Сумен жабдықтау жүйелері мен сұлбалары

Сумен жабдық тау жү йелері деген суды табиғ и кө здерден қ абылдап, оның сапасын жақ сартып пайдаланатын жерлерге жеткізуге арналғ ан инженерлік ғ имараттар мен шаралардың кешені (1.1 сурет).

Елді мекенді немесе ө неркә сіп, кә сіпорынды орталық тандырылғ ан сумен жабдық тау жү йесі, жер бетіндегі немесе жерасты кө здерінен суды алып, оны тазалап жә не ө ң деп тұ тынушыларғ а уақ ытысында қ ажетті мө лшермен жеткізуді қ амтамасыз етуі керек. Осы мақ сатпен сумен жабдық тау жү йесіне су қ абылдайтын ғ имараттар, суды арынмен тазарту ғ имараттарғ а, жинағ ыш резервуарлар мен тұ тынушыларғ а жеткізетін сорғ ы станциялар, тазарту ғ имараттар, сақ тау мен реттеуге арналғ ан резервуарлар мен арынды су мұ наралар, суды ү лестіру мен тұ тыну жеріне жеткізуге арналғ ан су ө ткізуші қ ұ бырлар мен ү лестіруші тораптар кіреді.

Сумен жабдық тау жү йелерін тө менгі бірқ атар белгілермен жіктейді.

1. Қ ызмет кө рсету нысанының тү ріне байланысты: тұ рғ ын жерді (қ алаларды, кенттерді, ауылдарды) сумен қ амтамасыз ету жү йесі, ө ндірісті сумен қ амтамасыз ету жү йесі; ауылшаруашылық ты сумен қ амтамасыз ету жү йесі.

2. Тағ айындауы бойынша: шаруашылық жә не ауыз суының жү йесі; ө ндірістік жү йе; ө рттен сақ тау жү йесі.

3. Бір жү йемен бірқ атар нысандарды қ амтамасыз ететін болсақ топталғ ан немесе аудандық жү йелер болып бө лінеді.

4. Пайдаланатын табиғ и су кө здерінің тү ріне байланысты: жер бетіндегі су кө здерінен су қ абылдайтын жү йелер; жер астындағ ы суғ а бейімделетін жү йелер; аралас қ оректену жү йелері.

5. Суды жеткізу тә сіліне байланысты айыру: ө здігінен ағ атын су қ ұ быры бар жү йелер; суды механика арқ ылы сорғ ыны қ олданып жіберу жү йелері.

6. Ө ндірісті сумен қ амтамасыз ету жү йесі ө зінше суды пайдаланатын тә сіліне байланысты былай жіктеуге болады: тіке ағ ызу жү йелері; қ атармалы жү йелер; айналма жү йелер.

Сумен жабдық тау жү йесінің ғ имаратының негізгі қ ұ рамы ә р тү рлі болумен қ атар, олар келесі аталғ ан факторларғ а байланысты болады. Оларды атайтын болсақ -су кө здерінің тү ріне, ондағ ы су қ ұ рамына, судың сапасына тұ тынушының қ оятын талабына, жердің бедеріне, нысандардың саны мен тү ріне байланысты болады.

Елді мекендер мен ө неркә сіп орындарын сапалы сумен қ амтудың санитарлық -гигиеналық жә не шаруашылық маң ызы зор. Қ азіргі заманғ ы қ алалар мен ө неркә сіптік ө ндіріс орындарының қ ажеттілігі ү шін қ атаң талаптарғ а сай сападағ ы ү лкен су қ оры қ ажет.

Табиғ и су кө здерінен су алуғ а, оның сапасын жақ сартуғ а (яғ ни тазартуғ а) жә не тұ тыну орындарына жеткізуге арналғ ан инженерлік қ ұ рылымдар кешені сумен қ амту жү йесі деп аталады.

Сумен қ амтуғ а арналғ ан табиғ и су кө здері негізінен екі топтан тұ рады:

1. Беттік су кө здері - ө зендер, кө лдер жә не су қ оймалары;

2. Жер асты су кө здері – артезиан сулары мен бұ лақ тар.

Ө зен сулары лайлылығ ымен (ә сіресе, су тасу кездерінде), қ ұ рамында органикалық заттардың, бактериялардың жә не ө зіндік тү сінің болуымен ерекшеленеді. Солай бола тұ ра, ө зен сулары қ ұ рамында тұ здар аз болады.

Кө лдер мен су қ оймаларының суларында қ алқ ыма заттар аз болады, ө зіндік тү сі болады, қ ұ рамында органикалық заттар кө п жә не жаз кездерінде планктома кездеседі. Кө л суларының минерал қ ұ рамы ә р тү рлі болуы мү мкін.

Беттік су кө здерінің сапасы атмосфералық жауын-шашынның тү су қ арқ ындылығ ына, қ ардың еруіне жә не беттік ағ ын сулардың ластауына байланысты болады.

Жер асты сулары қ ұ рамында ә детте, қ алқ ыма заттар кездеспейді, болса да, ө те аз мө лшерде кездеседі жә не тү ссіз болып келеді. Олардың санитарлық сапасы ө те жоғ ары, бірақ кө бінесе ө те минералды, қ аттылығ ы жоғ ары жә не қ ұ рамында темір кездеседі.

Табиғ и су кө здері суларының сапасымен басты тұ тынушы топтарының су сапасына қ оятын талаптарын салыстыра келе, мынадай қ орытынды жасауғ а болады: елді мекендерді сумен қ амту ү шін жер асты сулары тиімді су кө зі болып табылады (егер минералдылығ ы ө те жоғ ары болмаса).

Іс жү зінде, кө птеген кіші қ алалар мен орташа ауқ ымды қ алалардың басым бө лігі жер асты суларымен қ амтамасыз етілген. Кө птеген ірі қ алалар толығ ымен немесе басым бө лігі беттік су кө здерін тұ тынады. Сонымен қ атар, бірнеше ірі ө неркә сіп ө ндірістері, тіпті кейбір қ алалар тең із суын тұ тынады.

Табиғ и суларда (беттік жә не жер асты) айналу процесі нә тижесінде қ оршағ ан ортадан тү сетін тү рлі қ оспалар кездеседі. Су қ ұ рамындағ ы барлық қ оспалар дисперстік дә режесіне байланысты ү ш топқ а бө лінеді:

1. ірі дисперсті немесе қ алқ ымалы қ оспалар;

2. коллоидты дисперстік қ оспалар;

3. молекулалы-иондық дисперсті қ оспалар.

Ірі дисперсті (қ алқ ымалы) қ оспаларғ а ө лшемі 10 ммкм ірі тү йіршіктер жатады. Ірі дисперсті қ оспалар механикалық сү згілер арқ ылы ұ сталынады жә не олар уақ ыт ө те келе тұ нбағ а тү суге қ абілетті.

Колоидтық дисперстік қ оспаларғ а ө лшемі 1-ден 10 ммкм-ге дейінгі тү йіршіктер жатады. Мұ ндай қ оспаларды механикалық сү згімен ұ стау мү мкін емес, жә не олар ұ зақ уақ ытқ а дейін тұ нбағ а тү спейді.

Молекулалы-иондық дисперстік қ оспаларғ а ө лшемі 1 ммкм-нен кіші, яғ ни молекулалық жә не иондық ыдырайтын (суда еріген тұ здар, сілтілер, қ ышқ ылдар жә не т.б.) қ оспалар жатады.

1.1- суретте ө зен суын тұ тынатын қ аланың жалпы сумен жабдық тау сұ лбасы кө рсетілген. Баулық пен қ абылданғ ан су ө з бетімен жағ адағ ы қ ұ дық қ а келіп тү седі. Су ары қ арай сорғ ы арқ ылы тазалау ғ имараттарына жеткізіледі. Осы ғ имараттардан шық қ ан су таза су сыйымдылығ ына тү сіп арық арай екінші кө теру сорғ ының кө мегімен су қ ұ бырына жіберіледі.

Ал егер судың сапасы тиісті сапаны қ амтамасыз ететін болса тазалау ғ имаратынсыз суды тұ тынушыларғ а жіберуге болады. Егер жер бетінің суын ө зен, кө л немесе тең із суларын ө ндіріс орнына пайдаланатын болса онда суды тек қ ана тордан сү зу арқ ылы қ олдануғ а болады.

Су мұ нарасының негізгі атқ аратын міндеті ол суды сақ тау жә не қ ұ бырғ а қ ажетті арынды тудыру болып табылады. Қ ұ быр бойына сорғ ы арқ ылы пайда болғ ан артық қ ысым кезінде су мұ нарағ а тү ссе қ ұ бырдағ ы қ ысым тө мендегенде мұ нарадан қ ұ бырғ а су жіберіледі. Кейбір жағ дайда ү лкен ө ндіріс орындары ү немі кө птеген суды қ олданып тұ ратын кезде су мұ нарасын орналастыру қ ажет емес. Яғ ни су сорғ ының кө мегімен ү немі қ ұ бырғ а жеткізіліп тұ рады.

Ө неркә сіп орындардың кө бінде суды ә р тү рлі агрегаттарды салқ ындату ү шін қ олданады. Бұ л жағ дайда суды салқ ындатып қ айта пайдалану жү йесі қ арастырылады.

Су қ ұ быр жү йесі сыртқ ы жә не ішкі болып екіге бө лінеді. Сыртқ ы су қ ұ быр жү йесіне суды қ абылдау, суды тазалау жә не су қ ұ быр жү йесіне бө лу ғ имараттары кірсе, ішкі су қ ұ быр жү йесіне сыртқ ы су қ ұ быр жү йесінен қ ұ рылыстағ ы тұ тынушығ а жеткізуге дейінгі бө лік кіреді.

1.1 сурет- Елді мекенді сумен жабдық тау сұ лбасы

1 - баулық; 2 - ө з бетімен ағ у қ ұ быры; 3 -жағ алау қ ұ дығ ы; 4 - бірінші кө теру сорғ ы станциясы; 5 - тұ ндырғ ыш; 6 - сү згілер; 7 - таза су сыйымдылығ ы 8 - екінші кө теру сорғ ы станциясы; 9 - су ө ткізгіш қ ұ быр; 10 - арынды мұ нара; 11- магистралдық қ ұ быр; 12 -тарату қ ұ бырлары

Қ аладағ ы су тұ тынудың барлық тү рін ү ш категорияғ а жатқ ызуғ а болады:

1) шаруашылық -ауыз су қ ажетіне жұ мсалатын су шығ ыны;

2) ө неркә сіптік мекемелердің, кө лік жә не энергетика салаларының ө ндірістік қ ажеттеріне жұ мсалатын су шығ ыны;

3) ө рт сө ндіруге жұ мсалатын су шығ ындары.

Объектінің арналуына жә не су сапасына тұ тынушылар қ оятын талаптарғ а, сонымен қ атар экономикалық шарттарғ а байланысты барлық мақ саттарғ а арналғ ан суды бір су қ ұ бырымен немесе жеке категориядағ ы су тұ тынушыларғ а жеке су қ ұ бырларымен беруге болады.

Қ алаларда ә детте бір шаруашылық - ө ртке қ арсы су қ ұ быры тартылады, ол қ ұ быр бойынша халық тың шаруашылық -ауыз су, ауыз су сапасын қ ажет ететін ө неркә сіп мекемелерінің шаруашылық жә не ө рт сө ндіруге қ ажетті су беріледі.

Қ алалардағ ы тазартылмағ ан су тұ тына беретін ірі ө неркә сіптік мекемелер ү шін жекелеген ө ндірістік су қ ұ бырлары тартылады.

Ө ртке қ арсы су қ ұ бырлары мен шаруашылық ауыз су қ ұ бырларын немесе ө ндірістік қ ұ бырларды біріктіру мә селелері техника-экономикалық есептеулер нә тижесінде шешіледі. Кө бінесе, ө ртке қ арсы су қ ұ бырларының ролін шаруашылық -ауыз су қ ұ бырлары атқ арады, себебі қ ала ішінде кө п тармақ талғ ан болып келеді.

Ө неркә сіптік сумен қ амту жү йелерінде тікелей, кезектік жә не кері сумен қ амту жү йелері қ олданылуы мү мкін.

Тікелей сумен қ амту жү йелерінде суды ө неркә сіптік тұ тынушыларғ а тікелей беріп, оны қ олданып болғ ан соң ағ ызу сұ лбалары қ арастырылады. Егер су технологиялық процестерден кейін ластанса, оны ағ ызар алдында тазарту қ ондырғ ыларынан ө ткізеді.

Кезекті сумен қ амту жү йелерінде бір цехта қ олданылғ ан суды екінші бір цехта қ олдана береді. Бұ л жү йеде тікелей сумен қ амту жү йесіне қ арағ анда, тұ тынуғ а алынғ ан су мө лшері біртіндеп азаяды.

Кері сумен қ амту жү йелерінде технологиялық тұ тынылғ ан су қ ажет болғ ан жағ дайда тазартылудан ө ткізіліп, ө ндіріске кері жіберіледі. Ө ндірістік процестерді орындау жә не суды тазарту барысында су мө лшері азаяды. Бұ л шығ ында су кө здерінен толық тырылып отырады. Кері сумен қ амту жү йелерінің арқ асында, су қ оймаларына тасталатын ластанғ ан су мө лшерін азайтуғ а болады.