Азақ баспасөзінде жарнаманың пайда болуы

«Қ азақ мерзімді баспасө зі Қ азақ станның Ресейге қ осылуының нә тижесінде пайда болды», - дейді баспасө з зерттеушілері. Ш.Уә лиханов, Ы.Алтынсарин, А.Қ ұ нанбаев сынды қ азақ тың біртуарлары қ азақ журналистикасындағ ы демократиялық публицистикасының негізін қ алады. ХІХ ғ асырдағ ы қ азақ халық ауыз ә дебиеті мен ақ ын-жазушыларының шығ армалары баспа бетінде жарық кө ре бастады. XIX ғ асырдың екінші жартысында қ азақ тілінде кітап, газеттер шығ ып тұ рды. Газеттер шығ а бастағ ан кезде публицистиканың тү рлі жанрлары пайда болғ аны белгілі. Алайда, жарнаманың алғ ашқ ы таза нұ сқ асы қ азақ тың қ ай басылымында екенін кесіп айту қ иын. Дегенмен, нағ ыз жарнаманың ө зі болмаса да, соғ ан ұ қ сас тү рлері деп айтсақ қ ателеспеспіз. Қ андай да бір факті, деректі тексергенде немесе айтқ анда, сол дә уірдің тарихи оқ иғ аларына, қ ал-ахуалына мә н беріп, сабақ тастырып айту – зерттеушілер ескеретін ө зекті тетігі. Жарнаманың мазмұ ны XIX-XX ғ асырдың ө згерістеріне байланысты болғ ан сияқ ты. Мә селен, XIX ғ асырдың соң ы мен XX ғ асырдың басында мектептер салынып, халық тың сауатын ашу саясаты жү ріп жатты. Осы кезең де жаң а оқ улық тар, кітаптар шығ а бастағ анда, газетте «Жаң а кітаптар» айдарында «Дала уалаяты» газетінде (1888-1902) мынадай жарнама жарық кө рген: «Жаң адан қ азақ тар турада бір кітап шығ ып сатылып жү р. Сол кітапта Орал жағ ының қ азақ тарының шежіресі бар, онан соң қ алай орыстармен араласқ аны бар, «жазғ ан Алекторов» деген. Сол кітапты білімді, ғ ылымды қ азақ тар алып оқ ыса пайдалы. Ата-бабасының қ алай жү ріп, қ алай тү зеле бастағ анын біледі. Сол кітаптың қ ағ азы аз, бағ асы 35 тиын. Астрахань губерниясының «Ханская ставка» шаһ арында сатылса керек» (ДУГ 1890, №30) деп, Д.Высоков қ ол қ ойғ ан. Ал «Торғ ай» газетінде: «Жақ ында Торғ ай облысында орысша оқ удың қ азақ арасында кө бейгенінен сө йлейтін һ ә м Торғ ай облысының картасы бар жаң а кітап басылып шық ты. Шығ арғ ан Васильев, аламын деушілер оны шығ арғ ан Торғ ай облысының военный губернаторының кең сесіндегі советник Васильевке барсын» - деп жазылғ ан жарнама жарияланғ ан. Сондай-ақ «Айқ ап» журналында (1911-1915) да «Жаң а шық қ ан кітаптар» деген тақ ырыпта: «Жастық жемістері» қ азақ ша ө лең мен басылғ ан. Шығ арушысы «Айқ ап» оқ ушыларына белгілі Ә кірам Ғ алымов. Ішінде ә демі-ә демі ө лең дер бар. Ө лең оқ уды сү юшілердің алып оқ улары тиіс. Ұ мытылғ ан «Қ алқ аман-Мамыр» қ азақ тілінде тарихи хикая. Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы. Бұ л кітапта қ азақ та мұ нан 190 жыл бұ рын болып ө ткен бір уақ иғ аны қ исса қ ылып ө лең менен жазылғ ан. Оқ ушыларына ә серлі-кө ркем кітап. Алдырушылар Семипалатта «Ярдам» кітапханасынан алдыруғ а болады» - деген хабарландыру жарнамалар берілген. Дә л осындай жарнамалар журнал бетінде кө птеп жарияланғ ан. Міржақ ып Дулатовтың «Эсперанто тілі» («Айқ ап» 1913, №9) деген материалы таза жарнамағ а жатпаса да, ол материалда жарнаманың кейбір элементері ұ шырасады: «Біздің заманымызда мә шһ ү р доктор Заменгоор деген жер жү зіндегі халық тарғ а бірдей ортақ «эсперанто тілін» ойлап шығ арды. Бұ л тілдің оң айлығ ы сонша: егер бірнеше ай кө ң іл беріп ү йренген кісі ө зінің ана тіліндей болып шығ ады», - деп айтып келеді де, кітаптың бағ асына тоқ талып, доктор Заменгоордың мекен-жайын келтіреді, - «Егер тұ рғ ан шаһ арларың ызда «эсперанто» кітаптары табылмаса ө з адресі мынау: г.Варшава, ул. Дикая. №9. Д-ру Л.Заменогоору».

«Дала уалаяты» газетінде 1895 жылы №24 cанында басылғ ан Г.Н.Потаниннің тарихи-этнографиялық материалдарды жинау ү шін қ азақ арасына келгені хабарланып қ ана қ оймай, халық тың онымен қ алай байланыс орнату болатыны туралы айтылады. Онда: «19-інші июньде темір жолмен Петербур шаһ арынан Омбы шаһ арына атақ ты жиһ ан кезуші Г.Н.Потанин деген келеді. Григорий Николаевич Омбы шаһ арында бірнеше кү н тұ рып, мұ нан Кө кшетау оязына шық са керек. Қ азақ тардың ертегісі мен бұ рынғ ыдан қ алғ ан сө здерін жинамақ ү шін. Сол жайларда осы жылдың сентябрь айына дейін тұ рса керек», - дей келе, жергілікті тұ рғ ындар халық тың ертегілері мен аң ыздарын осы адамның жинауына кө мек кө рсетуі сұ ралады. Жарнама жә не хабарландыру ретінде берілген бұ л материал былай аяқ талады: «Ә лбетте, Г.Н.Потанин Кө кшетау оязының қ азақ тарының арасында да қ ұ рметі асып, сү йікті болып, һ ә м қ азақ тар да оның жү рген сапары турада ойына алғ ан нә рселерін бажай келтіруіне болысып, уа кө мек беруден тартынбаса керек», - деген ө тініш, тілекпен аяқ тайды. Бұ л материалдағ ы жарнама элементтері кө зге ұ рып тұ р. Г.Н.Потаниннің кішіпейілділігі, жық сы мінезі айтыла келе, қ арапайым халық тың кө мегіне сү йену арқ ылы ел ә дебиеті мен тарихына қ атысты қ ұ нды деректерді халық арасынан жинауғ а кө мектесетін тек қ арапайым халық екені баса ескертілген жә не басқ а халық тардың мұ расын жинаудағ ы жетістіктері қ оса айтылып, оқ ырманды осы іске жұ мылдыру кө зделіп отырғ аны кө рінеді.

1897 жылы «Дала уалаяты» газетінің №47 санында «Басылып шық қ ан кітап туралы» деген жарнаманың ә діс-тә сілдерінен кө рініс беретін материал «Киргизско-русский словарь» сө здігі 1897 жылы шық қ аны туралы басылғ ан. Бұ л мақ аланың авторы – В.Ладыгин. Мақ алада қ азақ халқ ының ауылдарында мектептер мен гимназиялар ашылып жатқ андығ ы айтыла келе, кішкентай болса да бұ л сө здікте кө п керекті сө здер жазылғ андығ ы, қ азақ балаларына орысша ү йренуіне оң тайлы сө здік екені айтылады. Бұ л тек қ азақ тарғ а ғ ана емес қ азақ тың рә сімін, жү рісін, тұ рысын, заң ын білгісі келетін орыстар ү шін де ү лкен пайдасы бар екені баса жазылғ ан. Мақ ала соң ында: «Қ ұ рамы ү лкен емес, қ алтағ а салып жү руге ың ғ айлы. Ө зі 263 бет. Бұ ғ ан қ арағ анда бағ асы да (бір тең ге) қ ымбат емес. Жалғ ыз-ақ сынауғ а тұ ратыны мынау. Орыс ә рпімен жазылғ ан, араб ә рпімен переуат қ ылып, басына жазбағ ан екен». Қ азіргі таң да кездесетін кітап жарнамасы осы материалғ а ұ қ сас болып келетіні дә лелдеуді қ ажет етпейді. Осы басылымда «Сарыарқ а» атты газеттің шығ а бастауы жә не оның таратылу тә ртібі туралы жарнамалық белгілері бар қ ысқ а мақ ала берілген. Онда: «Семейде шығ аруғ а қ ам қ ылып жатқ ан «Сарыарқ а» газетінің бірінші нө мірі келді. Газет қ азірге жұ масына бір рет шық пақ. Жылдық қ ақ ы 6 сом, жарты жылдығ ы 3 сом 25 тиын» делінген.

«Қ азақ» газетінің 1917 жылы шық қ ан нө мірлерінің бірінде «Сарыарқ а» «Қ азақ» емлесімен шығ ару мақ сатымен «Қ азақ» басқ армасында қ ызмет етіп тұ рғ ан Имам Ә лімбековты Семейге шақ ырды. Имам жү ріп кетті. «Сарыарқ а» кө ң ілдегідей жақ сы. Жолдасымызғ а қ ұ тты болсын айтамыз. Алдырушыларғ а «Сарыарқ аның» адресі. Семипалатинск. Ред.газ. «Сарыарқ а». Осы сияқ ты жаң адан шығ ып жатқ ан газет-журналдар туралы қ ұ ттық тау мен жарнама сарындас қ ысқ аша материалдарды бү гінгі БАҚ -та да кездестіреміз. Осығ ан ұ қ сас қ ысқ а материалдарды «Қ азақ» газетінен де кө птеп кездестіруге болады.

«Қ азақ» газетін парақ тап шық сақ, жарнама сарынындағ ы материалдар кө п жә не сол кездің ө зінде газет-журналдарда жарнаманың ү лкен орын ала бастағ анының куә сі боламыз. Ол кездегі «Қ азақ» газетіндегі жарнамалардың мазмұ ны кө біне жаң адан шық қ ан кітаптар, басылымдар, ө нерге қ атысты жаң алық тарды хабарлау, дү йім жұ ртты соны оқ у мен кө руге шақ ыруғ а арналғ ан. Бұ л жарнамалар халық тың жадын жаң ғ ыртып қ ана қ оймай, кү нделікті ө мірлерімен астасып, сабақ тасып жатқ андығ ын аң ғ ара аламыз. «Қ азақ» газетінің жарнама сарындас қ ай мақ аласын алсақ та, айтылатын мә селесі маң ызды жә не кө кейкесті мә селелер бойынша халық қ а қ ажетті жаң алық тан қ ұ лағ дар ететін хабар-ошар ретінде беріліп отырғ ан.

Кей тұ старда ә уелі «Жарнама» айдарымен жарық кө рген материалдар да болды. Сө зіміз дә лелді болу ү шін бірер мысал келтірсек. «Учредительное собраниенің члендерінен қ ұ ралғ ан комитет ө кілдерінің Торғ ай облысының халқ ына таратқ ан жарнамасы» деп басталады. Жарнама «Торғ ай облысының халқ ына!» деп басталыпты. Жарнаманың мазмұ нына қ арап отырсақ, қ азіргі таң да кездесетін саяси жарнаманың элементтерін кө руге болады. «Торғ ай облысындағ ы қ азақ тар һ ә м орыстар біз, бү кілроссиялық учредительное собраниенің комитетінің ө кілдері, шын кө ң ілімізбен сіздерден учредительное собраниені қ орғ ауларың ызды ө тініміз», - делінген тұ стары қ азіргі саяси жарнамада кездесетін ү гіт-насихат формасының бастаулары екені кө зге ұ рып тұ р. Міне, бұ л алғ ашқ ы қ азақ газеттеріндегі жарнаманың берілуі. Жоғ арыдағ ы жарнама сарындас мақ алалардың осы кү нгі жарнамағ а ұ қ сас жақ тары басым деуге толық негіз бар.