың доллар) ә келіпті. Бақ ылауларғ а қ арағ анда ол шығ у уақ ытының ө згеруіне, алғ ан рейтингтердің қ ысқ аруына байланысты екен.

2000 жылдан бастап ө зіміздің жә не ресейлік телесериалдар кө рсетіле бастады, осы сериалдардың телеарналарғ а кө п табыс ә келгені белгілі болып отыр. Демек, бір минут жарнамадан табыс кө рсеткіші бойынша «Хабар» телеарнасында «Перекресток», ал «НТК» телеарнасында «Улицы разбитых фонарей» телесериалы озық боп шық ты. «ОРТ – Еуразия» телеарнасындағ ы ресейлік телесериалдардағ ы бір минут жарнамадан тү сетін табыс кө лемі орташа алғ анда есеппен алғ анды латынамерикандық сериалдармен («Нежный яд») (400$) тең болғ ан.

Жарнаманың бағ асы, рейтинг пунктының бағ асы жарнама беруші мен медиатасушылар арасындағ ы келісімдер арқ асында жасалады. Осыдан барып телесериалдың табыс дең гейін кө ре аламыз. Сарапшылардың пікірінше, бразилиялық «Во имя любви» телесериалының «ОРТ – Еуразия» телеарнасындағ ы бір эпизодын кө рсету қ ұ қ ығ ының бағ асы – 1, 5 мың долларғ а тең, ал бір эпизодта орналастырылғ ан жарнамадан табыс – 8 мың долларғ а тең. Одан қ ымбаттырақ «ОРТ – Еуразияда» кө рсетілген «Секретные материалы» телесериалын сарапшылар есептеуінше, бір эпизоды – 6 мың доллорғ а тең болғ ан, жарнамадан табыс – 18 мың долларғ а дейін табыс тү скен кө рінеді.

2001 жылы кө рсетілген ө зіміздің «Саранча» атты телесериалымыздың рейтингі «Перекрестокқ а» қ арағ анда ә лдеқ айда тө мен болып шық қ ан. Алғ ашқ ыда бір эпизодтағ ы жарнаманың табысы – 800 доллар, кейін – 450 долларғ а дейін тү сіп кеткен. Ол кө рермендер аудиториясының қ ысқ арғ анының кө рсеткіші. Кө птеген сарапшылардың айтуы бойынша ол фильмнің сапасына, шақ ырылғ ан актерлердің қ ұ рамына жә не сценарийіне байланысты екен.

Бірақ осы бағ алар кейде сол телесериалдың ө ндіру бағ асымен сә йкес келмейді, былайша айтқ анда шығ ынды болады. Сол кезде шығ арушы компания жарнама қ ұ ралы ретінде, осы телесериалдың кадрлары бар кү нтізбе, қ алам, плакат, постерлерді жә не т.б. заттарды шығ ара бастайды. Оғ ан қ оса толық тырушы табыс кө здері бар – видеотаспаны нарық қ а шығ арады. Жалпы алғ анда телесериалдардың табыс ә келетін ең аз мерзімі – 2 жыл. Мысалы, 2000 жылы «КТК» телеарнасы «Бандитский Петербург» телесериалын кө рсету қ ұ қ ығ ын сатып алды. Фильм кө рсетілген мерзімде тек жарнаманың арқ асында осындай тағ ы 3 сериал сатып алатындай табыс ә келген.

Бірақ осы кө рсеткіштер табыс ә келудің шың ы емес. Есімізге тү сірсек, 2004 жылы кө гілдір экранғ а шық қ ан Ресейлік «Бригада» телесериалы барлық рекордтарды жарып шық ты. Сол жылдың кү зінде ә р жанұ яның мү шелері кішісінен ү лкеніне дейін барлық жұ мыстарын тезірек аяқ тап, кешке кө гілдір экранның қ асына жиналуғ а тырысты. Оны трансляциялау қ ұ қ ығ ы ең алғ аш Қ азақ станда «31 телеарна» сатып алды. Не бары 15-ақ эпизод, бірақ ә рбір эпизодтағ ы жарнаманың табысы – 38 мың доллар табыс тапты. Қ азақ стан ү шін ол ө те биік кө рсеткіш.

Қ азіргі кү нде Қ азақ стан телесериалдарды шығ аруды тоқ татты, неге екені белгісіз. Сондық тан ө зіміздің «НТК», «КТК», «Хабар», «Ел арна», «31 телеарна», «Қ азақ стан» телеарнасында бразилиялық жә не ресейлік телесериалды кө рсетіп, ө зіміздің жарнаманы жарық қ а шығ арып жү р. Бү гінгі кү нде жарнамамыздың қ оры кө п, бағ асы сапасына сай. Бір кемшілігі - ә рбір телеарнаның мү мкіндіктері ә ртү рлі. Мысалғ а алсақ, «НТК» телеарнасы ө зі шығ аратын жарнамалық роликтерін тек декорация мен арнайы эффектің кө мегімен ө з бө лмелерінде тү сірсе, «Хабар» телеарнасы Мә скеуде, ресейлік жарнамашыларды шақ ырып тү сіреді.

Телеарна арқ ылы насихатталғ ан жарнамалардың нә тижесінде кө лемді пайдағ а кенелу тә жірибесі бар. Еліміздегі ең ірі телевизия ошағ ы болып саналатын «Хабар» телеарнасындағ ы жарнаманың берілу мә нісін, олардың сипаты мен дә режесін тек жарнамалардың нақ ты ө зіне тоқ талу арқ ылы ғ ана аша аламыз. Бү гінгі бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында беріліп жү рген жарнамаларғ а еш цензура, бақ ылау қ ойылмағ андық тан олардың кө бі мағ ынасыз, мардымсыз, кей жағ дайда қ исынсыз болып келеді.

Мә селен, «Тараз» («Хабар арнасы», 2000ж., 18сә уір, сағ.15.30) арағ ының жарнамасын кө рсең із кілең қ азақ тың қ ариялары отырып алып, арақ ты мақ тайды. Сонда ата-бабаларымыз ішімдікке қ ұ мар болғ аны ма? Ә лде олардың ұ рпақ тарына «арақ ішің дер» дегеннен басқ а айтар ақ ыл-кең естері қ алмағ ан ба? Бұ л жарнамадан біздің тү сінгеніміз «Тараз» жақ сы арақ, ішсең дер тек соны ішің дер деп бабаларымыз бізге аманат етіп кеткендей ә сер етеді.

Жалпы тек «Тараз» емес, қ асиетті жерлер, ұ лы адамдардың атын арақ -шарапқ а қ оюы жаман ү рдіске айналғ ан. Американ, ағ ылшын немесе орыстарғ а ол мү мкін жарасар, ал мұ сылман халқ ы ү шін бұ л кү нә. Қ анша дегенмен қ ұ діреті асқ андар мен ақ ылы тасығ андарды қ астерлей ө скен халық пыз. Сондық тан да ақ ша ү шін асылдарымыздың аруағ ын қ орламағ анымыз жө н болар.

Қ азір қ исыны жоқ, тіптен ұ лттық намысқ а тиетін жарнамалар кө птен беріліп жү р. Мысалы, «Банк Центр Кредиттің» («Хабар арнасы», 2000ж., 25мамыр, сағ.10.45) жарнамасы соның дә лелі. Атасы – қ азақ, кемпірі-орыс, келіні – татар, немерелері – қ азақ. Шынын айту керек, бұ л жарнама емес, ә зіл-ысқ ақ сияқ ты. Қ азір шай, май, азық -тү лікті жарнамалауғ а елдегі белгілі адамдар кө птеп тартыла бастады. Бірақ мардымсыз ақ шағ а бола сапасы нашар ө німдерді жарнамалағ андарғ а қ арның ашады. Шет мемлекеттерде ө з-ө зін сыйлайтын тұ лғ а еш уақ ытта сапасыз затты жарнамаламайды. Бұ л жайтты олар беделіне нұ қ сан келтіреді деп тү сінеді. Ал бізде ше? Ақ ша берсең тіптен ішкі киімдерді де мақ тау, мадақ таудан тайынбайды.

Сондай-ақ, қ азіргі таң дағ ы телеарналарда жарнаманың кө п тірлігінің белең алғ андығ ы ақ иқ ат екендігіне кө зіміз ә бден жеткен тұ с осы уақ ыт. Дегенмен, телевизияның адам ө мірінен алатын мә н-маң ызын ескерер болсақ, қ алың бұ қ арағ а рухани азық алар, ө зін-ө зі тә рбиелер бірден-бір орталығ ы. Жарнаманың жоғ арыда келтірілген мысалдарынан басқ а да, кү нделікті ө мір қ ажеттілігінен туындайтын ө зге тұ тынатын заттар насихатталғ андығ ы анық. Осы тұ ста біз назар аударарлығ ы «Хабар» сияқ ты Қ азақ стан бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының алғ ы шебіндегі агенттіктің ірілі-ұ сақ ты ө мірге қ ажетті заттарды жарнамалауындағ ы қ арадү рсіндікке жол беруі.

Аталмыш агенттікте ә йел затының ө зіне ғ ана мә лім қ ұ пия сырларын айдай ә лемге паш етіп, ә йел бойындағ ы қ ажеттілікті ө тейтін заттарды насихаттайтын жарнамалардың бейне кө рінісінде де, мә тінінде де қ арабайырлық кө п кездесетін тә різді. Сө зіміз дә лелді болу ү шін, «Хабарда» сә т сайын шығ ып, жұ ртты ығ ыр қ ылғ ан «Олвейс» («Хабар арнасы», 2000ж., 29 қ аң тар, сағ.18.05) сынды ө німдердің сапасының жоғ арлығ ын, бағ асының арзандығ ын, оның ә йел ағ засына тиімділігін жарқ ырата жариялай берудің не жө ні бар? Кө пшілік кә десіне жарайтын ө нім ешқ ашан насихаттауды қ ажет етпесе керек. Неге десең із ол ө німнің қ аншалық ты дә режеде жоғ ары дең гейдегі сұ ранымєа ие болып жатқ андығ ына кү нделікті ө мірде кө зіміз аз жетіп жү рмеген сың айлы. Дей тұ рғ анымен де, жоғ арыда аталғ ан ә йел ө німдері ө з қ ажеттілігінің қ ұ нын еш тө мендетпейді. Сондық тан, алдағ ы уақ ытта олар жө ніндегі жарнамалардың мә тіні астарлы ой негізінде қ ұ рылып, бейне суретті белгілі бір этикетті сақ тап тү сіріліп, содан кейін ғ ана барып кө пшілік назарына ұ сынылса, екі жақ ү шін де пайдалы болар еді.

«Хабардағ ы» отандық ө німдер ә ң гіме желісіне арқ ау ете бастағ анда-ақ, ең алдымен назарғ а ілігері қ азақ стандық шай ө німдері. Бұ л жерде біздің баса айтқ ымыз келіп отырғ аны, сол шай ө німдерінің шын мә нісіндегі сапасы мен жарнамадағ ы айтылар ойдың бір-бірімен сә йкес келмейтіндігі. Яғ ни, ө німнің іс жү зіндегі нә тижесі мен оның жарнамалануындағ ы ара-алшақ тығ ы осы қ арқ ынмен кете берсе, мү мкін алдағ ы уақ ытта «Хабар» агенттігі ө з кө рерменінен айырылып қ алуы да ғ ажап емес. Мысалы, қ азақ стандық ө німдердің шырқ ау шегінде тұ рғ ан «Дастархан» шайын алып қ арайық. Жарнамада белгілі бір дә режеде ұ лттық нақ ыштардың болғ аны кө ң іл қ уантарлық жайт. Ұ лттық киіммен дө ң гелек ү стел басында ү лкен-кішінің «тонның ішкі бауындай» араластығ ы, жарасымды жанұ я тірлігі кө пшіліктің жү рек тү кпіріндегі сезімді оятары анық. Ал қ азақ тың ұ лттық музыкалық аспабы домбыра шанағ ынан тө гілген ә н мен оғ ан қ осыла шырқ ағ ан қ оң ыр дауыс қ азақ тығ ымызды дә лелдей тү сетіні тә різді. Расында да тө мендегі ө лең жолына қ ұ лақ тү ріп кө рсек.

«Шә й ішсек жиылып,

Дастархан басында.

Бірлік пен береке,

Ә рдайым қ асың да» (2000ж.)

Қ ысқ а ғ ана уақ ыт ішінде бейнелі кө ріністің ажарын ашар осы бір ә н қ арапайым болғ анымен қ арабайыр емес. Айтылар ойы анық, негізгі мә тін мен жағ ымды саз, ә уен астарласып жатыр. Дегенмен, ә р жақ сы істің жетімсіз, осал тұ старының бар екендігіне иланар болсақ, «Дастархан» шайын жарнамалаудағ ы отбасы ү стеліне дала қ ыраны бү ркіттің қ онақ тауының ақ ылғ а сыйымсыздығ ын экран бетінен кө ргенде кө ң ілге жағ ымсыз ә сер сыйлайтын сә ттері де жоқ емес. Себебі, бү ркіт еркін ө скен ә уе тоғ ысы, ол ө з тұ ғ ырына қ онақ тауы мү мкін, бірақ шаң ырақ астына келіп, адамдармен бірге тамақ тануы мү мкін емес жағ дай. Қ алай десек те, «Дастархан» шайының насихатталуы, ө зінің ұ лттық бояуының қ омақ тығ ымен, кө пшілік кө ң ілінен шығ а білген жарнама қ атарына қ осуғ а болады.

Отандық тауарлардың бірі «Аламан» («Хабар» арнасы, 2000ж., 1маусым. 2000ж.) шайы мен «Алматы» («Хабар» арнасы, 2000ж. 1маусым, сағ.18: 30) шайларыны сапасының тө мен екеннін дә лелдеудің қ ажеттілігі шамалы. Бірақ телеэкранда оны жарнамалаушылардың бә рінің дербес қ азақ киносының жұ лдыздары, тіпті қ азақ ә н ө нерінің атасы деуге тұ рарлық Ермек Серкебаевтай ағ амыздың кездесуі жұ рттың жағ асын ұ статқ андай жай. Жарнамағ а жұ рт кө ң іліне жағ ар жақ сы келбет таптырмауы мү мкін, бірақ ә йгілі классикалық туынды " Қ ыз Жібектегі" бас қ аһ арман Меруертіміздің сол асыл Жібек кү йінде қ алмай, " Аламан" шайын насихаттап, жасы жеткен бә йбішені сомдауына не тү рткі болды екен деп ойламай қ алу, тіпті мү мкін емес қ ой. Ал " Алматы" шайын насихаттауда жұ ма сайын жү здесер " Тоғ ысқ ан тағ дырлар" ә ртістерін кө ру олардың кино ә леміндегі беделдерінің тө мендеуіне ә келіп соқ тырмасына кім кепілдік бере алады? Мү мкін Қ азақ стандағ ы ә ртістердің жалақ ысы кү н кө рістеріне жетпейтін болар. Бұ л жоғ арыда қ озғ алғ ан мә селенің барлығ ын ө зіміздің отандық ө німдерге қ атысты болса, ендігі айтар сө зімізді шетелдік ө німдердің жарнамалануына байланысты ө рбіткенді жө н кө рдік.

Шетел Қ азақ стан ү шін ә р саладан ү йретері кө п ү лгілі мемлекеттер болып келді. Ал " Хабар" агенттігінен кө рсетілер сол шетелдік жарнамалардың берілу сапасы біздің елдегіден ә лдеқ айда жоғ ары екендігінде дау жоқ. Олардың насихаттауындағ ы жанрлық кө ріністің жоғ ары дең гейі мен қ ұ рылғ ан сюжеттің тартымдылығ ы ә лі кү нге біздің елімізде жү зеге аспай жатыр. Сол шетелдік жарнамалардың кез келгенін алып қ арайық шы. Мысалы, " Фанта", (" Хабар арнасы", 2000 ж., 16 мамыр.сағ. 23.00.), " Кока-Кола" (" Хабар" арнасы", 2000ж., 26 мамыр, сағ.22.35.), " Сникерс" (" Хабар арнасы", 2000ж., 26 мамыр, сағ. 18.55.) сияқ ты тағ ы да басқ а толып жатқ ан жарнамалардың қ ай-қ айсысын алсақ та олардың бейне кө рінісінде кө рерменін тартар бір тү сініксіз тылсым кү штің бар екендігіне кө з жеткіземіз. Жалпы жарнаманың астарында шындық болу керек екендігін ә рқ ашан ескерсек, шетелдердің насихаттауындағ ы, мә тінге алдарқ ату, кө ң іл аулай салуғ а жол бермегендіктерімен кө з жеткізуге болады.

Жоғ арыда біз сө з еткен жарнама тү рлерінен басқ а телевизия саласында " Айдарлы" жарнамалар да болады. Олардың қ ұ рамына " Базар" сондай-ақ, жасө спірімдер арасында қ аулап бара жатқ ан нашақ орлық қ а қ арсы бағ ытталғ ан, салауатты ө мір салтына сай ө мір сү руге насихаттайтын, тағ дырды мағ ынасыз мастық қ а емес, жарасымды жастық қ а бастайтын бейне кө ріністі тілектерді жатқ ызуғ а болады.

Кейінгі кезде " Хабар" агенттігіндегі телехикаялар барысында жиі-жиі кө рсетіліп жү рген " Банк Центр Кредиттің " депозит " Солнышко" (" Хабар арнасы", 2000ж. 30мамыр. сағ.11.15.) жарнамасының телеэкранда берілуінің ө зге жарнамалардан ө згешелігі байқ алады. Ол анимация тә сілімен ерекшеленеді. Сондай-ақ " Тайд" кір жуатын қ ұ ралының жарнамасы демонстрациялық сипатта кө рсетілді. Жарнама ә лемінде бұ л тә сілдер кө рермен жү регінен жол табудың тиімді бір кө рінісі. Дегенмен, жарнама мә тініндегі кейбір ө рескелдіктер, оғ ан біржақ тылық пен қ арағ андық тан туындағ ан да шығ ар. Жалпы, " Хабар" телеарнасындағ ы жарнамалардың берілуі жоғ ары дең гейде емес сияқ ты.

«Табиғ и бейне жә не осы заманғ ы дыбыс технологиясы – бұ л Golden Eye! Бұ л оны кө ргендегі жанашыр сезім. Бірегей SPS аудио жү йесі сізді дыбыс ә леміне бө лейді, ал Natural Algoritm Eye сенсоры бө лмедегі жарық тық ты ескеріп, ұ тымды контрасты, тү сті, айшық ты табады. Natural Algoritm Eye бө лмедегі жарық тылық қ а талдау жү ргізіледі жә не ғ ажайып бейне жасайды». Жарнаманың мә тіні фирма мә ртебесін одан ә рі арттыра тү суге ұ мтылғ ан. Жарнаманың айырмашылығ ы – «LG»-дің мақ саты ө з ө німін насихаттау болып, тауар жарнамасы, ал «Exxon» ө з имиджін қ алыптастыруды кө здеген. Бұ л мә ртебелі жарнама тү ріне жатады. Бұ л жіктеуге жарнамадағ ы суреттер дә лел бола алады. Бұ лай дейтін себебіміздің бірі ө з тауарының суретін берсе, ал енді бірде компанияның ө зіндік белгісі болатын жолбарыс бейнесін берген.

«Алматы облысы, Қ арасай ауданындағ ы «Нұ ралы» фирмасы бү гінде ү нді елімен тығ ыз байланыс орнатып, сауда-саттық пен айналысады. Ә сіресе, кез келген адамның сү йіп ішетін сусыны шайды мол ө ндіруді қ олғ а алғ ан. Жауапкершілігі мол бұ л істе ерекше ыждаһ аттылық пен мұ қ қ ияттылық қ ажет. Сондық тан жеткізілетін шай жапырақ тарының сапасын бақ ылау, кептіру, ә ртү рлі қ ораптарғ а салу жақ сы жолғ а қ ойылғ ан. Тұ тынушылар болса шай ө німдерінің ә ртү рлі сорттарын жақ сы біледі. Содан да болса керек, онда шығ арылатын «Сергек» шайы ә рі арзан, ә рі ө те шығ ымды». Жарнаманың сипаты – отандық. Мақ саты да айқ ын. Ол «Сергек» шайын жарнамалау. Бірақ, мә тін қ ұ рылысында мақ ала жанрына тә н элементтер молымен байқ алады. Сондық тан бұ л жерде мә селе тудырып тұ рғ ан жанрлық жағ дай екі жақ ты пікірді қ алыптастырып, ойланарлық кү мә нді жайғ а қ алдырып отыр.

Жарнама ісінде біз сө з етпей кеткен саяси жарнама ұ ғ ымы бар. Бірақ қ арастырып отырғ ан «Егемен Қ азақ стан» газетінде саяси жарнама деп арнайы тоқ талатын мысалдар жоқ тың қ асы. Алайда сипатты мақ ала болса да, жарнаманы ерекшелеп тұ ратын қ асиет – белгілі бір тұ лғ аны ұ сыну ерекшелігі байқ алатын мысалды келтіруге болады. Бұ л сипаттағ ы жарнама мақ алалар, ә сіресе, сайлау қ арсаң ында партия, депутатқ а, президентке, кандидат тұ лғ алардың ү ндеу сө здері жә не солар туралы портреттік жарияланымдар жатады. «Егемен Қ азақ стан» газетінде «Республика Парламентіне сайлануғ а бекінген Ғ алымжанның таң дағ ан мамандығ ының ө зі еліміздің заң шығ арушы органында қ ызмет жасауына толық мү мкіндік беретіндей. Оның бұ ғ ан дейінгі қ ызметі барысында жинағ ан тә жірибесі де мол. Ғ алымжан Сұ рағ ан депутаттық қ а кандидат болып дауысқ а тү сетін сайлау округінің сайлаушыларын алдына қ ойғ ан мақ саты жолында табандылық пен тер тө гетін, қ иындық тардан қ аймық пайтын Ғ алымжан ү шін дауыс беруге шақ ырамын. Осындай тандау жасағ андар қ ателеспейді» деген сипаттағ ы жарнама жарияланғ ан.

Газет мақ алаларын талдау барысында тағ ы бір мә селе ол орыс тіліндегі жарнамалардың орын алуы.

«Компания Трилис: работать приятно, это хорошо! А работать вкусно, это еще лучше».

Бұ л мысал тірлік нормалардың белден басылып, мемлекеттік тіл туралы заң ғ а қ айшы келіп жатқ ан сың айлы. Оның себебі бү гінгі таң дағ ан шарт мемлекеттік тілдің ауқ ымын кең ейту. Бірақ, жарнама мә селесінде мә тінге жарнама редакциясы жауап бермейді, ө йткені олардың мақ саты жарнама берушінің талабын орындау. Сондық тан бұ л мә селені шешу Тіл департаменті мен осы сынды істермен айналысатын қ ұ зырлы мекемелердің ү лесіне қ алдырғ ан жө н болар.

«Арқ а ажары» газеті таралуы ауқ ымына қ арай облыстық газет мә ртебесіне ие. Осығ ан байланысты бұ л газетте жарияланар жарнамалар облыс кө леміне, яғ ни белгілі бір аудиторияғ а бағ ытталғ ан. Газетте жарық кө ретін жарнамалар «барлық республика халқ ына» деген айдармен ешқ ашан бере алмайды. Аталмыш газетте Қ азақ стандағ ы басқ а да бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында жаң адан қ ұ рылып жатқ ан жарнама бө лімі қ ызмет істейді. Бө лімде жетекшілік ететін жарнама менеджері барлық жарнама ісіне байланысты міндеттемелермен айналысады. Жарнама менеджерінен алғ ан мә ліметке сү йене отырып облыстық газет бетінде жарияланар жарнамалардың қ ұ нын былайша белгілейміз: 1 см² 50 тең геге сай келеді. Бірақ жарнама бө лімі тапсырыс берушілермен келісім-шартқ а отырғ ан кезде бірқ атар жең ілдіктер болады. Осындай жең ілдікке ие газеттің тұ рақ ты жарнама берушісі «Халық банкі» болып табылады. Оның жарнамалары экономикалық сипатта берілген. Мысалы «Қ ұ рметті Қ азақ стан Халық банкі салымшылары! 1998 жылдың 31 қ аң тарына дейін ғ ана сіздің аукционғ а қ атысу тапсырысын беріп, Қ азақ станның аса ірі банкінің иесі болу мү мкіндігің із бар!».

Қ азақ стан Халық банкінің акциялары – бұ л сіздің нақ ты табысың ыз, ол банктің бү кіл қ ызметімен қ амтамасыз етіледі». Ә рі қ арай газет жарнамаларын талдау барысында жоғ арыда аталғ ан газетке тә н мемлекеттік жә не коммерциялық жарнамалар кездескен еді. Мемлекеттік жарнамаларғ а нелер енетінін, сол сияқ ты коммерциялық жарнама қ атарына қ андай жарнамалар жататыны алдың ғ ы талдаудан белгілі. Бірақ мемлекеттік жарнамағ а жататын аукцион мен тендерді беруде айырмашылық бар. Ол айырмашылық газеттің таралу аумағ ына байланысты болып отыр. Облыстық «Арқ а ажары» газетіндегі аукцион мен тендерлер «Іскер адамдар назарына» айдарымен беріліп, ал мә тін басында «Қ азақ стан Республикасы Қ аржы министрлігінің Ақ мола облысы бойынша жекешелендіру жө ніндегі аумақ тық комитеті...» деп беріледі.

Бұ л газетте жарнама берушілердің қ атарында «Темірбанк» ААҚ, қ алалық телекоммуникация орталығ ы «Қ азақ телеком», «Тұ ран Ә лем Банкі» тұ рақ ты болып табылады. Ал шетелдік компаниялардың жарнамаларын жариялаушы «Шеврон», «Филип Моррис» жә не «Эксон» компаниялары. Енді осылардың жарнаманы беруіне тоқ талайық. «Шеврон есеп-айырылысу пластикалық карточкасы сізге ө те тиімді де ө те қ ажет. Ә сіресе қ олма-қ ол ақ шамен немесе ақ ша аудару арқ ылы есеп-айырылысуғ а».

- Машинадан тү спей-ақ жанармай қ ұ йып алуғ а;

- Сіздің есеп-шотың ыз бойынша ай сайын есеп алуғ а;

- Сіздің қ аржың ыздың қ алай жұ мсалғ андығ ын қ атал бақ ылауғ а;

- Сіздің қ алауың ыз бойынша карточкаң ызды программалауғ а;

- «ТЕКРОН» қ осылғ ан бензин бізде ғ ана бар.

- Сапасына назар аударың ыздар!».

«Филип Моррис» компаниясының бір беттік жарнамасы осы газеттен де орын алғ ан. Бұ л жарнама мерекелік мә нге ие.

Ү лкен қ аріппен терілген «Компанияның Қ азақ стандағ ы қ арқ ынды қ ызметінің 5 жылдық мерейтойы» деген сө йлемнің берілу ә дісі де ерекше. Ал жарнама мә тіні компанияның Қ азақ стандағ ы атқ арғ ан қ ызметі жайлы жә не оның жетістіктерін сө з етеді. Сондай елеулі қ ызметтердің бірі ең маң ызды салағ а демеушілік жасауы. Оғ ан айғ ақ: «Қ азақ стандағ ы ә леуметтік, мә дени жә не білім салаларындағ ы демеушілік бағ дарламаларына белсенді ат саласып қ олдау кө рсетті. Тағ ы да біз мақ тан ететін талай істер бар», - деген жарнамадан ү зіндіні алуымызғ а болады.

Сонымен қ атар бұ л газетте де орыс тіліндегі жарнамаларды жариялау бой кө рсетеді. Сө зіміз дә лелді болу ү шін мына жарнамадан ү зінді келтірейік. «Все виды юридических услуг: печати, штампы, визитки, полноцветные фирменные бланки, приглашение на торжества, бейджи, благодарственные письма, этикетки, бизнес-планы, буклеты». Келесі ретте отандық жарнамалардың қ атарына енетін медицина саласы бойынша мынадай жарнама газет бетіне жарияланғ ан.

«Ақ мола теміржолының ауруханасы»

Сіздерге меншіктің қ андай тү ріне жататындық тарың ызғ а қ арамастан, сақ тандыру полистерің ізге сә йкес медициналық кө мектің барлық тү рлері бойынша жә рдем кө рсететінін естерің ізге салады.

Сондай-ақ заң ды тұ лғ алармен бір кү ннің ішінде медициналық байқ аудан ө ту жө нінде келісім-шарт жасауларың ызғ а болады. Жү ргізушілер куә лігі ү шін де медициналық байқ ау жү ргізіледі. Сіздер мұ нда кә сіби білім дә режесі жоғ ары дә рігерлерден ақ ыл-кең ес аласыздар. Тарифтері қ алалық, облыстық, нарық тық дең гейден едә уір тө мен». Бұ л жарнамадан қ ызмет кө рсету жарнамасының элементтері байқ алады.

Бү гінде астаналық тардың тө л ақ парат қ ұ ралына айналып отырғ ан «Астана хабары» газетінің ө зіндік қ алыптасу кезең і бар. Бұ л тұ ста «Астана хабары» (ол кезде «Астана ақ шамы» деп аталғ ан) қ амтылғ ан шектеулі мерзім аралығ ында газет 1998 жылдың 26 наурызына дейін «Ақ мола ақ иқ аты» аталып келді. Ал осы жылдың 18 мамырында «Ақ мола ақ шамы» аты қ аламыздың «Астана» деп аталуына байланысты «Астана ақ шамы» деп ө згерді. Бұ л жайғ а мә н беріп отырғ анымыз аталмыш ө згерістер газет ішіндегі жарияланымдарғ а елеулі ә серін тигізіп отырғ ан. Сол жарияланымдардың бірі – бү гінгі таң да газеттерден орын алып жү рген – жарнамалар. «Астана ақ шамы» газетіндегі жарнамалардың берілуі 1998 жылдың бірінші жартысында жоғ ары сапада болмады. Нақ тылай бұ л істің қ олғ а алынып, арнайы орын бө луі 1998 жылдың сә уір айындағ ы редакцияның жарнама хабарландыруымен байланысты. «Қ ұ рметті ақ молалық тар!» «Ақ мола ақ шамы» газетінің жарнама бетін пайдаланың ыздар. Бір шаршы сантиметрі 150 тең ге, екінші, ү шінші беттері 100 тең ге, тө ртінші беті 50 тең ге, жұ ма кү ні (ТВ бағ дарламасы бетіне) 200 тең ге – газеттің толық бір беті 180 мың тең ге. Келісім-шарт арқ ылы жұ мыс жасаймыз» («Ақ мола ақ шамы», 1998ж., 29 сә уір). Бұ л жарнамадан сондай-ақ, газет жарнамасының қ ұ ны туралы хабардар болдық. Дегенмен, қ азіргі жарнама қ ұ ны біршама тө мендеген. Ол мынадай кө рсеткішке ие: 1 см² 50 тең ге бірінші бетте – 100 тең ге, ал бағ дарламамен бірге берілсе 70 тең ге тұ рады. Жалпы «Астана ақ шамы» газетіндегі жарнамалар қ ала тұ рғ ындарына арналып осы негізге сай мазмұ нмен беріледі.

Бұ л газет «Астананың апталық газеті» мә ртебесіне ие. Ә рі қ арай газет жарнамаларына жекелеп тоқ талатын болсақ, ең алғ ашқ ы жарнама «Эксклюзив» айдарымен беріліп, онда қ ызмет орындарын ұ сыну туралы Ақ мола қ алалық ең бекпен қ амту орталығ ының хабарламалары. «Мынадай жұ мысшы жә не қ ызмет орындарының ваканцияларын ұ сынады. Тұ рақ ты жұ мысқ а мынадай мамандар қ ажет:

«Кә сіпорынғ а програмисттер. Байланыс жө нің дегі техник жә не инженер. Тә жірибелі, мамандандырылғ ан 35 жасқ а дейінгі, ә скер қ атарында қ ызмет атқ арғ андар, ең бек ақ ысы 10 мың тең ге. Бас бухалтер орта арнаулы білімді, жаң а есеп-шотын мең герген ең бекақ ысы 30 мың тең ге.

Инженер электроншы. Программист жұ мыс тә жірибесі бар... Жү ргізуші «Волга» автомобиліне I-II класты...».

Бұ л мысалдан біздің пайымдағ анымыз берілген осы жарнаманы тақ ырыпшалармен берілу сипатына сә йкес айдарлы жарнама тү ріне жатқ ызуғ а болады. Сө з болып отырғ ан жарнама тү рі «Астана ақ шамы» газеті бетінен 1998 жылы «Эксклюзив», ал 1999 жылдан «Екі қ олғ а – бір жұ мыс» деп ө згеріп ү збей беріліп келеді. Ал ендігі жарнамалар легі екі жылда да жарнаманың мазмұ ны бойынша жіктелген шолу, мә ртебелі жә не тауар жарнамалары қ алыптасқ ан, барлық басылымдарғ а тә н ә діспен беріліп жү р. Бұ лай берілуді А.Н Назайкиннің ұ йғ аруымен модельді жарнамағ а жатқ ызамыз. Мұ ндай жарнамалардың ең қ арапайым тү рі иллюстрациясыз, жай ғ ана қ алалық мекеме ұ йымдарының хабарландырулары, оқ у орындарының талапкерлерге арналғ ан хабарландыру жарнамалары болып келеді.