Генотерапия

Этиологиялық емдеу кезінде геннің орынын толық тыру немесе оның белсенділігін басуғ а бағ ыты генотерапия деп аталады. ДНҚ клондалғ ан бө лігі ген болып келетін немесе оның белсенді бө лігі, реттеуші бө ліктерімен веторларғ а кіргізіп сосын жасушағ а енгізеді. Векторлардың кө шуін немесе ДНҚ клондалғ ан бө ліктерін жасушағ а мү мкін тек тура микроинъекциямен, вирустардың кө мегімен. Мұ ндай процедура трансгеноз деп аталынады.

´ Емдеу жолдарының негіздері.

´ Медициналық генетиканың алдында тұ рғ ан негізгі мә селелердің бірі — тұ қ ым қ уалайтын аурулардың биохимиялық механизмдерін анық тап, соның негізінде оларды емдеудің жолдарын іздестіру. Мысалғ а, қ антты диабет ауруын алайық. Бұ л ауру ұ йқ ы безінің гормоны — инсулиннің тү зілмеуіне байланысты болады, оны рецессивті ген анық тайды. Қ антты диабетті организмге инсулин енгізу арқ ылы ғ ана емдейді. Бұ л жағ дайда тек ауру ғ ана, яғ ни “зиянды” геннің фенотиптік кө рінісі емделеді. Емделіп жазылғ ан адам ол генді ө зінде сақ тап, келесі ұ рпағ ына береді. Қ азіргі кезде кө птеген тұ қ ым қ уалайтын аурулардың биохимиялық механизмдері анық талғ ан. Соның бірі шизофрения ауруының бір тү рі — фенилкетонурия. Бұ л аурудың биохимиялық негізін зерттегенде белок қ ұ рамына кіретін фенилаланин аминқ ышқ ылы триптофанғ а айналуы керек.

Тұ қ ым қ уалаушылық заң дылық тары барлық тірі жануарларғ а, ө сімдіктерге жә не адамғ а да ортақ болады.Адамның генетикасын зерттеуде еркін шағ ылыстырудың мү мкін еместігі, жыныстық жағ ынан кеш жетілуі, ә р семьяда ұ рпақ санының аз болуы ү лкен қ иыншылық тар туғ ызады.Біріқ бұ л қ иыншылық тарғ а қ арамастан адам генетикасын зерттеп білу саласында елеулі жетістіктер бар.Адам генетикасын зерттеуде арнайы ә дістер қ олданылады.Мысалы: генетикалық (шық қ ан тегін талдау), цитогенетика (клетка қ ұ рамындағ ы хромосома саны, қ ұ рамын тексеру), егіздерді салыстыру, популяциялық т.б. ә дістер.

Адамның тұ қ ым қ уалайтын ауруларының саны 2000-нан асады.Олардың кө пшілігі психикалық ауытқ улармен сипатталады.Бұ л аурулар адам генетикасындағ ы хромосомалардың санының, қ ұ рамының һ згеруіне немесе гендердің мутациясына байланысты.

Мутагендік факторлердің ә серінен жыныс клеткаларының пісіп жетілуі кезінде хромосомдар дұ рыс ажырамайды, немесе қ ұ рамында ө згеріс пайда болады.Олай болса, мұ ндай хромосомды жұ мыртқ а клеткасы қ рық танғ аннан соң қ алпында дамымайды.А.А.Прокофьева-Бельговскаяның деректері бойынша барлық тү сініктердің 5% -тінің себебі жұ мыртқ а клеткасындағ ы хромосомдық ө згерістер.Хромосомалық ө згерістердң ғ (аномалиялардың) нә тижесінде туғ ан ауруларды хромосомдық аурулар деп атайды.Олардың қ атарына Клейнфельтер, Тернер Шерешевский, даун синдромдары жә не т.б. жатады.

1866 жылы ағ ылшын дә рігері Лэнгедон Даун баларда кездесетін тұ қ ым қ уалайтын ауруды алғ аш пет сипаттады.Аурулардың бойларының аласа, бет пішіндерінің дө ң гелек, жалпақ, кө здері бір біріне жақ ын орналасатынын, ауыздарының ашың қ ы (тілдерінің жуан жә не аз қ озғ алатындық тан) болатынын, ой ө рістерінің туа дамымайтынын (идиотия) сипсттағ ан.Жаң а туғ ан сә ьидің Дауна ауруына шалдығ у жиілігі анық талды.35-тен жасы ү лкен аналардың балалары арасында Дауна ауруы жас ә йелдердің балаларымен салыстырғ анда 100 есе жйі кездеседі.Себебі, ә йелдердің жасы ұ лғ айғ ан сайын жұ мыртқ а клеткасының жетілуі кезінде хромосомдар жиірек ажырамауы мү мкін.Дауна синдромының жаң а туғ ан балалар арасындағ ы жиілігі 0, 15%.Бұ л аурудын себебі 21 жұ п хромосомда артық хромосом пайда болады (47, XY немесе 47XX)

Аутосомдық хромосомдардың саны ө згерціне байланысты тағ ы басқ а синдромдар кездеседі.Эдварс синдромы – 18 жұ п хромосом бойынша трисомия (ү ш хромосом), Патау синдромы – 15 жұ п хромосомдар бойынша трисомия.Ұ рпақ тарында бұ л синдромдардың болуы да ата-аналарында гаметалар (жыныс клеткалары) тү зілген кезде аутосомдық (21, 18, 15 жұ п) хромосомдардың дұ рыс ажырамауының салдары болып табылады.

Кейбір аурулар ата анасының гаметалары тү зілген кезде жыныстық хромосомдардың (23 жұ п) ажыраспауынан болады.Мысалы, Клайнфельтер, Шерешевский Тернер, Трисомия – X синдромдары.

Клайнфкльтер синдромвмен ә рдайым ер адамдар ауырады.Олар жыныс бездерінің (гонадалары) жете дамымауымен ақ ылының кемістігімен, аяғ ының ұ зын болуымен жә не бойының қ зын, босының кішкентай болуымен сипатталады.Бұ л синдромның жаң а туғ ан сә билер арасындағ ы кездесу жиілігі — 0, 15 % шамасында.

Шерешевский Тернер синдромымен ауырғ ан ә йелдердің бойы аласа болып жыныстық жетілуі баяулайды, гонадалары кеміс дамйды, аменория (етек кірінің келмеуі) жә не бедеу болады.Бірақ бұ л синдромда ақ ыл ой дамуында кемістік болмайды.

Трисомия Х – синдромы ә йелдерде екздеседі.Оларда жыныс бездері жетік дамымайды, дене жә не ақ ыл ой дамуында кемістіктер байқ алмайды.

Бұ л ауруларды анық тауда цитогенетиеалық ә діс қ олданылады.Қ алыпты жағ дайда адамның сома (дене) клеткаларында 22 жұ п аутосомдар жә не бң р жұ п жыныстық хромосом болатындығ ын 1956 жылы американ ғ алымдары Дж Тиио мен А.Левин анық тады.Жыныстық хромосомдар ер адамдарда Х жіне У, ал ә йелдерде екеуіде – Х болады.Йитогенетикалық талдау жү ргізу ү шін хромосомдарды жекелеп бояп, оларды ұ зындық тарына, йентромерлерінің орналасуына байланысты топтастырады.

Адамда не бары 46 хромосом бар.Бойы жә не формаларымен ерекшеленетін хромосомдардың клеткадағ ы диплойдтық жиынтығ ын кариотип деп атайды.Бойына қ арап, хромосомдардың реттеліп орналасқ ан жиынтығ ын идиограмма дейді.Идиограммада алдымен 22 жұ п хромосомдар, содан соң жыныс хромосомдары орналастырылады.Еркек жә не ә йклдің идиограммасасын салыстырсақ, қ алыпты жағ дайда, 22 аутосомдары бірдей болады да, тек 23-жұ п хромосомдарымен ажыратылады.

Жоғ арыда аталғ ан Клайнфельтер, Шерешевский Тернер, Трисомия – X синдромдарында жыныстық хромосомдардың саны ө згереді.Клайнфкльтер синдромы бар еркектердің клеткаларының ядросында 47 хромосом (44+XXY) болса, Шерешевский Тернер синдромында – ә йелдерде 45 хромосом (44+X), ал Трисомия Х синдромында – 47 хромосом (44+XXX) болады.

Дауна синдромында 21 жұ п хромосомдар ү шеу (трисомия), ал, жалпы хромосомдар саны 47(47 ХУ немесе 47 ХХ) болады.Тұ қ ым қ уалайтын аурулар тек «бү тін» хромосомдар санының ө згеруіне байланысты емес.Гендердің ө згеруінің арқ асында болғ ан тұ қ ым қ уалайтын кө птеген аурулар белгілі.Гендік аурулардың себебі – гендік мутациялар, басқ аша айтқ анда, ДНҚ молекуласының қ ұ рамындағ ы ө згерістер.Гендік ауруларды доминанттық жә не рецессивтік типте тұ қ ым қ уалайтын деп бө леміз.Мысалы, доминанттық тип бойынша тұ қ ым қ уалайтын ауруларғ а брахидактилия (қ ысқ а саусақ тылық), полидактилия (алты саусақ тылық), ахондроплазия (ергежейліліктің бір тү рі), кө зді шел басу т.б. жатады.

Рессесивті гендер анық тайтын ауруларғ а альбинизм, гемофилия, фенилкетонурия, алкапонурия, т.б. жатады.

Африка мен Азияның кейбір аудандарында кездесетін қ ан ауруы анық талды.Бұ л ауруда эритроциттердің (қ анның қ ызыл тү йіршіктерінің) пішіні орақ тә різді болады.Себебі, қ ұ рамындағ ы гемоглобин атты белок электронеатралды болады да эритроцидтер бір бірімен жабысып, оттегін тасымалдау қ асиетін жоғ алады.Ауру балалар ата енесі сау семьяларда тууы мү мкін.Егер ә кесі де, шешесі де ауру тудвратвн ген бойынша гетерозиготалы болатын болса, олардың гаметаларының тең жартысы дұ рыс хромосомды болса, қ алғ ан жартысында мутанттық ген болады.Демек, ¼ жағ дайда 25% ө згерген гендері бар гаметалар ұ рық тануы мү мкін.Бұ л жағ дайда ауру бала туады.

Гендік ауруларда анық тауда генеологиялық ә діс кең інен қ олданылады.Генеологиялық ә дістің негізгі мақ саты: жиналғ ан деректер бойынша шежіре картасын қ ұ растыру жә не оны талдау.Шежіре қ ұ растыруды бастайтын адамды пробанд деп атайды.Оның іні қ арындастарын сибстер деп белгілейді.Қ ұ растырғ ан шежіре картасында бір белгі (ауру) бірнеше рет кездесетін болса, онда ол тұ қ ым қ уалайтын болғ аны.Кейбір белгілер жыныстық хромосомдармен тіркесіп тұ қ ым қ уалайды.Мысалы, қ ұ лақ қ алқ аншасының жү нді болуы (гипертрихоз) ә кесінің ұ лына 100% беріледі.Гипертрихоздың гені У – хромосоммен тіркесіп тұ қ ым қ уалайды.Ер бала У – хромосомды тек ә кесінен алады, сондық тан ол ген балағ а толық беріледі.

Х – хромосоммен тіркесіп тұ қ ым қ уалайтын белгілердің ұ рпақ тан ұ рпақ қ а берілуінде геннің доминантты немесе рецессивті болуына байланысты ерекшкліктері болады.Мысалы, гемофелия (қ анның ұ йымауы) ауру шешесінен ұ лына беріледі.Шешесі ауырмайды тек ұ лдарына тасымалдап береді.Гемофилия гені – рецессивті, жыныстық Х – хромосоммен тіркесіп тұ қ ым қ уалайды.Егер еркектің (Хⁿ У) Х – хромосомында гемофилия гені (Һ) болса, онда ол ауруғ а шалдығ ады, себебі ноың бір ғ ана Х – хромосомы бар, ал У – хромосомда қ анның ұ юына ә сер ететін ешбір ген болмайды.Сондық тан Х – хромосомның қ ұ рамындағ ы рецессивті ген (Һ) ө зін кө рсетеді.Хⁿ Хⁿ кароитині бар ә йел гемофилиямен ауырмайды, себебі оның бір Х – хромосомында гемофилия гені (Һ) болса, екінші Х – хромосомда доминанттық, қ анның қ алыпты ұ юын реттейтін ген (Н) бар.Сондық тан, гемофилия генінің ә серін доминанттылық ген басып, байқ алтпайды.Гемофилия тә різді дальтонизм де (қ ызыл жә не кө к тү сті анық тай алмау) Х – хромосоммен рнцессивтік типте тіркесіп тұ қ ым қ уалайды.

Гемофилия жә не дальтонизмнің шежіре карталарын талдау нә тижесінде жақ ын туыстардың некелесуінің келесі ұ рпақ қ а зиянды екені анық кө рінеді.Себебі, туыстас адамдарда бірдей гендер туыстас емес адамдарғ а қ арағ анда жиірек кездеседі.Туыстас адамдар некелескенде, олардың балалары кө птеген гендер бойынша гомозиготалы (жұ п гендері біртектес) болады.Соның ішінде ә р тү рлі ауруларды анық тайтын рецессивті гендер бойынша да гомозиготты болады.Ол жағ дайда бұ л аурулар келесі ұ рпақ тан да кездесе бостайды.Осығ ан байланысты жақ ын туыстардың некелесуіне заң жү зінде рұ қ сат етілмейді.

Тұ қ ым қ уалайтын жә не туа пайда болатын ауруларды емдеу оң ай емес.Біздің еліміздің орталық қ алаларында медикогенетикалық консультациялар бар.Олардың атқ аратын міндеттері: 1) семьяларында тұ қ ым қ уалайтын аурулары бар жұ байларды цитогенетикалық, гениологиялық т.б. ә дістермен тексеріп, болашақ ұ рпақ та болатын уаруды болжау; 2) тұ қ ым қ уалайтын аурулары бар адамдардың ауруын анық тап, емдеу немесе жағ дайын жең ілдету.

Жоғ арыда келтірілген хромосомдық синдромдарды емдеуде микроэлементтер қ олданылады.Бұ л емнің нә тижесінде жазылып кетпесе де аурулардың, ә сіресе, ауру балалардың дамып жетілуіне кө мектеседі.

Туа пайда болғ ан алтысаусақ тылық (полидактилия), жарғ ақ саусақ тылық (синдактилия), еріннің жырық болуы, жү ректің жақ таулы қ ақ пақ шаларының жетілмеуі, тамырдың (Боталов) бітпеуі жә не т.б. кемтарлық жағ дайларында хирургиялық кө мек кө рсетеді.

Тұ қ ым қ уалайтын жіне туа пайда болатын ауруларды болдырмау ү шін қ оршағ ан ортаны ластаудан сақ тау, екі қ абат ә йклдерді вирус тудыратын аурулардан қ орғ ау жә не емге кейбір улы дә рілерді қ олдануғ а рұ қ сат етпеу кең інен қ олданылады.Біздің республикада Семей полигонын жабу кең інен ө олғ а алынуда.Полигонның кө птеген жылдар бойы жұ мыс істеуінің экономикалық жә не ә леуметтік зардабын жою ү шін бірқ атар ұ сыныстар қ абылданды.Семейдің ауруханалары мен емханаларын зерттеуге керекті осы заманғ ы жабдық тар, приборлар жіне дә рі-дә рмектермен қ амтамасыз ету, жаң а типтегі ауруханалар салу т.б.

Қ оршағ ан ортаның экологиялық жағ дайын жқ ндеу ү шін планетада ядролық сынауды тоқ татып, ауаны жіне суды ластайтын ө неркә сіп қ алдық тарынан тазарту керек.

Адамзат кү нделікті тіршілігінде ғ ылыми техникалық жаң алық тарды кең інен пайдаланады.Атом энергиясы бейбітшілік мақ сатта қ олданылуда (АЭС, атомдық мұ зжарғ ыш кемелер, т.б.).Химиялық заттар ө ндіріске, тұ рмысқ а кең інен енуде.Кү нделікті тіршілікті оларсыз кө з алдымызғ а елестету де қ иын.Осығ ан байланысты қ оршағ ан орта химиялық жә не радиоактивтік заттардың қ алдық тарымен ластануда.Атом энергиясын халық шаруашылығ ында дұ рыс пайдаланбаудың, радиоактивтік қ алдық тардың дұ рыс сақ талмауынан, ядролық бомбаларды сынаудың арқ асында жер бетінің радиациялық фоны артып отыр.Осығ ан байланысты жаң а туғ ан балалар, сә билер арасында неше тү рлі кемтарлық пен туа пайда болғ ан аурулар саны кө бейіп келеді.Бү кілдү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымының (ВОЗ) деректері бойынша нә рестелердің тө рт пайызы генетикалық дефектімен туады.

Кейбір кә сә птік жұ мыстарда адамғ а ионизациялайтын сә улелер ә сер етеді.Рентгенологтар R – аппаратымен, радиологтар – радиомзотоптарымен т.б. жұ мыс істейді.Ғ арышты игеру жолында космаонавтарғ а да ионизациялық радиация ә сер етеді.Олардан қ орғ ану жә не зиянды ә серін азайту ү шін кө птеген шаралар қ олданылады.Мысалы, ренгенологтар мен радиологтардың жұ мыс кү ні қ ысқ а, олар пенцияғ а ерте шығ ады.Кү нделікті жұ мыста қ орғ асынды алжапқ ыштар, қ олғ аптар пайдаланады.Крсмонавтар қ орғ ағ ыштық ксстюмдерден басқ а, радиацияның ә серін азайтатын дә рі-дә рмек (антиоксиданттар, амитетравит т.б.) қ олданады.

Қ оршағ ан ортаны ластаудан сақ таудың жең іл шешімі – барлық мутагендік факторларды анық тап, оларды адамзат тіршілігінен жою.1963 жылы ядролық бомбаны атмосферада жаруды тоқ тату туралы кө п жақ ты келісім бекітілді.Содан соң басқ а ядролық қ аруды таратпау, басқ а елдерге бермеу жә не т.б. келісімдерге қ ол қ оцылды.Осы келісімдердің бә рі қ оршағ ан ортаның радиоактивтік ластануына кедергі жасайды.Совет Одаң ы жә не жер шарының прогрессивті халқ ы ядролық, химиялық қ аруды толың ымен жою ү шін кү ресуде.

Радиоактивтік қ алдық тарды сақ тау проблемасына да кқ п кү ң іл бқ лінуде.Бұ рын оларды қ зендерге, тең іздерге тастайтын.Қ азір су мен ауа қ тпейтін бетон контейнерде немесе силикатты ыдыстарда сақ тайды.

Атом энергиясын бейбітшілік мақ сатында қ олдану кезінде сыртқ ы ортаның радиациялық дең гейі ү здіксіз ө лшеніп отырады.

СССР Министрлері Советінің Мемлекеттік комитетінде «Адам жә не биосфера» проблемасы бойынша генетикалық секция ашылды.Бұ л секцияның негізгі міндеті – сыртқ ы ортаның ластануының генетикалық ә серін зерттеу жә не тұ қ ым қ уалаушылық ты зиянды ә серден қ орғ ау.Еліміздегі генетикалық орталық тардың барлық жұ мыстарын осы секция реттеп, байланыстырып орыталы.

Жаң адан ашылғ ан, ө ндіріске жіне тұ рмысұ а енген химиялық заттардың генетикалық ә сері алдын-ала тексеріледі.Осы заттардың ә серін жылдам анық тайтын жә не арзан тү сетін арнайы ә дістер қ арастырылуда.Мутогендік ә сері бар заттар туралы информация жинайтын жә не адам популяцияларында мутациялардың пайда болуы мен таралуын тексерктін орталық тар ашылды.

Жоғ арыда айтылғ ан шаралардың бә рі қ оршағ ан ортаны ластаудан сақ тауғ а жә не адам денсаулық ын қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан.

Тұ қ ымқ уалаушылық патологиясының профилактикасының келесі бағ ыттары бар:

1) жан-ұ яны жоспарлау (бірінші ретті профилактикасы);

2) патологиялық эмбриондармен ұ рық тардың элиминациясы (бірінші ретті профилактика);

3) пенетранттық пен экспрессивтікті (екінші ретті профилактика);

4) сыртқ ы ортаны қ орғ ау (бірінші жә не екінші ретті профилактика).