Балалар мен жасөспірімдердің тамақтануы

Жас ағ за денсаулығ ын нығ айту, оның ө з жасына сай ө суін, сыртқ ы ортаның жағ ымсыз факторларына тө зімділігін арттыруда балалардың тамақ тануын дұ рыс ұ йымдастырудың маң ызы зор.

Мектеп жасындағ ы балалар тамақ тануының ө зіндік ерекшеліктері бар. Ү здіксіз ө сіп, дамып келе жатқ ан жасө спірімдерге тамақ тану тек ө мірге қ ажетті қ орек ғ ана емес, сонымен қ атар жас ағ заның ө суі мен дамуы ү шін аса маң ызды рө л атқ арады. Дұ рыс тамақ танбау ағ заның ө суін тежейді, сыртқ ы ортаның кері ә серлеріне қ арсы тұ ру қ абілетін тө мендетеді.

Мектеп жасындағ ы балалардың анатомиялық қ ұ рылымы, физиологиялық жү йесінің қ ызметі жә не зат алмасу ү рдісі жағ ынан қ андай да бір ерекшеліктер бар. Оларғ а тә н ортақ ерекшелік - ү здіксіз ө су мен даму, жасы ұ лғ айғ ан сайын кеми беретін зат алмасу ү рдісінің кү рделілігі. Сонымен, балаларда негізгі зат алмасу ү рдісі ересектерге қ арағ анда 1, 5-2 жоғ ары. 6-9 жастағ ы балалардың дене салмағ ының 1 кг-ғ а шақ қ андағ ы тә уліктік энергетикалық қ ажеттілігі 80 ккал, немесе 335 кДж; 10-13 жастағ ылар ү шін - 75 ккал, немесе 314 кДж; 14-17 жастағ ылар ү шін - 65 ккал, немесе274 кДж. Ересек адам тә улігіне 1 кг дене салмағ ына шакқ анда 45 ккал немесе 188 кДж энергия жұ мсайды. Сондық тан, жас ағ за тағ амының негізгі қ ұ рам бө ліктерін кө бірек қ ажет етеді. Ө мір сү рудің тез ө згеріп отыратын ә леуметтік-экономикалық жағ дайлары ағ зағ а қ ажетті қ оректік заттар мен энергияғ а тә уелділікті ә рдайым назарда ұ стауды талап етеді. Олардың қ ажеттілігін одан ә рі зерттеу мен тамақ тануды тиімді ету барысында нақ ты тамақ тандыруды, ағ заның бірқ атар нутриенттермен қ амсыздандырылуын, сонымен бірге дененің дамуын, бала денсаулығ ын, энергия шығ ынын жә не т.б. кешенді тү рде зерттеу ерекше мә нге ие. Мектепоқ ушыларының тиімді тамақ тануын жоспарлау барысындағ ы негізгі ұ станымдар: балалар мен жасө спірімдерге арналғ ан рационның энергетикалық қ ұ ндылығ ының тә уліктік энергия шығ ынына сә йкестігі; рационның химиялық қ ұ рамы мен энергетикалық қ ұ ндылығ ының, кө лемінің жас ерекшелігіне қ арай қ ажеттілік дең гейіне, ағ за ерекшеліктеріне сә йкес болуы; тағ ам рационындағ ы қ оректік заттардың тепе-тең дік арақ атынасы; азық -тү ліктің ә ртү рлілігі; рациондағ ы жетіспейтін кейбір қ оректік ө німдерді белок пен май дең гейі жағ ынан солардың орнын толтыратынзаттектермен ғ ана алмастыру; азық -тү ліктің биологиялық жә не тағ амдық қ ұ ндылығ ы, дайындалатын тағ ам сің імділігінің жоғ ары дең гейі, иіс-дә мдік қ асиеттері сақ талатындай етіп асшеберлік-техноло гиялық дұ рыс ө ң деу, тамақ тану тә ртібін қ атаң турде қ адағ алау. Ү йлесімді тамақ танудың негізгі белгісі - белоктар, майлар, кө мірсулар, витаминдер жә нө минералды тұ здар қ оректік заттектерді жас ерекшелігі, жынысы, энергия шығ ыны жә не басқ а да факторларғ а байланысты сә йкестендіре білу. Мектеп жасындағ ы балаларғ а ұ сынылатын тиімді тамақ танудың қ атынасы 1: 1: 4 болуы тиіс. Басқ а қ оректік заттарғ а қ арағ анда белоктар ө здерінің икемделу қ асиетіне байланысты ерекше роль атқ арады, сондық тан да оның балалар мен жасө спірімдердің ағ засына қ ажеттілігін анық таудың маң ызы зор. Сонымен, 5-7 жас аралығ ындағ ы бала ү шін дене салмағ ының 1 кг-натә улігіне 3, 5-4 г; 8-10 жастағ ылар ү шін - 3 г; 11 жә не одан ү лкен жастағ ылар ү шін - 2-2, 5 гбелоктар қ ажет. Мектеп жасындағ ы балалар ү шін белок қ ажеттілігін бағ алауда жалпы тә уліктік қ уаттылық тың 14% кем болмау керек деп есептеледі. 6 жасар баланың тамактануында жануарлар белогы жалпы (тә уліктік) мө лшерден 65%-дан, ә л одан жоғ ары жастағ ыларғ а 60%-дан кем болмауы керек. Осы талаптарды орындау жә не тамақ тануды белокпен толык камтамасыз ету ушін оқ ушының кү нделікті қ орегіне сү т, ірімшік, сыр, балық, ет, бір жұ мыртқ а қ осу керек. Ө сіп келе жатқ ан баланың белокқ а қ ажеттігін осы азық -тү лік кешенімен толық қ амтамасыз етуге болады, ө сімдік тектес белоктың жеткілікті кө лемі тусуі жағ дайында. Мектеп жасында амин қ ышқ ылдарына деген қ ажеттілік аса жоғ ары дең гейде болады. Олардың кейбіреулері А дә руменімен тең ө су факторына жатады. Бұ лар - етте, балық та, жұ мыртқ ада, жаң ғ ақ та кө п болатын лизин, триптофан жә не гистидин. Балалардың тамақ тануындағ ы аса жоғ ары биологиялық қ ұ ндылық - сү т белоктары. Оның қ ү рамында ағ зағ а оң ай сің етін жә не пластикалық мақ сатта қ олданылатын кальций бар. Осығ ан байланысты сү т мектепоқ ушыларының қ оректік ө німдерінің ішіндегі алмастыруғ а болмайтын тағ ам тү рі. Сү т белоктары казеин жә не лактоальбумин басқ а азық -тү лік қ ү рамында кездеспейді. Казеин кальциймен жә не фосформен байланысты жә не жоғ арғ ы биологиялық белсенділік қ асиеті бар казеинфосфаткальций кешені тү рінде болады. Лактоальбумин триптофанның біраз мө лшері бар аса бағ алы ақ уыз болыптабылады. Бұ л амин қ ышқ ылы - жасуша белогын синтездеуде аса маң ызды роль атқ аратын жоғ ары сапалы ө су факторы. Сү ттің ү шінші белогы - глобулин - ағ зада қ орғ аныс қ ызметін атқ аратын антиденелердің кайнар кө зі болып табылатын заттектер кешені.

Сү т майлары эмульсия турінде болады жә не олардың қ ұ рамында арахидон кышқ ылы, майда еритін витаминдер, биологиялық қ ұ нды қ анық пағ ан май қ ышкылдары бар. Сү тте оның жалғ ыз ғ ана кө мірсуы - сү т қ анты (лактоза) бар. Лактоза пайдалы ішек микрофлорасының кұ рамын реттеп отырады жә не ірің ді микроағ залардың жойылуына себепші болатын кейбір сү т қ ышқ ылды бактериялардың дамуына игі ә сер етеді.

Сү т - минералды тұ здардың, соның ішінде кальций мен фосфордың аса қ ұ нды қ айнар кө зі. Оның қ урамында кобальт, мыс, мырыш, йод, алюминий, аз мө лшерде темір сияқ ты микроэлементтер бар. Сү тте барлық витаминдердің аздағ ан мө лшері бар, оның кұ рамы жыл мезгіліне, қ орегіне, малдың табиғ атына, лактация мерзіміне жә не басқ а факторларғ а тә уелді. Сү т қ ұ рамында ас қ орыту жуйесінде биологиялық катализатор болып табылатын ферменттер катары (протеаза, амилаза, каталаза, фосфатаза) бар.

Мектеп оқ ушыларының тамактануындасү збе, қ аймақ, ірімшіктер, қ ұ рт, айран, қ атық, қ ымыз, шұ бат, т.б. негізі сү тқ ышқ ылы болып табылатын азық -тү лік тү рлерін кө бірек пайдаланғ ан жө н. Сү т қ ұ рамында сү тқ ышқ ылды бактериялардың тіршілік етуі негізінде В1, В2витаминдері мен ферменттер тү зіледі. Сү тқ ышқ ылдыө німдердегі микроағ заларішекте қ ышқ ылды орта тү зедіжә не ірінді жә не патогендібактериялардыжояды.Сү тқ ышқ ылды ө німдер асқ орыту секрециясының жақ сы қ оздырғ ыштары болып табылады. Ішек жолдарының дұ рыс жұ мыс істеуін қ амтамасыз етеді. Ол, ә сіресе, жазда жә не кү здің алғ ашқ ы кезінде анық байқ алады.

Оқ ушылардың тамақ тануында ірімшіктің маң ызы зор.Оның қ ұ рамында 14-18% белок бар. Ірімшік кальцийге жә не фосфорғ а бай, сонымен қ атар, оның қ ұ рамында аз мө лшерде болса да, липотропты ә сер ететін метионин атты амин қ ышқ ылы бар. Оқ ушылардың тамақ тану рационына қ ұ рамында жоғ ары биологиялық қ ұ ндылығ ы бар (20-23%) белоктармен майлар (30%-дейін), ә сіресе, аса маң ызды кальций мен фосфор ү йлесімді қ атынаста болатын сырларды енгізген жө н. Балалар рационында жұ мыртқ а (сарысы) қ ұ рамында кө п болатын кү рделі белоктар фосфопротеидтың маң ызы зор. Фосфопротеидтер орталық жү йке жү йесінің қ алыптасуымен дұ рыс жұ мысы ү шін аса қ ажет. Сондық тан да тамақ тану рационына кү ніне 1 жұ мыртқ а міндетті тү рде қ осу керек. Оқ ушылардың тағ амын белоктармен толық қ амтамасыз ететін, ағ зада оның 96-98% сің етін ет ө німдері. Балалардың тиімді тамақ тануы ү шін оғ ан белоктарғ а бай жылқ ы, бірінші жә не екінші категориялы сиыр, қ ой етін қ осу керек. Қ ұ с етінің қ ұ рамында фосфор жә не темір элементтері бар, аса жұ мсақ жә не тез сің етін болғ андық тан тауық жә не кү ркетауық еті кө бірө к ұ сынылады. Сонымен қ атар, бауыр, жү рек, бү йрек, ми, тіл жә не т.б. сияқ ты сорпалық ө німдер аса маң ызды роль атқ арады. Бұ л қ оректік заттар белоктарғ а бай, оларда фосфор, темір, ә сіресе В тобы витаминдері мол.

Жоғ арыда аталғ ан сорпалық ө німдер оқ ушылардың тамақ рационында аптасына кем дегенде екі рет болуы тиіс. Тамақ мә зіріне шұ жық ө німдерінде (қ айнатылғ ан майсыз сұ рыптары) қ осуғ а болады. Оларда 13, 7% дейін белоктар бар; дә мді ә рі тамақ тану рационын тү рлендіре алады. Балық ө німдері ет ө німдері сияқ ты, белоктарғ а бай. Бірақ, балық тадә некертінді белоктар (ә сіресе коллаген) 4-5 есеге дейін аз. Олардың қ ұ рамындағ ы ақ уыздардың амин қ ышқ ылды қ ұ рамы жануарлар етінің амин қ ышқ ылды қ ұ рамына ұ қ сас. Сонымен бірге, олар метионин мө лшерінің кө п болуымен ерекшеленеді жә не қ ұ рамында триптофан, лизин жә не аргинин сиякты ағ заның дамуына тікелей ә сер ететін амин қ ышқ ылдарының аздағ ан мө лшері бар.

Оқ ушылардың тағ ам рационында балық емес тең із ө німдері - кальмар, шаян, асшаян, тең із қ ырық жапырағ ы жә не т.б. да пайдалануғ а болады. Олартолық қ ұ нды ақ уыз бола алады, ал микроэлементтердің мө лшері жағ ынан жануарлар етінен ә лдеқ айдаасып тү седі. Оқ ушылардың тамақ тануында жануарлар тектес ақ уыздармен қ осылып биологиялық белсенді аминқ ышқ ылды кешен тү зетін, ішкі тіндік синтезді қ амтамасыз ететін, ө сімдік тектес белоктардың маң ызы зор. Ас қ орыту жү йесіндегі белоктардың маң ызды кө рсеткіштерінің бірі олардың сің імділігі. Азық тық белоктарды протеолиттік ферменттерінің қ орытылу жылдамдығ ына қ арай келесі сатыда орналастыруғ а болады: балық жә не сү т; ет; нан жә не жармалар.

Азық тық белоктардың биологиялық қ ұ ндылығ ын білу ә ртү рлі белоктыө німдерді тамақ тану рационында дұ рыс пайдалану ү шін қ ажет. Алмастыруғ а болмайтын амин қ ышқ ылдарымен ағ за қ ажеттілігін қ анағ аттандыру ү шін амин қ ышқ ылдарының биологиялық қ ұ ндылығ ын шектейтін ө зара толық тыру ұ станымы бойынша азық -тү лік комбинациясын пайдаланғ ан жө н. Мысалы, сү т белогы дақ ылдық, нан ө німдерімен сә йкес келеді. Сондық тан да, балалар тағ амының рационына лизинге ө те бай, ә рі осы амин қ ышқ ылдарының орнын тыратын болғ андық тан, сү т қ осылып дә нді-дақ ылдардан жасалатын ботқ аларды енгізудің маң ызы зор. Сү т ботқ алары мектеп оқ ушыларының таң ғ ы асында кө птеп беріледі. Ұ ннан жасалғ ан тағ амдар дайындауда майсыз сү т немесе сарысуын пайдалану керек. Ағ заны толық амин қ ышқ ылдарымен қ амтамасыз ету ү шін тү рлі ұ н ө німдерін ірімшікпен, етпен, балық пен араластырғ ан жө н. Кү ріш жә не басқ а да дакылдармен, повидло, қ ырық жапырақ, картоп қ осылғ ан бә ліштегі амин қ ышқ ылдарының ағ зағ а қ ажетті мө лшері азырақ. Ет ақ уыздары картоп жә не кө кө ніс ақ уыздарымен жақ сы сә йкес келеді. Еттегі ақ уыздардың кө п мө лшері дә л осындай кө кө ніс ақ уыздарымен қ осылып амин қ ышкылдарын ө зара толық тырады, нә тижесінде кө кө ніс жә не картоп ақ уыздары толық қ ұ нды болады. Сонымен қ атар, ө сімдіктектес ақ уыздар - азотты қ айнар кө зі.

Мектеп жасындағ ы балалардың майларғ а деген қ ажеттілігі белоктарғ а деген қ ажеттілікпен бірдей, яғ ни, белоктар мен майлардың орташа қ атынасы 1: 1. Мектеп окушыларының тағ амында майлар болуының маң ызы зор: олар икемділік мақ сатта, ә сіресе, жү йке тіндері мен ми тіндерінің қ ұ рылымында пайдаланылады, А, D жә не Е дә румендерінің еріткіші болып табылады, олардың тез қ орытылуын қ амтамасыз етеді. Сонымен бірге, кейбір майлар - осы витаминдердің жә не бала жасына қ ажетті фосфатид жә не полиқ анық пағ ан май қ ышқ ылдарының кө зі.

Ағ зағ а қ ажетті майлардың мө лшері аз болса қ орғ аныс механизмдері ә лсірейді, балалар ә ртү рлі сыртқ ы ортадан болатын ауруларды тез қ абылдағ ыш келеді. Алайда май мө лшерден тыс кө п болса да ағ зағ а зиянын тигізеді. Мұ ндай жағ дайда зат алмасуы бұ зылады, ақ уыздарды пайдалану нашарлайды, ас қ орыту жү йесінің ауытқ уы байқ алады, ағ заны май басу қ аупі туындайды.

Жануар текті майлардан мектеп оқ ушыларының тамақ тану рационына негізінен сү т (сары май) майлары ғ ана енеді. Олардың ү лесіне майлардың жалпы мө лшерінің 60-80% келеді. Сиыр, қ ой, ү йрек жә нө қ аз майларын пайдаланбауғ а кең ес беріледі. Олар ас қ орыту сө лдерінің секрециясын тежейді, асқ азанда жә не ішекте ұ зақ уақ ытқ а дейін қ орытылмай тұ рып қ алады, тағ амның басқ а компоненттерін қ орытуды нашарлатады.

Мектеп оқ ушыларының тағ амына балалардың жас ерекшеліктеріне қ арай рациондағ ы майдың жалпы қ ұ рамының 10-20 % қ ұ райтын ө сімдік майларын да қ олданудың маң ызы зор. Полиқ анық пағ ан май қ ышқ ылдарының (50-80%) кө леміне қ арай ө сімдік майлары биологиялық қ ұ ндылығ ы жоғ ары майлар қ атарына жатады. Сондық тан да мектеп оқ ушысының рационына ә ртү рлі кө кө ністермө н жасалғ ан салаттарғ а қ осылатын шикі кү йдегі ө сімдік майын енгізу керек. Сонымен, мектеп оқ ушысының майды тұ тыну ү йлесімділігі келесідей болуы тиіс: майлар рационның энергетикалық қ ү ндылығ ын 30-33% қ амтамасыз етеді, ө сімдік майларының бө лігі - 10-20%, май қ ышқ ылдарының қ атынасы - 10% кө пқ анық пағ ан 30% - қ анық кан жә не 60% - моноқ анық пағ ан тү рлерін қ ұ райды.

Балалардың кө мірсуларғ а қ ажеттілігі олардың жас ерекшелігіне жә не ағ заның энергия шығ ынының мө лшеріне байланысты. Баланың қ арқ ынды дамуы оның синтетикалық ү дерістерге, ә сіресе белок синтезіне энергияны аса жоғ ары дә режеде пайдалануына байланысты. Сонымен бірге, балалар ө текө п қ озғ алады, яғ ни, энергияны ө те кө п қ ажет етеді, ал кө мірсулар - бұ лшы ет қ ызметі ү шін қ уат кө зі. Соң ғ ысы балалар тағ амында майлар мен белоктарғ а қ арағ анда тө рт есе кө п болуы керек, тә улігіне 280-400 г қ ажет етеді. Қ антта, балда, тоспада, кондитерлік ө німдерінде, жеміс-жидектері мен кө кө ністерде болатын тезі қ орытылатын кө мірсулардың (моно- жә не дисахаридтер) маң ызы зор. Олардың қ айнар кө зі - қ ұ рамында қ ант-лактоза бар сү т. Балағ а тә ттілердің рұ қ сат етілетін мө лшерін тамақ танып болғ ан соң беру керек. Олар жү йке жү йесінің бірқ алыптылығ ын реттейтін айрық ша тағ амдық қ оздырғ ыштар болып табылады. Кө мірсулар нанда, дә нді-дақ ылдарда жә не картопта болатын талшық тар толық тырылуы тиіс. Сондық тан да, балалар тағ амдарында кү ніне нан ө німдері (300-400 г) мен жармалар (35г дейін) енгізіледі. Алайда кө мірсулармен ғ ана қ оректену, зат алмасу ү дерістерінің бұ зылуына апарады жә не ағ заның ә ртү рлі инфекцияларғ а қ арсы тұ ру қ абілетін ә лсіретеді. Мұ ндай жағ дайда бала бойының ө суі тежеледі, жалпы дамуы нашарлап, ірің ді ауруларғ а бейімділік, тісжегісінің дамуы байқ алады. Мектеп оқ ушыларының тиімді тамақ тануындағ ы кө мірсулардың ү йлесімділігі келесідей болуы тиіс: кү рделі
кө мірсулар - 75 %, тез қ орытылатынкө мірсулар - 20, пектинді заттектер- 3%, талшық тар - 2% болуы тиіс. Рационның тә уліктік энергетикалық ұ ндылығ ындағ ы кө мірсулардың мө лшері 55-60% болуы тиіс. Тағ амдық талшық тар ішек жолдарын реттеуге, пайдалы ішек микрофлорасын қ алыптастыруда маң ызды роль атқ арады. Пектиндік заттектер ішектегі ірің ді бактериялардың кө беюіне тежеу қ ояды, ағ задан улы заттектерді шығ арады. Оқ ушылардың қ аркынды ө суі жә не оқ у жү ктемелерінің кө птігінен витаминдерге қ ажеттілігі арта тү седі. Бала жә не жасө спірімдік жаста витаминдерді жеткілікті тү рде тұ тынбау дене бітімінің дамуына, тө зімділікке, сабақ ү лгеріміне кедергі келтіреді, салауатты ө мір салтын калыптастыруғ а кедергі жасайды, заттектер алмасу ү дерісін бұ зады, созылмалы аурулардың пайда болуына себепші болады. Витамин жетіспеушілігі ә сіресе мектеп жасында анық байқ алады, ө йткені, дә л осы жаста орталық жү йке жү йесінің ә р қ арай пісіп-жетілуі анық талады, гормондық жү йе қ айта қ ұ рылады, баланың қ арқ ынды ө сіп-дамуы жалғ асады. Дә румендердің жеткіліксіздігі, ә сіресе мол жү ктемелі сабақ тар кезінде, кө ктемгі емтихаи да байқ алады, жұ мысқ а кабілеттілігін азайтады, оқ ушының сабақ қ а ү лгерімін нашарлатады, зейінін тө мендетеді. Баланың ағ засын қ ажег дә режеде дә румендермен қ амтамасыз ету ү шін мектеп оқ ушыларының тағ а рационына азық -тү ліктің ә р тү рін енгізу керек. Сонымен С жә не Р дә румендері жеміс-жидектерде, кө кө ністерде; В тобындағ ы дә румендер дә нді-дакылдарда, ашытқ ыларда, етте, сорпалық ө німдерінде, балық та, жұ мыртқ ада, сү тте; А - сиыр бауырында, нә лім, сары майда, тауық жұ мыртқ асында жә не т.б. болады. Ә р тү рлі аймақ тарда жү ргізілген зерттеулерге сай мектеп жасындағ ы балалардың (жас ерекшеліктеріне қ арай) азық -тү лігінде витаминдердің жеткіліксіздігі, ә сіресе, қ ыс-кө ктем кезінде байқ алады. Сондық тан да тамақ тану тә ртібінде витаминдер синергизмін ескере отырып, поливитаминді препараттарды енгізудің маң ызы зор.

Мектеп оқ ушыларының кө птеген балалардағ ы поливитаминді жетіспеушілігін жоятын тек биохимиялық кө рсеткіштерді жақ сартып немесе қ алпына келтіріп қ оймайды, сонымен бірге баланың сабақ ү лгеріміне жақ сы жағ ынан ә сер етеді, оның ойлау қ абілетін жақ сартады жә не белсенділігін арттырады.

С витаминіне қ ажеттілік тағ амды С-витаминімен байыту жолымен де қ анағ аттандырылуы тиіс. Ол тек емдеу-профилактикалық орындарында, мектеп -интернаттарда, кә сіби-техникалық училищелерде ғ ана міндетті болып саналады. Витаминдермен қ амтамасыздандыруды жақ сартуғ а мектеп оқ ушыларының азық -тү лік рационына витаминдерге бай ө німдерді енгізудің ө зі де жеткілікті. Мектеп оқ ушыларының тағ ам рационына минералды тұ здар кешенін қ осу керек. Ағ заның ө мір сү руі мен дамуындағ ы оның мә ні зор. Олар қ анның, гормондардың, ферменттердің негізгі қ ұ рамы болып табылады, сү йек, бұ лшық ет, жү йке жә не басқ а да тіндерінің қ ұ рылымына пайдаланылады, зат алмасу ү дерісіне қ атысады, жасушадағ ы осмос кысымын кажетті калыпта ұ стап тұ рады жә не т.б. Балалар ү шін қ аң қ а компоненттерінің негізі болып табылатын кальций мен фосфордың маң ызы зор. Ағ задағ ы кальцийдің сің імділігі оның ағ зағ а тү су кө зіне жә не фосформен қ ұ рамдық қ атынасына байланысты. 6 жастағ ы балалар ү шін кальций мен фосфордың қ атынасы 1: 1 немесе 1: 1: 1, 2, ал басқ а жастағ ы оқ ушылар ү шін 1: 1, 2 немесе 1: 1, 5.

Кальций мен фосфордың оң тайлы ү йлесімі сү т жә не сү т ө німдерінде, ал жақ сы ү йлесімі кө кө ністер мен жемістерде болады, бірақ кальций бұ л ө німдерде ө те аз мө лшерде ғ ана, сондық тан да кө кө ністердің кальций кө зі ретіндегі дә режесі тө мен. Кальций, фосфор, магнийдің ет пен нандағ ы қ атынасы қ олайсыз жә не олардың ағ задағ ы сің імділігін тө мендетеді. Мектеп оқ ушыларының тамактануында фосфордың қ айнар кө зі - жұ мыртқ а, ірімшік, ө т, балық, арпа жармасы, жаң ғ ак жә не т.б.

Ө сіп келе жатқ ан жас ағ заның дұ рыс дамуы ү шін магний жеткілікті мө лшерде болу керек. Ол зат алмасу ү рдісіне қ атысады, асқ азан сө лінің тү зілуіне, ішектің жиырылу қ ызметіне ә сер етеді. Ағ заның магнийге қ ажеттілігі негізінен жармалық жә не ұ н ө німдерінен қ анағ аттандырылады.

Оқ ушылардың тағ ам рационын қ ан айналым жү йесіне қ атысатын минералдық заттектермен (темір, мыс, кобальт, марганец, кальций) қ амтамасыз етудің маң ызы зор. Темір мен мыс ет пен сорпалық ө німдерде (ә сіресе, бауыр, бү йрек, жұ мыртқ аның сарысы) болады. Жеміс-жидектер мен кө кө ністердегі темір ағ зада оң ай сің еді, сондық тан да оның кө кө ністер мен жеміс-жидектердегі мө лшерінің аз болуына қ арамастан, жаппай тұ тынылатын ө німдер болуына сай темірдің кө зі бола алады. Дә нді дақ ылдарда темір 60% сің імсіз кү йінде болады. Дұ рыс, аралас тү рдегі, тиімді тамақ тануда ағ заның минералдық заттарғ а деген зә рулігі, оның ішінде микроэлементтерге де, қ амтамасыз етіледі.

Оқ ушылардың тиімді тамақ тануын ұ йымдастырудағ ы маң ызды фактор - тә улік бойғ ы тағ амды қ абылдау саны мен уақ ыты, тә уліктік рационды тамақ тану саны арасында бө лу (таң ғ ы ас, тү скі ас, сә скелік/бесіндік (полдник) жә нө кешкі ас) сияқ ты қ атаң тә ртіпті қ адағ алау. Тамақ тану тә ртібін сақ тамау - ас қ орыту жү йесінің ә ртү рлі ауруларына (гастрит, асқ азанның ә р тү рлі мерзімде қ абылдау мү шелер мен жалпы ағ за қ ызметін бұ зады. Тамақ тану мерзімінің бұ зылуы дене салмағ ының артуына ә кө ліп, семіздік тудыратындығ ы зерттеулерден байқ алғ ан. Мектеп оқ ушыларының тиімді тамақ тануының негізі - тағ амды дә л мерзімінде қ абылдау. Мұ ндай жағ дайда қ абылданғ ан тамақ ты тез, ә рі дұ рыс қ орытатын, ферменттерге бай, барынша белсенді асқ азан сө лінің бө лінуіне рефлекс қ алыптасады. Мектеп жасындағ ы балалардың 3, 5-4 сағ аттық ү зіліспен 4 рет тамақ танғ аны дұ рыс. Тамақ тану тә ртібі мектептегі де, ү йдегі детамақ тануды есепке алумен ғ ана қ ұ рылып қ оймайды, мұ нда энергетикалық калориялар да ескеріледі. Ү йдегі тамақ тану мектептегі тамақ тануды толық тыруы қ ажет, сонымен рационның толық қ ұ ндылығ ы камтамасыз етілуі тиіс.