Оғамдық қатынастар жүйесіндегі қаржының рөлі.

Қ аржы («қ олма-қ ол ақ ша», «табыс» ұ ғ ымын білдіретін орта ғ асырдағ ы латын тілігің financia сө зінен пайда болғ ан француздың finance сө зінен шық қ ан) қ оғ амда нақ ты ө мір сү ретін, объективті сипаты мен айрық ша қ оғ амдық арналымы бар ө ндірістік қ атынастарды білдіретін ақ шалай қ аржы ресурстары мен қ орларды жасау жә не пайдалану процесіндегі экономикалық қ атынастарды қ амтып кө рсететін тарихи қ алыптасқ ан аса маң ызды экономикалық категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылық тан жү йелі тауар-ақ ша айырбасына кө шу жағ дайында пайда болып, дамыды жә не мемлекеттің жә не оның ресурстарғ а қ ажеттіліктерінің дамуымен тығ ыз байланысты болды.

Қ аржы туралы жұ мыстың алғ ашқ ы авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж) болды.

Қ аржының мә ні, оның даму заң дылық тары, тауар-ақ ша қ атынастарын қ амту сферасы мен қ оғ амдық ұ дайы ө ндіріс процесіндегі рө лі қ оғ амның экономикалық қ ұ рылысымен, мемлекеттің табиғ атымен жә не функцияларымен айқ ындалады.

Қ аржының пайда болуының бастапқ ы шарты ақ ша қ атынастарымен ортақ тастырылғ ан тауар ө ндірісі болып есептеледі.

Қ аржы ғ ылыми ұ ғ ым ретінде қ оғ амдық ө мірде сан алуан нысандарда пайда болатын қ ызметтермен ассоциацияланады жә не міндетті тү рде ақ ша қ атынастарының қ озғ алысымен қ осарлана жү реді.

Экономикалық ө мірде қ аржының сыртқ ы кө рінісі қ оғ амдық ө ндірістегі ә р тү рлі қ атысушылар қ аражаттарының қ озғ алысы тү рінде болып жатады. Қ ұ былыстар бетінде бұ л қ озғ алыс ақ шалай соманы шаруашылық жү ргізуші субъектілердің бір-бірімен қ олма-қ ол ақ шасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталғ а жұ мсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты бө лу жә не кә сіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымының қ орларын қ алыптастыру; мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық тө лемдерін аудару; қ айырымдылық қ орларына қ аражат тө леу; экопортталатын тауарлар ү шін кеден баждарын тө леу жә не тағ ы басқ а операциялар қ олма-қ ол ақ шасыз немесе қ олма-қ ол ақ шамен есеп айырысу тү рінде бір иеленушіден басқ а иеленушіге беруі болып табылады. Осының барлығ ында жә не осығ ан ұ қ сас қ аржы операцияларында ақ ша қ атынастарының қ озғ алысы болып жатады.

«Қ аржы» ұ ғ ымы ақ ша нысанындағ ы қ оғ амдық ө німді бө лумен байланысты болатын экономикалық қ атынастардың кең ауқ ымын қ амтиды. Тауар-ақ ша қ атынастарының жалпы қ амтуындағ ы сипатқ а ие болып отырғ ан нарық тық экономика жағ дайында қ аржы нақ тылы жә не ү здіксіз болып жататын ақ ша айналымын – ақ ша ағ ынын бейнелеп кө рсетеді.

Қ аржы қ оғ амдық ұ дайы ө ндіріс процесіне екі тү рлі ық пал жасайды:

а) сан жағ ынан, бұ л бө лгіштік процестің ү йлесімдерімен сипатталады;

ә) сапа жағ ынан, бұ л қ аржының шаруашылық жү ргізуші субъектілердің материалдық мү дделеріне ық палымен сипатталады.

Қ аржы микроэкономикалық дамудың тиімді ара қ атысын белгілеуде, ұ дайы ө ндірістің заттық жә не қ ұ ндық элементтерінің тепе-тең дігіне жетуде, ө ндіріс тиімділігін арттыруда маң ызды рө л атқ арады.

Қ аржының экономикалық рө лі мына бағ ыттардан кө рінеді:

- қ аржы капиталдың айналымын тездете отырып, кә сіпорындардың, фирмалардың ө ндірістік қ ызметі тиімділігінің ө суіне жағ дай жасайды;

- кірістер мен шығ ыстарды ұ дайы салыстырып отыру арқ ылы қ аржы кә сіпорындардың. Фирмалардың коммерциялық есебін нығ айтып, дамытады;

- қ аржы ақ ша қ орларын бө лу жә не қ айта бө лу арқ ылы экономикалық ө судің ара салмағ ын қ амтамасыз етеді;

- қ аржы ұ лттық табыстарғ а қ орлану жә не тұ тыну қ орларының ү йлесу тиімділігін арттырудың экономикалық негізін жасайды;

- қ аржы ұ лттық экономикада меншіктің сан алуан нысандарының жә не шаруашылық жү ргізу нысандарының дамуына мү мкіндік туғ ызады.

Сонымен бірге қ аржы оң тайлы ұ лттық шаруашылық тың ара салмағ ын қ амтамасыз етуде белсенді рол атқ арады: олардың кө мегімен экономикалық жә не ә леуметтік дамудың индикативтік жоспарының басты элементтерінің ө зара тең дестірілуіне қ ол жетеді; қ аржы тұ тқ аларын жоспарлы пайдалану қ оғ амдық ұ дайы ө ндіріске қ аржының ынталандырғ ыш рө лін кү шейтуге арналғ ан негізгі қ аржылық кө рсеткіштерді мемлекетке орталық тандыра отырып анық тауғ а жағ дай жасайды.

Қ аржы кө мегімен жететін нә тижелерді бағ алауғ а жалпы тә сілдеме қ аржының ролін 3 бағ ытта атқ аруғ а мү мкіндік жасайды:

1) ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірістің қ ажеттіліктерін қ ажетті қ аржы кө здерімен қ амтамасыз ету тұ рғ ысынан;

2) қ аржынв қ оғ амдық ө ндірістің қ ұ ндық қ ұ рылымын реттеу ү шін пайдалану тұ рғ ысынан;

3) қ аржының ә леуметтік-экономикалық дамудың ынталандырмасы ретінде пайдалану тұ рғ ысынан.