Дәріс сабағының кешені 1 страница

1-ші дә ріс.

Тақ ырып. Философия, оның проблемалары жә не қ оғ амдағ ы ролі.

Негізгі мақ саты: философия пә ні туралы тү сінік қ алыптастыру, оның қ ұ рылымы мен атқ аратын қ ызметі жө нінде студенттердің сауатын ашу.

Негізгі тү сініктер: философия, мифология, агностицизм, метафизика, диалектика.

1.Философия туралы тү сінік. Философия бү кіл ғ ылыми жү йелердің кө кесі.

2.Философия пә ні, қ ұ рылымы жә не атқ аратын қ ызметі.

3.Дү ниетаным жә не философия.

4.Қ азіргі кезең де философияның алатын орны.

Философия рухани мә дениеттің ең кө не жә не адамзат ілімінің жауапты бө лімі. Оның тарихы 25 – ғ асырғ а созылады, философия ежелгі шығ ыс (ү нді қ ытай) елдерінде пайда болып ө зінің класикалық дең гейінде ежелгі Греция еліне жетті. Ежелгі грек ғ алымдарының ең бектерінде философия деген термен пайда болды, ғ алымдардың ішінде ө зін алғ ашқ ы философпын деп атағ ан грек математика ойшылы Пифагор (б.э.д 580 -500). Ал ғ ылымның ерекше саласы деп философия терминін енгізген Платон 428 -347. Философия грек тілінен аударғ анда даналық қ а қ ұ штарлық, ежелгі дә уірде даналық бұ л асқ ақ тық мә ні бар қ ұ былыс. Философияның негізгі тақ ырыбы дү ние жә не адам туралы. Алғ ашқ ы философтар универсалды энциклопедист ғ алымдар мысалы: Фасель 624 – 547ж. ол ірі математик геометрия негізін қ алағ н астраном гидротехник болғ ан ол тек философия проблемасымен айлалыспағ ан сонымен қ атар физика медицина математика техника логика т.б. Алғ ашқ ы философтар ө здерінің ең бектерінде мынадай сұ рақ тарғ а жауап іздеді: дү ниенің мә ні неде, дү ниенің қ ұ рлымы, қ ұ рылыс неде, дү ние шектеулі ме, ә лде шексіз бе, жақ сылық пен жамандық деген не?

Ежелгі дә уірде кү ні бү гінге дейін дү ниетанымдық сұ рақ тарды негіздеу дү ниетенымның негізгі принциптерін қ алыптастыру философияның кә сіби ісі.

Фиолсофияның теориялық білімге жә не ерекшелігіне анық тағ ан философ ойшыл Аристотель б.э.д 384 – 322.

Философияның негізгі сұ рағ ы дү ниетанымдық сұ рақ тар 2000 ж.

ө тсе де философия пә ні туралы тү сінік ү немі ө згеруде бірақ та ол ө зінің тұ рақ ты тү сінікте ойлар ерекшеліктерін сақ тап қ алды. Дү ниетаным адамның дү ниеге қ атынасы бұ л жерде эмоциальдық психологиялық жә не интелектуалдық факторлерге байланысты.

Дү ниетаным адамның тә ртібі мен қ ызметінің принциптерімен анық талды оның идеялары мен моральдық нормалары ә леуметтік жә не саяси аринтацияларын қ алыптастырады.

Адамзаттың рухани даму тарихында дү ниетанымның мынадай тү рлерін ажыратамыз (мифология) діни философия. (ө мірлік практикалық)

Ең алғ ашқ ы дү ние танымдық пікір мифология тү рінде пайда болды. Бұ л гректердің екі сө зінен қ ұ ралғ ан: mifos – аң ыз, logos – ілім. Мифологиямен бірге жазу мә дениеті пайда болды. Мифология негізінде дін дү ниеге келді. Барлық діндер мифологияда кездесетін ертегі, аң ыздарды пайдаланады. Ал дін нә рсенің себебін ашып кө рсетпеді. Олар тек илануды талап етті. Философия дү ниеге келген кезінен бастап мифологиямен қ атар жә не онымен бірге діни тү сініктерге қ арсы кү ресте шың далып, дамығ ан. Егер дін мифологияны қ абылдап, оның қ ағ идаларын, аң ыздарын бү тіндей қ олдану негізінде қ алыптасқ ан болса, философия ойлау, зерттеу, сын кө збен қ арау негізінде дү ниеге келді. Философия барлық ғ ылымдардан бұ рын дү ниеге келгендіктен, оны ғ ылымдардың ғ ылымы деп те атағ ан. Ө йткені, ол кезде ә лем туралы барлық алдың ғ ы қ атарлы тұ жырымдар мен пікірлер ө з алдына ғ ылым ретінде дараланып, бө лінбеген соң, ол туралы пікірлерді философия ө з бойына жинақ тағ ан болатын. Сондық тан да философ ә рі дана, ә рі табиғ атты зерттеуші, сынаушы, байқ аушы ретінде бой кө рсетті.

Адамзат дамуымен қ атар философия да ө з алдына дү ниеге кө зқ арас ілім ретінде қ алыптаса тү сті. Сонымен қ атар ол басқ а ғ ылымдарғ а методологияляқ жол сілтейтін ә дістемелік рө л де атқ аруда.

Философия пайда болғ аннан бастап дү ниені тұ тас жә не бірліктегі қ ұ былыс деп қ арастырады дү ниенің тұ тастығ ын оның заң дарымен байланыстырады. Философия табиғ аттын даму заманының қ оғ ам жә не ойлау проблемаларын зерттейді қ олданыста мынадай философиялық категорияны пайдаланады. Болмыс, сана, қ озғ алыс, шексіздік т.б. Философия дү ниенің мә ні жә не адам туралы білім «Дү ние жә не адам» қ арым қ атынастарын зеттейді осы тұ ста болмыс жә не ойлау физикалық жә не психикалық материалдық жә не идеалдық рух жә не табиғ ат объективтік жә не субъективтік, яғ ни философия универсалды ілім.

Философияның негізгі сұ рағ ының екі жағ ы бар:

Ең алғ ашқ ы материя жә не сана?

Дү ниені тануғ а бола ма?

Философияда екі бағ ыт қ алыптасты, материализм жә не идеализм.

Материализм бағ ытын ұ стаушылар материя алғ ашқ ы санағ а қ арағ анда ал идиализм сананы бірінші кезекке қ ояды.

Дү ниені танылады деген философтар материалистер ал дү ние танылмайды деген ілімнің ө кілдері агностицизм философия тарихында материализм мынадай бағ ыттарын ажыратамыз:

1 Ежелгі ойшылдардың материализімі (Демокрит, Гераклит, Эпиркур).

2 Метафизикалық материализм (16 – 18ғ асыр ө кілдері Бэкон, Спиноза, Дидро т.б.)

3 Диалектикалық материализм.(К.Маркс Ф.Энгельс).

Идеализмнің екі негізгі тү рін ажыратамыз.

1 Объективтік (Платон, Гегель, Неотомистер)

2 Субъективтік идеализм ө кілдері (Беркли, Юм, Мах, Экзистенциалистер).

Философияның тарихи 2 ә дісі бар Диалектика жә не Метофизика диалектиканың негізгі принципі даму принципі жә не жалпылама байланыс принципі философияның екі функциясын ажыратамыз дү ниетанымдық жә не методолоиялық.

Ақ ыр соң ында, философтар ә рбір тарихи кезең дерде жеке – жеке емес, топ болып, кездейсоқ емес, белгілі қ оғ амдық заң дылық тарғ а сай дү ниеге келген. Себеп олардың ө мір талабы кү н тә ртібіне қ ойғ ан сұ рауларғ а жауап іздеуден туындағ андығ ы.

Сонымен, философия дегеніміз материя мен сана, таным мен болмыс, адам мен қ оғ ам жайлы адамзат ой – санасының дамуы барысында жинақ талғ ан, жү йеленген ғ ылыми ой – пікірдің теориялық жиынтығ ы.

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары:

1.Философия қ ұ рылымы мен қ ызметі.

2.Қ оғ амдық ғ ылымдар жү йесінде философияның орны.

3.Философияның тарихи типтері.

4.Философия жә не дү ние таным.

/18/ 5-15 бет /22/ 5-20 бет./23/ 5-18 бет.

2-3-ші дә ріс

Тақ ырып. Ежелгі Шығ ыс жә не Антикалық философия.

Негізгі мақ саты: Антикалық мектептер мен грек классиктерінің топтамасы болғ ан антикалық философиясына тү сінік қ алыптастыру, ерекшелігін кө рсету.

Негізгі тү сініктер: брахманизм, джайнизм, буддизм, конфуции, даосизм.

Ежелгі Шығ ыс философиясының ерекшелігі.

Ерте грек философиясы (Фалес, Гераклит)

Ерте грек философиясындағ ы онтологизм (Демокрит)

Адамғ а бетбұ рыс Сократтың философия туралы ілімдері.

Ерте грек философияның жү йелік принципі (Аристотель, Платон)

Философия ежелгі шығ ыс елдерінде б.з.д. 1 мың жылдық тың ортасында ежелгі ү нді қ ытай елдерінде пайда болды. Ежелгі Шығ ыс философиясы тарихи философиялық процесте дербес ө зіндік ерекшелігі бар бағ ыт. Ол сол аймақ тың діні, мә дениетімен байланысты. Ертедегі философияның қ алыптасуы екі тү рлі проблема тө ң ірегінде ө рбіді.

1. аспан, ай, кү н, жер осылардың шығ у тегі байланысы.

2. адамгершілік адамдар арасындағ ы қ арым – қ атынас.

Философия қ ашанда олардың, себептерін іздестіреді. Ә рине, оны екі тү рлі – материалистік жә не идеалистік тұ рғ ыдан тү сіндіруге болады. Ол - ө з алдына жеке проблема.

Ежелгі Шығ ыс философиясының кө не тү рі ү нді философиясы ол брахманизмге оппозициядан басталады. Б.э.д 7 – 6 ғ асырларда брахманизм ішінен джайнизм жә не буддизм пайда болады осы бағ ыттардын негізінен ү нді елінде 4 – кастағ а бө лінді.

Ә скери (кшатрий)

Абыздар. (брахмандар)

Басы бос қ оғ ам мү шелері. (вайшилер)

Тө менгі каста (шудралар)

Шудралар тең сіздік, жұ пыны жағ дайда болды. Оларда меншік те болмады. Шудралар қ оғ ам ісіне араластырылмады. Брахмандар ә бден масайрап, ү стемдік қ ұ рып кетті. Ө йткені, брахманизм мифологиялық кө зқ арасқ а негізделген, былайша айтқ анда, оның тө рт тү рлі ведасына немесе қ ұ дайларды дә ріптеу мен оларғ а арналғ ан ғ ұ рыптарғ а тірелген болатын.

Джайнизм – этикалық ілім. Оның негізгі – адам жанын тә н қ ыспағ ынан, қ ұ лқ ын қ ұ лдығ ынан босату. Джайнизм – материяны жансыз дү ние затына жатқ ызады. Ә рбір зат субстанция ретінде қ аралады, оғ ан материядан басқ а кеністік, уақ ыт, қ озғ алыс, тыныштық та кіреді. Ал жанның басты белгісі, джайнизм бойынша – сана. Джайнизмнің ұ стағ ан тә ртібі буддизмнен де қ атаң.

Буддизм – біздің заманымызғ а дейінгі 4 – 5 ғ асырларда діни ілім ретінде дү ниеге келді. Буддизм христиан, ислам діндері сияқ ты дү ниежү зілік ірі діндерге жатады. Оның негізін салғ ан Сиддхартха Гаутама Будда(б.з.д. 623 – 524). Буддизмде тө рт басты мә селе бар:

1.Ө мір азапқ а толы;

2.Ол азаптардың себебі бар;

3.Азаптарды тоқ татудың мү мкіндіктері бар;

4.Азаптан қ ұ тылудың кезі бар.

Ежелгі Қ ытай философиясы біздің заманымыздан бұ рын пайда болды, ол идеологиясы мен саясатында екі бағ ыт айқ ындала бастады: консерваторлық жә не прогресшілдік, бірі – мистикалы, екіншісі – атеистік бағ ыттар. Ертедегі Қ ытай философиясянда конфуцийлік бағ ыт басты рө л атқ арды. Оның негізін салғ ан нақ ты адам – Конфуций (б.з.д. 551-479ж). Ертедегі Қ ытай мә дениетінің дамуында оның атқ арғ ан рө лі ерекше. Конфуций қ атаң тә ртіп болуын жақ тады. Ө з ө мір – тіршілігінде Конфуций тө рт принципті қ атаң ұ стады:

Бос қ иялғ а салынбау.

«Мен білемін» дегендіктен аулақ болу.

Қ асарыстық кө рсетпеу

Ө зінің жеке басы жайлы ойламау.

Ол бірнеше кітаптар қ ұ растырды («Ө лендер кітабы», «Кө ктем жә не кү з» жылнамасы, «Сұ қ бат жә не пікір айту», т.б.). Конфуцийдің «Ұ лы ұ ғ ынуы кітабы» 75 қ атардан тұ рады. Оғ ан 1546 тү сіндірме жасалғ ан.

Мақ сат – императордың билігін заң дастыру еді. Оның ұ стағ ан жолы:

ә ділеттік

табиғ атты сү ю

ә дет – ғ ұ рыпты сақ тап, сыйлау

Мо – Цзы (б.з.б. 479-400ж) философиясы пайда болды. Ол кү ні бұ рын белгіленетін ө мір жоқ, ә рбір адам тағ дыры оның іс - ә рекетінен, «жаппай сү йіспеншілігінен» туындайды, деді. Біздің барлық біліміміз екі нә рсеге – сезімге (у – лу) жә не ойлауғ а (син) байланысты дейді.

Идеализм мен мистикағ арсы кү ресте даоцизм ілімі, былайша айтқ анда, Дао жө ніндегі Дао – Цзы (4 – 5ғ.) ілімі дү ниеге келді. Дао – мә нінде, мә нсіз, тү ссіз, шексіз, мә ң гі қ озғ алыстағ ы тіршілік атасы. Оның пікірінше, табиғ ат пен адамдарды басқ аратын – Кө к Аспан емес, Дао. “Дао – заттардың табиғ и ө ну, ө су, ө шу, ол цзы субстанциясымен бірге ә лемнің негізін қ ұ райды, - деді – Бү кіл ә лем сол заң ғ а бағ ынады”. Лао – Цзы пікірі бойынша, адам заттардың табиғ и даму процесіне араласпауы қ ажет.

Лао Цзы ілімі қ айшылық тары кө п ілім. Бір жағ ынан, ол керітартпа рө л атқ арып, ескілікті кө ксесе, екінші жағ ынан, ілгері ж.руді жақ тайды, дамуды қ олдайды

Сө йтіп, Шығ ыс философиясы жағ ында қ орытып айтқ анда мына мә селелерге тоқ талғ ан жө н: алғ ашқ ы Қ ытай философиясы Конфуций мен Дао, данышпан бастаушысы Лао – Цзы тө ң ірегінде топталды.

Европалық философияның дамуы ежелгі Грециямен байланысты. Антикалық философия б.з.д. 5 – 6 ғ асырларда қ алыптасты. Алғ ашқ ы ойшылдардың кө терген проблемалары қ оршағ ан ортаны, ө сімдік, жер, кү н, жұ лдыз.

Ежелгі грек философта“жаратылыстанушылар. Грек философиясының ерекшелігі табиғ ат, ә лем, космос мә нін бірлігін тү сіну. Алғ ашқ ы грек философтарын физиктер деп атағ ан. Грек философиясының негізгі сұ рағ ы. Дү ниенің бастауы неде? Егер мифологияда бұ л сұ рақ шешілсе (дү ниені қ ұ дай жаратты) ал философтар супстанционалдық бастауы яғ ни дү ние неден пайда болды, неге пайда болды? Деген сұ рақ қ а жауап іздеді. Грек философиясының негізін қ алаушы Фалес ә р тү рлі заттар мен табиғ ат қ ұ былыстарының мә ң гі бастауы – су, сол сияқ ты Анаксимет дү ниенің алғ ашқ кірпіш ауа деді. Анаксимандр апейрон туралы пікірі материяны философиялық тұ рғ ыдан қ азіргі пайымдауғ а жақ ын келеді. Апейрон шексіз деген сө з.

Грек философы Гераклит ө з шығ армасының “ Табиғ ат” туралы, дү ниенің генетикалық бастауы от деп қ арастырды, ал ә лем космос деп тү сіні. Ерте грек философиясының дамуында ө зіндік ү лес қ осты Элей мектебінің философтары (Парменид, Зенон, Ксенофон)

Бұ л табиғ аттың басты тақ ырыбы – болмыс. Ежелгі грек философиясының дамуына антологиялық бағ ыт Демокрит ілімі ө зіндік із қ алдырды, яғ ни дү ниенің бастауы – атом. Грек философиясында адамғ а бетбү рыс бағ ыты Сократ есімімен байланысты. Адам проблемасы алғ ашқ ы кө терген софистер.

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары:

Ежелгі шығ ыс философиясының негізгі бағ ыттары.

Ежелгі Шығ ыс философиясының ерекшелікері, маң ызы.

Ерте грек философияның дамуының негізгі кезең дері.

Аристотель, Платон, Сократ т.б. философиялық кө зқ арастары туралы.

/18/ 17-27 бет /22/ 21-34 бет./23/ 19-28 бет.

4-5 ші дә ріс

Тақ ырып. Орта ғ асыр философиясы

Негізгі мақ саты: Батыстық христиан философиясымен шығ ыстық мұ сылман философиясының ерекшеліктері мен ұ қ састық тарын таразылап дә йектеу.

Негізгі тү сініктер: католицизм, протестанцизм, суфизм, номенализм, реализм, универсалий, аверроизм.

Орта ғ асыр философиясының ерекшеліктері, мә ні.

Христиандық Орта ғ асыр философиясы.

Номинализм жә не реализм проблемалары.

Шығ ыс философиясының дамуы жә не маң ызы.

Ежелгі шығ ыс философиясы антикалық жә не философия адамзаттың ө ркениетінің дамуына ө зіндік ү лес қ осты. Арестотельден кейін кө не грек филсофы б.э.д. 16 – ғ асырдан бастап Рим философиясы ө зіндік ізі бар, дә стү рі бар философиялық мектептер болды. Сондық тан грек Рим философиясы тұ тас шектеулі жабық философия деп адады. Бірақ та қ алыптасу, шарық тау кездері сонымен қ атар тоқ ырау замандарын басынан ө ткізді. Рим философиясынан кейін Европада жаң а философия рухани қ ұ былыс ол негізінен християндық философиялық дү ниетанымнан пайда болды осы кө з қ арасты орта философиялық батыста I – XV ғ асыр аралығ ын қ амтиды.

Орта ғ асыр философиясы басты ерекшелігі дін проблемасы мен байланыстылығ ында философияның дамуы батыс христиандық домалы шіркеу конондарын ескере отырып дамыды себебі сол дә уірде мә дениет пен білімнің дамуына дін ық пал етіп отырды.

Орта ғ асырлар батыс философтар негізінен дін басылары қ ызметкерлер болып батыс философиясының басты проблемасы ерекшелігі болды. Мысалы: дү ниені қ ұ дай жаратты ма? ә лде ө зіндік бағ ытта ө мір сұ ре ме?

Философия мен дінің жақ ындасуын философияның сокролизациясы.

Орта ғ асырлық философияның негізгі кезең дері:

Патристика

Схоластика

1 – кезең “Патер” - ә ке, шіркеу ә кесі деген. Философия тарихында бұ л кезең 1 – 15ғ асыр қ амтиды. Оның негізін салушылар ө з дә уірінің ойшылдары ұ лы Василий, Августин, Ориген т.б.

Патристикалық негізі проблемалары:

Сенім жә не ақ ыл ойдың қ атынасы.

Тарихты қ озғ алыс деп тү сініп нақ ты анық таушы мақ саты бар.

Қ ұ дайдың мә ні жә не тринитарлық проблема.

Адам бостандығ ы адам жанының қ ұ тқ ару.

Дү ниедегі зұ лымдылық тын пайда болу проблемасы.

2 – кезең схоластика кезең і 11- 15ғ асыр философиялық ойдың ө рлеуін кө реміз. Схоластика термині - “Мектеп”.

Мектеп философиясы деген ұ ғ ымды білдіреді. Сол кезең дерде Европада университетте философия пә н ретінде оқ ытылды.

Схоластикалық философия ө кілдері Фома Аквинский, Альберт фон Больштедт, Раймунд Луллий, т.б. Мә селен, Альберттің пікірінше, жалпы ұ ғ ым (ә мбебаптар) ү ш тү рлі ө мір сү рді. Олар:

Заттардан бұ рын қ ұ дай санасында пайда болып, сол арқ ылы барлық заттар, тіпті бұ кіл ә лем жаратылды;

Заттардың ө зінде кө птің бірі ретінде;

Заттардан соң адам санасында бұ рынғ ының белгісі ретінде ө мір сү реді

Ф. Аквинский (1225-1274) – орта ғ асырдағ ы реалистік философияның ірі ө кілі, қ азіргі католизм дінінің рухани пірі, ә улиесі. Ол Арестотельдің идеалистік философиясын ө з пайдасына қ олданып, материя тү рден тыс ө мір сү ре алмады, деді.

Схоластикада кө терілген проблемағ а қ арап номинализм жә не реолизм бағ ыттары қ алыптасты схоластикалық философиядағ ы теориялық проблема қ ұ дай болмысы. Осы проблеманы кө терген философ Кентерберский оның негізгі идеясы егер адамдар қ ұ дай туралы ой болса онда қ ұ дайдың бар болғ аны ақ иқ ат.

Кентерберскийдің саластика философиясына қ осқ ан ү лесі уневерсализм ақ иқ ат данышпандық тү сініктерін қ алыптастыру осы кезден бастап нақ ты ө мір сұ ретін қ ұ былысты анық тау ү шін реализм термені енгізілді.

Схоластика проблемасын негізін қ алағ ан Росцелий номинализм терменін енгізді оның негізгі концепциясы мынада, универсализм жалпы тү сінік бұ л сө з, ал адам дауысы бұ л номиналь осыдан номинализм деген сө з шық қ ан.

Орта ғ асырлық бағ ытта жалпы идеалистік кө з қ арас оның басты мақ саты, діннің маң ыздылғ ын адам ү шін қ ажеттілігін дә лелдейді. Орта ғ асырлық философия ө з проблемаларын шешуде антологиялық, гноциологиялық, космологиялық ә леуметтік проблемаларды дінді қ орғ ауғ а қ олдауғ а бағ ыттайды.

Орта ғ асырлық философияда қ оғ амдық саяси ә леуметтік проблемалар шешуге теологияғ а жү гінеді. Теология грек тілінен қ ұ дай туралы ілім деген сө з.

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары

Ф. Аквинскидің философиялық кө зқ арастары.

Номинализм жә не реализм.

Орта ғ асыр философиясының діни сипаты.

Ә л-Фарабидің адамгершілік жә не саяси-қ ұ қ ық тық кө зқ арастары.

/1/ 30-42 бет /2/ 35-45 бет./5/ 29-38 бет.

6-шы дә ріс

Тақ ырып. Қ айта ө рлеу дә уірінің философиясы

Негізгі мақ саты: Ортағ асырлық діни философия шырмауынан қ ұ тылғ ан ғ ылым, білім, ө нер салаларының дамуын зерттеп, қ айта ө рлеу философиясының мә нін тү сіндіру.

Негізгі тү сініктер: утопия, эстетика, ренессанс, гуманизм, антропоцентризм, пантеизм, концептуализм.

Қ айта ө рлеу философиясының ерекшелігі.

Философиядағ ы адам проблемасы жә не космологиялық ілімдер.

Қ айта ө рлеу философиясының кө рнекті ө кілдері.

Қ айта ө рлеу дә уірінің философиясы 15 – 18 ғ асырлар аралық тарын қ амтиды бұ л дә уір фиодализмнің қ ұ лдырау буржуазиялық қ атынастардың қ алыптасу кезең і қ айта ө рлеу термині, мағ ынасы антикалық қ ұ ндылық тарды идеалдарды қ алпына келтіру деген ұ ғ ым білдіреді. 15 – ғ асырда басталғ ан бұ л дә уірге философиясы қ алыптасуына Шығ ыс пен Батысты сауда жолымен байланыстырып келген Жібек жолы Шың ғ ыс хан басқ ыншылары Орта Азия, Таяу Шығ ыс, Шығ ыс Еуропа елдерін жаулап алғ ан соң ө з маң ызын жойып, Батыстың Шығ ысқ а жол іздестіру мұ қ таждығ ы жаң а жағ рапиялық жаң алық тар, су жолдарының дамуы себепкер болды. Сол іздестіру нә тежесінде Америка ашылды, оң тү стік Африка арқ ылы Ү ндістанғ а, Қ ытай су жолы айқ ындалып, ірі тең із саяхатшылары қ айтадан Батыс пен Шығ ыс арасындағ ы сауда жолын жандандырды. Соғ ан сә йкес енді сауда жолдары ө шкен Орта Азия мен Таяу Шығ ысқ а қ арағ анда орнына Португалия, Испания, кейін Нидерланды мен Англия дамығ ан ірі елдерге айналды. Шығ ыс пен Батыс байланысы мә дениеттің, ғ ылымның дамуына жеткізді. Жан – жақ ты білімді адамдар дү ниеге келді. Осы дә уірде олар орта ғ асырлық діни ұ ғ ымдар мен схоластикағ а негізделген идеология шең берін бү зып, ертедегі грек, Рим мә дениетіне бет бұ рды. Соғ ан сә йкес ғ ылым ө кілдері инквизиция жасағ ан сұ мдық азаптарғ а қ арамастан, табандылық пен ерлік кө рсетіп, жаң лық тар ашты. Мә селен, протестантизм дінінің бастаушысы Кальвин испандылық дә рігер Серветті адам денесінде қ ан айналымы болатынын ашқ аны ү шін тірідей екі сағ ат шыжғ ыпып ө лтіртті. Сондай – ақ, инквизиция Джордано Бруноны (1548 – 1600) Рим алаң ында тірідей ө ртеп ө лтірді. Ол: “Не

табиғ аттың ө зі – Қ ұ дай, не Қ ұ дай – заттардың ө з ішінен ашылғ ан қ ұ діретті кү ш”, деді. Олай болса, Джордано Бруно табиғ аттан тыс, одан жоғ ары тұ рғ ан Қ ұ дай жоқ. Жаратушының ө зі – сол табиғ ат деп, Қ ұ дайды аспаннан жерге тү сірді. Бұ л ө те қ ауіпті тұ жырым болатын – ды. Ө лер алдында Джордано былай деп ө сиет қ алдырды: “Мейлі, мені ө ртеп ө лтірсін, бірақ менің ө лімім адам баласынжарқ ын болашақ қ а апаратын жолдарғ а тосқ ауыл ьолаалмайды”. Николай Коперник (1473- 1543) ө лім табытына жатар алдында: “Бә рібір жер айналып тұ р” деген екен. Ол кезінде ғ ылымда Жер Кү нді айналып қ озғ алатын дә лелдеп, гелиоцентрлік жаң алық ашты. Пантеистік, натурфилософиялық бағ ыттың негізін Николай Кузанский (1401- 14665)салды. Ол философияның негізгі мә селесін идеалистік тү рғ ыдан шешті. Дү ниенің бә рін, адамды да Қ ұ дай жаратты, деді, бірақ пантеистік пікірді дамыта отырып, сайып келгенде, ол Жаратушының рө лін жоқ қ а шығ арды. ө йткені, пантеизм Қ ұ дайды табиғ атпен алмастырды. Ол кең істіктің шнгі бар, дү ниенің жаратылғ ан уақ ыты бар деген схоластикалық діни пікірге кү мә н келтірді, дү ниенің шексіздігін уағ ыздады. Таным алдымен сезімнен басталады, одан соң оны ойлаумен толық тырады. Бұ л екі процесс ұ дайы бірлікте, сана (интеллект) бә рінен жоғ ары тұ рады деп есептеледі.

Қ айта ө рлеу іс – жү зінде ескіні рестоврациялау емес жаң а ізденіске ұ мтылуды білдіреді.

Қ айта ө рлеу философиясының дү ниетенымдық орентациясында басты ерекшелік адамғ а деген бет бұ рыс егер антикалық философияда басты проблема табиғ ат космологиялық ө мір болса, ал қ айта ө рлеу дә уірінде қ айырлы қ оғ ам дү ниедегі адам қ ызметі, адам бақ ыты проблемалары кө теріледі. Философия ғ ылым ретінде тү сіндіріледі жә не оның мақ саты адамның ө мірде орнын табу. Осы дә уірдің философиялық ойлау бағ ыты антропоцинтристік боды. Яғ ни басты тұ лғ а қ ұ дай емес ал адам. Қ ұ дай баолық заттардың бастауы, ал адам дү ниенің ортасы, негізі. Қ айта ө рлеу дә уірінің ортасы негізі қ айта ө рлеу дә уірінің дү ние танымы гуманистік бағ ытта адам ерікті ө зінің болашағ ын жасаушы тұ лғ а ретінде қ арастырылды.

Дү ниетанымдағ ы тағ ы бір ерекшелік шығ армашылық қ ызметіне табыну ә семдік сұ лулық символына деген қ ұ лшыныс.

Николай Кузанский ө зінің “шындық ты алдын ала болжау”, “Білетін білместік туралы” деген ең бектерінде ә лемде бә рі қ айшылық тардан тү ратынын дә лелдейді. Қ айта қ рлеу дә уірінде ғ ылым, ә дебиет, сурет, мү сіншілік ө нері керемет дамып, оның Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль, Сервантес, Данте сияқ ты атақ ты ө кілдері дү ниеге келді.