Оқыту әдістерін білім көзіне қарай

Ауызша ә діс. Сө з адамдардың бір-бірімен қ арым-қ атынасында маң ызды орын алатын қ ұ рал болып табылады. Онсыз оқ у ү рдісі жү рмейді. Бұ л оқ ыту ә діс ойды жеткізудің мазмұ нының формаларына қ арай ажыратылады.

Оларғ а:

- Мұ ғ алімнің оқ у материалын монологтық тү сіндіру (ә ң гімелесу, тү сіндіру мектеп дә рістері, іс-ә рекеттің ә дістері мен қ андай да бір географиялық ақ параттармен жұ мыс істеу тә сілдерін тү сіндіру);

- Оқ улық тың немесе басқ а кітаптардың мә тінімен жұ мыс;

- Пікіралысу тү рлеріндегі сыныппен, оқ ушылардың оқ улық тың мә тініндегі сұ рақ тар мен тапсырмалармен жұ мысы жатады;

Ауызекі сө йлеу ә дісінің негізгі міндеттері:

- Жаң а білімді мең герту барысында ақ параттарды жеткізу;

- Сабақ тың мақ сатын белгілеу;

- Сабақ ты бекіту барысында бұ рын мең герілген тірек білімдерінің ө зектілігін арттыру;

- Оқ у материалдарын жү йелеу.

Мұ ғ алімнің сө йлеген мазмұ нды мағ ыналы сө зі оқ шылардың сө з қ орының дамуына жеке тұ лғ а ретінде ә сер етеді. Ә ң гімелесу мен қ атар мұ ғ алімнің монологтық сө зін оқ ушылар негізгі ойды жеткізудің ретінің ү лгісі ретінде қ абылдайды.

Оқ ушылардың шығ армашылық ізденіс ә рекеттерін айқ ындауда ауызекі сө йлеу ә дістерінде қ олданылатын ө зекті сұ рақ тар эвристикалық (кү рделі) ә ң гімелесудің маң ызы зор. Семинар сабақ тарда ө зекті сұ рақ тар қ ою арқ ылы пікір алысу ойлау, сө йлеу есте сақ тау ә рекетке жауап қ айтару жылдамдығ ы сияқ ты оқ ушылардың жеке интеллектуалдық ерекшеліктерін анық тауғ а мү мкіндік береді.

Ауызша ә дісті жетілдірудің бағ ытына оқ ушылардың ойлау ә рекетін ұ йымдастырудағ ы мү мкіндікті толық пайдалану болып табылады.

Бұ ғ ан мұ ғ алім оқ улық тың мә тінін талдау, ө зекті тапсырмаларды орындау барысында оқ ушыларды салыстыру, талдау, жү йелеу жинақ тау сияқ ты логикалық ой-ә рекетінің тә сілдерін мең герту қ ажет.

Кө рнекілік ә діс. Географияда қ олданылатын кө рнекілік ә дістері оқ ыту ә дістерінің бұ л топтары қ андайда бір мазмұ нды айқ ындайтын кө рнекіліктің қ ұ ралдарына қ арай бір-бірінен ажыратылады. Кө рнекілік ә дістерінде білім кө здері алуан тү рлі оқ у кө рнекі қ ұ ралдары ретінде беріледі. Аталғ ан ә дістер оқ у картиналарын иллюстрациялық кестелерді экранды қ ұ ралдарды, педагогикалық суреттерді басқ а да ү лгілерді қ олдану ә дістеріне қ арай топтастырылады.

Мұ ғ алім кө рнекі қ ұ ралдарды кө рсетіп, оны оқ ушылардың қ абылдауын ұ йымдастырып,

олардың ой ә рекеттерін бақ ылауды, қ андайда бір географиялық ақ парат кө здерімен жұ мыс істеу ә дістерін ү йретеді. Оқ ушылардың іс-ә рекеті кө рнекі материалдардың мазмұ нын ой елегінен ө ткізу арқ ылы тү сініп, оларды талдап қ орытынды шығ ару болып табылады.

Кө рнекі ә дістің негізгі қ ызметі нақ тылы бейнелі материалдар арқ ылы теориялық білімнің мең герілуін ү рдісін қ амтамасыз ету, жеке нысандармен аумақ тарды ө ткенде географиялық нысандар (тау, ө зен, табиғ ат зоналарының ландшафтылары, қ алалар т.б.) туралы ұ ғ ымдардың мең герілуін қ амтамасыз ету.

Кө рнекілік ә дісін қ олдану оқ ушылардың кө рнекі кө рнекі-бейнелі ойлау, байқ ампаздың, тү йсіну жә не кө ру арқ ылы есте сақ тау дағ дылары дамиды. Ол жеке тұ лғ аның эмоциялық сферасында қ олайлы ә сер етіп, табиғ аттың сұ лулығ ын тү сініп, бағ алай білуге ү йретеді.

Кө рнекілік ә дісі ауызекі сө з ә дісімен тығ ыз байланысты. Мысалы, Шаруашылық тың салалық қ ұ рамы, табиғ аттағ ы ауаның қ озғ алысы мен басым желдердің тү зілу заң дылық тары кестелерді кө рсетіп оларды талдау арқ ылы тү сіндіріледі немесе мұ ғ алім жануарлауларды ауызша тү сіндіріп, демонстрацияның жү ру ү рдісін лап кө рсетеді.

Кө рнекілік ә дісін қ олданудың бірнеше алғ ышарттары бар.

1. Мұ ғ алім оқ ушыларғ а ә ртү рлі кө рнекі қ ұ ралдармен жұ мыс істеу тә сілдерін мең герту қ ажет.

2. Оқ ушыларғ а кө рнекі қ ұ ралдардың немесе нақ ты нысандарды пайдалану арқ ылы қ оршағ ан ортаны тү сінуге дағ дыландырудың арнайы тә сілдерін мең герту керек.

3. Ә рбір жаң а білім кө здерін ө ткенде ол арнайы оқ ып ү йрену нысаны болуы тиіс. Мұ ғ алім оқ ушыларғ а оларды мең герудің ережелерімен мең геру тә сілдерін ү йренуі тиіс.

Кө птеген сызба-нұ сқ алардың оқ ыту мү мкіндігі оқ ушылардың олармен жұ мыс істеу тә сілдерін мең гергенде ғ ана жү зеге асады.

Оқ ушыларғ а сызбанұ сқ алармен жұ мыс істеу тә сілдерінің қ ұ рамына тө мендегідей:

1. Кө рсетілген сызба нұ сқ аны оқ ып оның қ ұ рылу ерекшелігін анық тау;

2. Нысандарды, қ ұ былыстар мен олардың арасындағ ы байланыстардың сызба нұ сқ ада бейнелену ә дістерін анық тау;

3. Сызба нұ сқ адан нені тү сінгендерін айқ ындау.

Оқ ушылар кез-келген оқ ыту қ ұ ралдарының қ ұ рылу ерекшеліктерін тү сінгенде олармен ө з беттерімен жұ мыс істеп, қ арапайым суреттер мен сызба-нұ сқ алар кестелер қ ұ ра алады.

Тә жірибелік ә діс. Кө рнекілік жә не ауызша ә дістерден оқ ытатын нысандары жағ ынан айырмашылығ ы географиялық шындық пен олардың ү лгілер жағ ынан айырмашылығ ы бар.

Географиялық деректердің кө бі ү лгілерде кө рініс тапқ ан. Олар географиялық нысандар мен қ ұ былыстарды танып біліп, даму заң дылық тарын анық тауғ а, ғ ылыми болжамдарды қ ұ руғ а мү мкіндік береді. Оқ у ү рдісінде географиялық шындық пен оның ү лгілері арнайы жасағ ан оқ у қ ұ ралдарында беріледі. География сабақ тарында жергілікті жердің планын сызып, ауа-райына жү ргізген бақ ылауларының нә тижелерін қ олдана отырып графиктік кестелер диаграммалар тұ рғ ызу, кескін карталармен жұ мыс істеу байланыстарды анық тау арқ ылы оқ ушылардың ө здері де ү лгілер қ ұ рады. Тә жірибелік (практикалық) ә дістердің мә ні мұ ғ алім географиялық нысандарды немесе ү лгілерді қ олдана отырып, олардың оқ ушылар ү шін белгісіз жаң а білім алу жө нінде оқ у мақ сатын қ ояды.

Мысалы тектоникалық карталарғ а талдау жасап, оларды физикалық караталрмен беттестіре отырып, қ азіргі жер бедері мен жер қ ыртысының қ ұ рылысының арасындағ ы байланыстарды анық тау.

Тә жірибелік ә дісте мұ ғ алім мен оқ ушылардың қ арым-қ атынасында соң ғ ылары жетекші роль атақ арады. Бұ л ә діс жаң а білімді мең геріп, оны бекітуде ғ ана емес, оқ ушылардың ө з бетімен танымдық ә рекеттерін жү зеге асыру арқ ылы іскерлік-дағ дыларды қ алыптастыруда маң ызы зор. Оның қ ұ рамы кестеде кө рсетілген.

Тә жірибелік ә дісті жү зеге асыруда сыныпта орындалатын сарамандық (зертханалық) жұ мыстардың маң ызы зор. Сарамандық жұ мыстар оқ ушыларды алғ ан білімдерімен қ алыптасқ ан іскерлік-дағ дыларын іс жү зінде пайдалануғ а мү мкіндік беретін оқ ытудың тиімді тү рлерінің бірі.

Жаттығ у сарамандық жұ мыстары алғ ан біліммен қ алыптасқ ан іскерлікті бекітіп біртіндеп жылдам ойнап жауап беретіндей автоматты ә рекеттерге кө шетін дағ дыларды қ алыптастыруды кө здейді. Жаттығ у сарамандық жұ мыстарын орындау ү шін тапсырмаларды орындаудың ретімен ережелері кө рсетілген арнайы кестелер болуы тиіс.

Оқ ушылардың қ ажетті іскерліктері мең геруін бақ ылау мақ сатында қ орытынды сарамандық жұ мыстарды орындату қ ажет.

Қ орытынды сарамандық жұ мысты орындау барысында ү лгерімі жақ сы оқ ушылар іс-ә рекетті жаң а жағ дайда қ олдануды кө здейтін ө зекті немесе шығ армашылық тапсырмалар ұ сыну қ ажет. Мысалы, Африка мен Оң тү стік Американың географиялық орынының ерекшеліктерін, ұ қ састығ ы мен айырмашылық тарын оқ ушыларғ а ө з беттерімен орындатып тә жірибелік ә дісті пайдалану оқ ушылар география пә ніне тә н оқ у жұ мыстарының тә сілдерін мең гергенде нә тижелі болады.

Белгілі бір курста мең герілуге міндетті іскерлік дағ дылардың жиынтығ ын оқ у жұ мыстарының тә сілдері дейміз. Алуан тү рлі оқ у жұ мыстарының тә сілдерінің кө мегімен ә ртү рлі білім кө здерінен ақ параттарды ала алады.

Мысалы, географиялық шындық тың негізгі ү лгісі болып табылатын картамен жұ мыс істеу ү шін тө мендегі ретпен оғ ан сипаттама бере білуі тиіс.

Картаның аты, оның мазмұ ны, аумақ ты қ амтуы, масштабы нысандар мен қ ұ былыстарды кескіндеу ә дістері.

Географияны оқ ытуда тә жірибелік ә діс ауызекі сө йлеу, кө рнекілік ә дістері мен ү йлестіре отырып қ олданылатындық тан ә рбір курсты немесе тарауды оқ ытуды аяқ тағ анда тә жірибелік ә дістің рө лі артады. Оларды оқ ушылар мұ ғ алім берген ө здік жұ мыстарды орындау барысында қ олданып, ө здері таң дағ ан нысандарғ а қ ажетті білім кө здеріне сү йене отырып сипаттама береді. Мұ ғ алім тек орындалғ ан жұ мыстардың нә тижелерін бақ ылап тексеру міндетін атқ арады.

Ойын дамытып, оқ у-танымдық ү рдістердің жекелеген қ адамдарын ө з беттерімен орындауғ а ү йретеді.

Мысалы, мұ ғ алім Анд тауының ә ртү рлі ендіктердегі биіктік белдеулердің ауысуы тақ ырыбынан алғ ан бьілімдеріне негізделіп, «биіктік белдеу» тү сінігіне анық тама бер.