Дәріс сабағының кешені 2 страница

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары:

Философиядағ ы антропоцентристік бағ ыт.

Философиядағ ы пантеизм.

Адамғ а бетбұ рыс жә не философияның ойын дамытудағ ы жаң ашылдық.

/1/ 43-52 бет /2/ 46-55 бет./5/ 39-48 бет.

7-ші дә ріс.

Тақ ырып. 16-18 ғ асырлардағ ы ағ артушылық философия

Негізгі мақ саты: Ағ ылшын эмперизмі мен француз материализмінің ағ артушылық саласындағ ы істелген ең бектерін талдау, жалпы ағ артушылық философиясына ден қ ою.

Негізгі тү сініктер: диалектикалық материализм, натурфилософия, қ оғ амдық келісім, рационализм, эмперизм, субстанция, сенсуализм, интуиция, идол.

1.17 ғ асырдағ ы философиядағ ы материализм.

2.Материализм философиясының ө кілдері: Ф.Бэкон,

Т.Гоббс, Р.Декарт т.б.

3.17-18 ғ асырлардағ ы ағ артушылық философиясы жә не француз материализмінің пайда болуы, дамуы жә не ерекшеліктері.

15-18 ғ асырларда Батыс Еуропа елдерінде феодалдық ө ндіріс ә дісі тө ң ірегінде жаң а капиталистік ө ндіріс ә дісі қ алыптаса бастады.Осыдан бастап, тап ретінде буржуазия дү ниеге келді.Ол феодалдық қ ұ рылысты қ ұ латып, жаң а ө ндірістік қ атынастарды орнатуды мақ сат етті. Айталық, 15 ғ асырда Нидерланды, 17 ғ асырда Англия, 18 ғ асырда Франция революциялары бірінің бастамасын бірі жалғ астырды. Дү ниеге келген жаң а тап-буржуазия ғ ылым табыстарына сү йенуді қ ажет етті, схоластиканы қ атты сынғ а алды.Ең алдымен олар схоластиканың басты кемшілігі-тә жірибеден бас тартып, бақ ылау, эксперименттерге сү йенбейтін шыдамсыздық пен жасалғ ан догмалық топшылауғ а негізделген, жалғ ан, тұ рлаусыз ә дісінде деп есептеді.Бұ л жаң а тап материализмге сү йенді.Бірақ ол метафизикалық материализм болатын-ды.Ал метафизикалық материализмге ү ш кү рделі кемшілік тә н болады: 1)ол механика ілімдеріне негізделді. Дү ниедегі барлық ө згерістерді механика заң дарымен дә лелдеді; 2) дү ниені қ атып қ алғ ан, қ озғ алмайтын,

ө згермейтін қ ұ былыс деп қ арады. Оның ұ дайы дамудағ ы процесс екенін мойындамады; 3) қ оғ ам ө мірін ғ ылыми тұ рғ ыдан тү сіндіре алмады, сондық тан ол идеалистік тұ рғ ыда қ ала берді.

Материализм философиясының ө кілдерінің бірі Фрэнсис Бэкон (1561-1626) болды.Ол лордтың баласы ретінде 12 жасында Кембридж университетіне оқ уғ а тү сіп, оны бітірген соң ү ш жылдай Парижде ағ ылшын елшілігінде тұ рады.Қ айтып келген соң, біршама уақ ыт қ ұ қ ылық практикамен айналысып, кейін корольдің ү лкен мө рін сақ таушы болып қ ызмет атқ арады. Кейін Англия мемлекетінің канцлері болып, елде корольден кейінгі екінші тұ лғ а дә режесінде кө теріліп, барон Верулам деген қ ұ рметті атақ қ а ие болады. Ө мірінің қ алғ ан уақ ытын бү тіндей ғ ылымғ а жұ мсайды.Ә лемде қ амтитын 6 кітаптан тұ ратын ең бек жазуды жоспарлайды.Бірақ оның тек екеуін ғ ана жазып ү лгереді.Бірі-«Ғ ылымдардың байсалдылығ ы мен дамуы», екіншісі-«Жаң а Органон» деп аталады.Ф.Бэкон- материалист, сондай-ақ, ол-эксперименттік ғ ылымдардың негізін салушы.Оның қ олданғ ан ә дістері: индукция, талдау, салыстыру, бақ ылау, эксперимент жасау.Оның философиясы жаратылыстану ғ ылымдарына сү йенді, схоластикағ а, діни, идалистік кө зқ арастарң а қ арсы болды. «Білім-кү ш», «Кү ш-білімде» деген қ ағ идаларды насихаттады. Ол: «Материя қ озғ алыспен ажырамас бірлікте болады-деді-Энергия материяның ө зіне байланысты оның ішкі қ асиеті», деді. Оның пікірінше дү ниені дұ рыс танып, жалғ ан пікірлерден азат болу ү шін тө рт тү рлі елестерден қ ұ тылу қ ажет. Олар: 1) адам табиғ атына тә н елес; 2) ә ркімнің жеке басына тә н елес; 3) нарық (базар) елесі; 4) театр елесі. Олардың қ ұ тылудың басты жолы- тә жірибе жасау, нақ ты зерттеу, қ алыптасқ ан ү ғ ымдарды сол кү йінде алмай, тексере білу.

Келесі бір ө кілі Рене Декарт (1556-1650). Ол- француздың атақ ты философы, дворяндар отбасынан шық қ ан. Оның басты ең бегі- «Ә діс туралы ой-толғ ау». Космология (дү ниенің қ ұ рылымы), космогония (планеталардың пайда болуы жә не дамуы) жө нінде, физика жә не физиологияда Декарт-материалист болды. Ол дү ниенің ө здігінен жаралғ анын, оның даму заң дылық тары бар екенін, бірақ олар механикағ а негізделгенін айтты. Ал психологияда, таным теориясында ол идеалист болды. «Мен ойлай аламын, олай болса ө мір сү ремін –деген қ ағ иданы айтты. Мен еш нә рсеге сенбеуім мү мкін, бірақ сол сенбестікті ойлай алатыныма сенбеуім мү мкін емес. Ойлай білу- тірлік кепілі», -деді. Бірақ ол ө зін материалист екенін анық байқ атты. Декарт- рационалист. Таным процесінде сезімнен гө рі ойлауды жоғ ары қ ойды. Декарт сонымен бірге жаратылыстану ғ ылымдарының дамуына ү лкен ық пал жасады. Келесі бір ө кілі ретінде Томас Гоббс (1588-1679) Оксфорд университетін бітірген,

Аристотельдің логикасын, номиналистер ілімін қ уаттады. Басты ең бегі- «Левиафан» (1651). Ол ө з ең бегінде мемлекеттің пайда болуын зерттеді. Ө йткені Т.Гоббс дә л ағ ылшын революциясының дә л кезінде ө мір сү рген еді. Оның мемлекетке мә н беруі содан болатын. Т.Гоббстың пікірінше, адам қ оғ ам ө мірінің екі дә уірін: а) табиғ и; б) азаматтық кезең дерін басынан ө ткізген. Табиғ и кезең де «адам-адамғ а қ асқ ыр, біреуге біреу қ ас» деп уағ ыздады. Бірақ бұ л жағ дай адам баласының жойылып кетуіне ә кеп соғ ады. Олай болмау ү шін адамдар бірігіп, ә леуметтік келісімге келіп, ә ркім ө з ырқ ының бір бө лігін жалпы ырық қ а кесіп беруге кө ндігеді. Сө йтіп, бә рін қ орғ айтын бірдей ортақ ырық жасалды. Ол жалпы ырық - мемлекет деген қ орытындығ а келді. Сө йтіп, ол мемлекеттің пайда болуын таптық емес, қ оғ амдық келісім жағ ынан шығ арады. Бенедикт Спиноза (1632-1677) –Голландияның кө рнекті философы. Ол Амстердамда дә улетті еврейлер отбасында дү ниеге келді. Азғ ана ө мірінде ол екі кітап қ ана жазып ү лгереді. Бірі- «Діни-саяси трактат» (1670), екіншісі-«Этика» (1675) болды. Спиноза «бір ғ ана субстанция бар, ол – табиғ ат», деді. Табиғ ат, бір жағ ынан жаратушы кү ш, екінші жағ ынан- жаратылғ ан қ ұ былыс деп уағ ыздады. Жаратылыстан жоғ ары кү ш нә рсе жоқ. Табиғ аттың ө мір сү руі ү шін еш нә рсенің керегі жоқ. Ө йткені, табиғ аттың ө зі-Қ ұ дай деп тү сінді. Табиғ ат мә ң гі, шексіз. Ол-ө зіне-ө зі себеп жә не салдар, мә н жә не мағ ына, ол санадан тыс ө мір сү реді. Сана, оның атрибуты(қ асиеті) деді. Келесі бір ө кілі Джон Локк (1632-1704). Ол Оксфорд университетін бітірген. Дж.Локктың басты ең бегі-«Адам санасы жайлы тә жірибе»(1690). «Адам жаны- таза тақ та. Адамның кө рген, білгендері сол таза тақ тағ а жазылады. Міне, сана дегеніміз, дә л осы», дейді ол. Адам интеллектісінде ө мірде жоқ, кездеспейтін еш нә рсе болмайды, дейді. Дж.Локк екі тү рлі- сыртқ ы жә не ішкі тә жірибеге болады дейді. Біріншісінен сезім, екіншісінен рефлекс пайда болады деді. Сезім идеясы- бастапқ ы, сырттан келген қ ұ былыс, рефлексия іштен пайда болады. Сезім арқ ылы біз заттардың сапасын білеміз. Бірақ сапа екі тү рлі болады. Бірінші сапағ а заттардың саны, салмағ ы, кө лкмі, сипаты, қ озғ алысы жатады. Бұ л-заттардың нағ ыз ө зі, дейді. Екінші сапағ а дыбысы, тү сі, дә мі, иісі жатады. Бұ л біздің ішкі сезімімізге байланысты, дейді Локк.

17-18 ғ.ғ. ө зінің ағ артушыларын да туғ ызды. Олар П. Гассенди (1592-1655), Вольтер (1694-1778), Жан Жак Руссо (1712-1778), И.В.Гете (1749-1832)т.б. Олардың пайда болуына, ең алдымен, капиталистік қ оғ амның қ алыптасуы, соғ ан сә йкес жаратылыстану ғ ылымдарының, математиканың, физиканың, механиканың, физиологияның, медицинаның, т.б. адам санасына материалистік ұ ғ ымдарды ұ ялату нә тижесі себепші болды. Бірақ оғ ан ү стемдік қ ұ рғ ан діни идеология қ арсы

шық ты. Ең алғ аш ол идеологияғ а қ арсы кү рес Англиядағ ы, Франциядағ ы, Германиядағ ы ағ артушылық істен басталды. Олардың басты мә селелерінің бірі-адам тағ дыры, оны рухани қ ыспақ тан босату, саяси еркіндік, гуманизм мә селелері болатын.

18 ғ асырдағ ы ағ ылшын материализмі сияқ ты механикалық метафизикалық материализмге жатады. Француз материалистері кө пшілікке тікелей ә сер ету ү шін философиялық ой-пікірлерін салондарда айтып, ой тартыстарын тудырып, энциклопедиялық ең бектер жазып, ауызша да, жазбаша тү рде де кең таратты. Негізінде олар дінді, оның уағ ыздаушыларын қ атты сынғ а алды, сатиралық сө здермен мазақ етті. Бірақ қ оғ амдық қ ұ рылысты тү сіндіруде олар идеалистік шең берден шығ а алмады. Француз философиясының ө кілдеріне мыналарды жатқ ызуғ а болады: Жюльен Офре де Ламетри (1709-1751), Дени Дидро(1713-1748), Клод Адриан Гельвеций(1715-1771), Поль Анри Дитрих Гольбах(1723-1789).

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары.

17-18 ғ асырлардағ ы ғ ылыми революция.

Метафизикалық материализм.

Ағ артушылық философиясы.

/1/ 53-62 бет /2/ 56-65 бет./5/ 49-58 бет.

8-9 шы дә ріс.

Тақ ырып. Классикалық неміс философиясы

Негізгі мақ саты: Неміс классикалық философиясының классикалық биік дә режесін таразылап, Кант, Гегель, Фейербах сынды классик философтардың философиялық негізгі ой-пікірлерін жетік мең геру.

Негізгі тү сініктер: гносеология, антиномия, априори, кең істік пен уақ ыт, диалектикалық категориялар, космология, философиялық жү йе, феноменология.

1.Неміс классикалық философиясының тарихи тамыры.

2.Метафизика жә не натурфилосфия.

3.Неміс философтарының ө кілдері Кант, Фихте, Шеллинг, Гегель кө зқ арастары.

XVIII – ғ асыр аяғ ымен XIX – ғ асыр басында неміс топырағ ында да философия кең інен дамығ ан ерекше кезең болды. Ол кезең ді Ф. Энгельс

класикалық неміс философиясы деп атады. Германия Англия мен Францияғ а қ арағ анда мешеу ел болды. Осындай жағ дайдағ ы Германияғ а француз буржуазиялық революциясы найзағ айдың жалтындай ә сер етті. Бірақ немістер Европаның басқ а халық тарының іс – жү зінде жү зеге асырып жатқ анын, тек ой жү зінде ғ ана іске асыруды армандады. Бұ л дә уірдегі неміс философиясы осы тұ рғ ыдан алғ анда неміс тарихының ой жү зіндегі жалғ асы болып есептелінеді. Сө йтіп, осы кезең де ө мір сү рген неміс халқ ының ұ рпақ тарының ү лесіне тиген іс философиялық тө ң керә с жасау еді. Сондық танда ол кейін класикалық деген атқ а ие болғ анды. Сондай ерекше философиялық тө ң керістің басында неміс халқ ының ұ лы И. Кант (1724-1804ж). Кант деген ғ ұ лама ғ ұ лама тұ рғ ан. Кант жан – жақ ты ғ ұ лама болғ ан, ол уневерситетте философиядан, логикадан жә не жаратылыстану ғ ылымдардың кө птеген салаларынан лекциялар оқ ығ ан. Кант ө зінің философиялық жү йесін “Таза ақ ылдысын ал” (1781), “практикалық ақ ылдысын ал ”(1788ж) жә не “пікірлесу қ абілетін сынау” (1790ж) деген ең бектерінде алғ а тартты. Сонымен байланысты ол ө зінің философиялық жү йесін ү ш бө лімнен тұ рады деп есептеген. Олар адам психикасының ү ш қ абілетіне сә йкес келмек:

танымдылық.

талғ ампаздық. (қ анағ ат сезім)

еріктілік (кө ң іл қ алауы

Кант ө з философиясында материализммен идеализмді табыстырып, бұ л екі қ арама – қ арсы философиялық бағ ыттарды бір – бірімен келістіргісі келеді. Сө йтіп, ол ө з ілімінде сенімге, дінге орын қ алдыруды кө здейді.

Класикалық неміс философиясының Канттан кейінгі кө рнекті ө кілі болып объективтік идеализмнің негізін салушы Георг Вильгем Фридрих Гегель (1770 – 18831 ж) есептелінеді. Гегель Штудгард қ аласында туылып Тюбинген университетінде жоғ ары білім алады. Жалпы алғ анда Гегель философиясы неміс идеализімінің шарық тауының соң ғ ы сатысы деуге болады. Ә рине, Гегельдің ө зі айтқ анындай бұ нымен жалпы таным процесі аяқ талады десек, ол ақ ылсыз кү лкі болар еді. Қ алай дегенде де Гегель бү кіл адамзат мойындағ ан 18 – 19ғ класикалық неміс философиясының ұ лы ө кілі болды, жә не алғ а қ арай болып қ ана бермек. Гегель класикалық неміс философиясының дә стү рді бағ ыттарын ілгері дамыта отырып ұ ғ ымдар диалектісіне кө бірек кө ң іл бө леді, оғ ан дейін диалектика бір жү йеге тү спеген еді, ө зіне дейінгі неміс философиясының жә не ө з заманының жаратылыстану ғ ылымдарын жетістіктерін таразығ а сала отырып Гегель ө зінің диалектикалық тә сілін жан – жақ ты негіздейді. Философияның негізгі міселесін Гегель объективтік идиолизм тұ рғ ысынан шешеді. Оны сендіруінше дү ниенің тү п негізі объективтік рух. Гегельдің

пікірінше абъсолюттік рухтың соң ғ ы формасы философия. Ол философияны рухтың ө зін - ө зі тану процесс ретінде қ арастырғ ан. Бірақ Гегель асқ ан керегенділікпен философиялық ілімдердің ү здіксіз даму ү стінде болатындығ ын ешқ андай фйлософиялық жү йенің іс – тү ссіз жоғ алып кетпегендігін философиялық ақ иқ аттың тарихи даму барысында қ алып басатынын пайымдай алды. Алайда философия тарихын Гегель объективтік идеолизмнің мү ддесіне орай жә не оның негізгі қ ағ ыдаларының тұ рғ ысынан сарапқ а салды. Ол субъективті идеализмнің метафизикалық материализмді Юм жә не Канттың агностипцзйдің қ атал санағ а қ алай дегенде Гегельдің ұ лы философ екендігі ақ иқ ат. Гегель философиясының жү йесі мынадай ү ш бө лімнен тұ рады: а) логика; б)табиғ ат философиясы; в)рух философиясы (феноменология). Гегель философиясының басты мә селесі - ә лемдік рух, абсолюттік идеяның бү кіл дү ниені жаратқ аны айтылады. Бұ л пікірді Гегель “Логика ғ ылымы”деген ең бегінде жан – жақ ты баяндағ ан.

Класикалық неміс философиясының ұ лы ө кілдерінің бірі – Людвик Фейербах (1804 – 1872ж). Фейербах 1823ж Гегельдер университетіне тү сіп оқ уын Берлин университетінде тү сіп оқ уын Берлин университетінде жалғ астырды осы кезде ол Гегельдің лекцияларын таң дағ ан 1830ж Лақ қ ап атпен “Ө лім жә не мә ң гілік” туралы ойларын жариялағ ан, мұ нда ол Гегельдік философияның тұ рғ ысынан мә ң гілікті жоқ қ а шығ ару Фейербахтың ойынша адамның мә ні оның денелік жандық біртұ тастығ ында тек теорияда ғ ана рухпен денінің бө лек қ арастыруғ а болады. Ал шын мә нінде олар ажырамас бірлікте болады ә рі рух ойлау денеге тә уелді қ асиеттер сө йтіп Фейербах философияның негізгі мә селесін материалисік тұ рғ ыдан шешеді. Табиғ ат пен адам міне жаң а философияны зерттейтін пә ні дейді Фейербах.

Людвиг Фейербах – класикалық неміс философиясының соң ғ ы ө кілі. Германиядағ ы жү з жылғ а созылғ ан идеалистік, діни кө зқ арастың тү ндігін батыл сыпырып тастап, ө зінін ашық тан – ашық материалистпін деп жариялады. Оның басты ең бектері: “Христиандық тың мә ні”, “Болашақ философиясының негізгі қ ағ идалары”, т.б. Ол дү ниенің материядан тұ ратынын мойындап, табиғ аттың санадан тыс, оғ ан бағ ынышсыз екенін дә лелдеді. Ол рух пен дене арасының алшақ тығ ын жойды. Фейербах болмысты – бастаушы, сананы баяндауыш деп қ арады. Табиғ ат денелерден, материядан, сезімдіктен тұ рады, деп жазды Фейербах. Табиғ ат мә нгі жә не шексіз. Сана – срның тек кө шірмесі, ал психолог – идеалист сол кө шірмені тү пнұ сқ а ретінде тү сіндіреді, - деп тү сіндірді Фейербах. Бірақ ол антропологиялық материализмдіқ уаттады. Ө йткені, ол барлық

материализмді тұ рпайы материализм деп тү сінді. Сондық тан ө зін одан аулақ ұ стамақ болды. “Шындық – идеализмде емес, материализмде емес, шындық тек антропология”, - деп жазды Фейербах. Бірақ ол ө зінің антропологиялық материализімінің нағ ыз метафизикалық материализм екенін байқ амады. Таным сезімнен басталады, - деп уағ ыздады Л. Фейербах. Шындық тың дә йегі – оның іштен туғ ан санағ а сай келуі деп тү сінді. Бұ л оның идеализмге жасағ ан кешірімі болатын. Л. Фейербах Гегельдің идеализмін орынды сынай отырып, оның диалектикасының мә нін тү сінбей, оны теріске шығ арды. Л. Фейербах христиан дінін де орынды санады, бірақ діннен ол біржолата қ ол ү збеді. “Болашақ философияның негізгі қ ағ идалары” деген ең бегінде Л Фейер бах қ оғ амның қ озғ аушы кү ші – адамның адамғ а сү йіспеншілігі, ә сіресе, ерлер мен ә целдер махабатты деп тү сіндірді. Сол байланысты ол дін деп қ арады. Бұ л да Л. Фейербахтың идеализмі болатын. Л. Фейербах Гегельдің идеалистік философиясын сынап талдағ анымен, айналып келгенде, ол ә сіресе қ оғ амтануда идеализм шең берінен шығ а алмады.

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары:

Неміс философиясындағ ы диалектика.

Метофизика жә не натурфилософия.

Кант философиясы.

/1/ 63-72 бет /2/ 66-75 бет./5/ 59-68 бет.

10-шы дә ріс.

Тақ ырып. Маркстік философия

Негізгі мақ саты: Марксизм философиясының қ алыптасуы мен ыдырауының негізгі себептерін философиялық тұ рғ ыда тү сіндіру.

Негізгі тү сініктер: марксизм философиясы, марксизм эволюциясы, формация, философиялық жатсыну, материалдық бірлік.

1.Маркстік философияның пайда болуының ғ ылыми себептері.

2.Маркстік философияның заң дылығ ы, орны оның негізгі кемшіліктері.

3.Жалпы дү ниетанымдық ерекшеліктері маң ызы.

XX – ғ асыр философиясындағ ы аса кү рделі кезең – “қ азіргі марксизм” деп аталатын ленинизмнің дү ниеге келуі. Оның себебі бар. Ең алдымен

оғ ан объективті жағ дай ә сер етті. Егер Маркс пен Энгельс капитализмнің монополияғ а дейінгі кезең дерінде ө мір сү ріп, сол кездің проблемаларына жауап іздеген болса, В. И. Ленин копитализмнің империалистік дә уірінде ө мір сү рді. Бұ л қ айшылық тар ең бек пен капитал арасында ғ ана емес, капиталистік елдер арасында да пайда болды. Олай болса, капитализмнің біркелкі дамуы да бұ зылды. Ақ ырында, капитализм Шығ ыс елдеріне, оның ішінде Ресейге де таралды. Ресей экономикасы алдың ғ ы қ атарлы дамығ ан ел болмаса да, онда революция жасалуы ә бден мү мкін еді. Ресейдегі буржуазиялық – демократиялық революцияның жетекші кү ші пролетариат болатыныайқ ын байқ алды. Сондай – ақ, XIX – ғ асырдың аяғ ы – XX ғ асырдың басында жаратылыстану ғ ылымдарында, ә сіресе физикада ірі жаң алық тар ашылды. Атомнан электронның бө лініп шығ уы атомның ең кішкентай қ арапайым бө лшек еместігін, электрон атомнан 2 мың есе кіші жә не қ асиеті одан мү лдем басқ а, жарық сә уледей жылдамдық пен қ озғ алатын аумағ ы (массасы) ү дайы ө згеріп отыратынын кө рсетті.

Міне, бұ л жағ дай материалист философтардан байсалды тұ жырымдар кү тті. Бірақ оғ ан Г. В. Плеханов сияқ ты ірі философ материяның жойылуы мү мкін еместігі туралы пікір айтудан жалтарды, тіпті байқ амағ ан сың ай танытты. Н. Бердяев былай деп жазды: “Философия, ө нер, рухани мә дениет саласында Ленин ө те артта қ алғ ан, қ арапайым адам, оның ұ нататыны мен тә уір кө ретіні ө ткен ғ асырдың 60 – 70 жылдарының адамдарын ініндей еді”, - дейді.

В. И. Ленин философияны ең алдымен ең алдымен халық шылдарғ ақ арсы кү ресеотырып дамытты. Халық шылдардың Ресей капитализмге соқ пай дами алады деген пікірін сынай келіп, XIX ғ асырдың екінші жартысында Ресей капиталистік даму жолына тү сті, олай болса, ол капитализмге соқ пай дамиды деген пікір – бос даурығ у: мақ сат – капитализм ауыртпалық тарынан тез ө туде, деп дә лелдеді. В.И. Лениннің Маркске қ осқ ан тағ ы бір ү лесі – оның империализмге берген анық тамасы. В. И. Ленин сол кезең де капитализм ө зінің ең соң ғ ы сатысы - ө згеше, қ айшылық тары мол қ оғ ам екенін дә лелдеп топшылады. Оның ерекшеліктері ү ш тү рлі: біріншіден, империализм – монополистік капитализм, екінші жағ ынан, паразиттік немесе іріп – шіріп бара жатқ ан капитализм, ү шіншіден, ол - ө ліп бара жатқ ан капитализм, олай болса, ол – социалистік революция қ арсаң ы деп жорамалдады. Қ азір озық дамығ ан жеті капиталистік ел бар, олар: АҚ Ш, Англия, Канада, Жапония, Франция, Германия, Италия. Бұ лардың тез дамуының себептері, ең алдымен Қ азан революциясының нә тежесінде пайда болғ ан социолистік елдер капиталистерге ү рей салып, оларды жаң а жол, жаң а ә діс тауып, кү нін

ұ зартуғ а итермеледі. Олар енді жұ мысшылармен тіл табысты, тү рлі акционерлік қ оғ амдар қ ұ рып, жұ мысшыларды капиталистік ө ндіріске аз да болса қ осарлас иеге айналдырды. Жұ мыс кү нін қ ысқ артып, жалақ ыны жұ мыс істеген сағ аты бойынша тө леу ә дісіне кө шті. Бұ рын Маркс, Ленин дә уірінде жұ мысшылар жұ мыс уақ ытын азайту ү шін кү рескен болса, енді олар жұ мыс сағ атының ұ зақ болуына ынталы болды. Олардың бұ лайша дамуына тағ ы бір себеп: социализм жіберген орасан қ ателіктер, ә кімшілік - ә міршілдік тә ртіп, маркстік теорияны қ атып қ алғ ан догмағ а айналдырып, оны ө мірден алшақ, схоластикалық ілімге ұ қ сас ету болды. Капиталистік елдер нарық тық экономика, бә секелестік кү рес арқ ылы ұ дайы шындалып, даму жолына тү ссе, социалистік елдер бір дең гейге жеткен соң бір орынды шиырлап, ілгері баспады. Тек Дянь Сяо Пин сілтеген нарық тық қ атынас жолымен жү рген Қ ытай басқ аша дамыды.

“Еуропа Қ ұ рама Штаттары ү раны туралы” дегеен ең бегінде В. И. Ленин империализм дә уірінде ораршыл державалар арасында кү рес жү ріп жатқ ан кезде “Еуропа Қ ұ рама Штаттары ү раны” не мү мкін емес, не реакцияшыл рө л атқ арады деп жазды. “Пролетариат револциясы жә не Ренегат Каутский”, “II Интернационалдың кү йреуі”, “Біздің революция туралы”, т.б. ең бектерінде В. И. Ленин пролетариат диктатурасы жайында ә рқ илы пікірлер айтты. Ең алдымен пролетариат революцияссынан кейін социализм жең е алмай, капитализм қ ұ лап бітпей, тап кү ресі ашық, қ атты жү ріп жатқ ан ө тпелі кезең де бірден – бір кү шті қ ұ рал – пролетариат диктатурасы қ ажет екені жә не ол ешқ андай заң мен тежелмейтіні, тікелей кү шке негізделген тоқ пақ екені атап айтылды.

Осы сұ мдылық тардың бә ріне Лениннің жеке басы, оның сенімді шә кірттері тікелей жауапты екені айқ ындалуда. Сондық тан да пролетариат диктатурасы деген ұ ғ ым аты шулы, жан тү ршігерлік, халық ты ү рейлендіретін саяси органғ а айналды. Сол қ иындық кезең нің бір кө рінісі – 1922жылғ ы В. И. Лениннің В. М. Молотовқ а жә не басқ а ВКП (б) саяси бюросы мү шелеріне жазғ ан хаты. Онда В. И. Ленин аштық кө ріп жатқ ан жұ мысшыларғ а астық сатып ә перу ү шін шіркеулердің қ ымбат бұ йымдарын тартып алу жө ніндегі ө кімет ү кіміне қ арсы шық қ ан Шуедағ ы шіркеу діндарларын аяусыз басып, ондағ ан жылдар бойы есінен кетпейтін етіп, қ атты жазалауды талап етті. Ал 30 – 40 жылдардағ ы жаппай қ уғ ын – сү ргін кезінде жү з мың дағ ан адамдарды жазық сыз тұ тқ ынғ а алынып, екі сө зге келтірмей, “халық жауы” деген қ ара кү йе жағ ылып, қ анжоса боялғ анын еш кешіруге болмайды.

В. И. Ленин капитализмнен социализмге ө ту диалектикасын аша келіп,

Ресейдің нақ ты жағ дайларына сә йкес пролетариаттың тап кү ресінің бес тү рін атап кө рсетті.

В. И. Ленин диалектикалық логика тұ рғ ысынан экономика мен саясат арақ атынасын кө рсетіп берді. “Тағ ы да кә сіподақ тар туралы” ең бегінде ол “саясат – экономиканың жинақ талғ ан бейнесі” деп атап кө рсетті. Бұ л Ф. Энгельстің 1890 жылдардағ ы тарихи материализм туралы хаттарындағ ы пікірінің сабақ тас жалғ асы еді. Одан соң, аталғ ан ең бекте В. И. Ленин диалектикалық логиканың тө рт принципті бар екеніне тоқ талады, олар: біріншіден – затты жан – жақ ты алып қ арау, екіншіден оны – дамуда қ арау, ү шіншіден – практика шындық тың тірегі, тө ртіншіден – абстракты шындық жоқ, шындық нақ ты. Сө йтіп, В. И. Ленин диалектикалық логиканың формальды логикадан айырмашылығ ын талдап кө рсетті. Бірақ кейінгі Кең ес ө кіметі жылдарында ө мірде диалектикалық логика тұ рғ ысынан мә селе шешудің орнына формальдық логика, метафизикалық ә діс кө бірек, басым қ олданылды. Барлық қ оғ амдық қ ұ былыстар жоғ арыда айтылғ ан таптық кө зқ арас тұ рғ ысынан тек екі тү рлі бояумен боялып, “ақ ” – “қ ара” деп, тікелей екіге бө лінді. “Ақ ” дегеніміз – кең ес еліне адал, социалистік қ ұ рылысқ а берілгендер, “қ ара” дегеніміз біздің жауларымыз. Оларғ а қ атаң шаралар қ олданылды.“Қ ара” мен “ақ ” арасында, кө к, қ оң ыр, қ ызыл, жасыл, сары, бозғ ылт тү стер бар емес пе? Олар қ айда? Міне, диалектикалық логиканы дұ рыс тұ сінбеу деген – осы, ал шығ атын қ орытынды тіпті басқ аша. Амал қ анша ө мірде кө п нә рсе оғ ан қ арам – қ арсы шешілді, сө йтіп, догматизм ғ ылымғ а қ алай қ арсы келетін ә діс болса, метафизикалық ә діс, формальдық логика диалектикалық логикағ а сондай кертартпалық ық пал жасады. Қ азір социализмді, марксизм – ленинизмді сынаушылар кө п.