Дәріс. Ғылым әлеуметтік институт ретінде.

1. Ғ ылымның ә леуметтік институт ретіндегі тү сінігі, негізгі ың ғ айлар.

2. Ғ ылыми білімді трансляциялаудың формалары мен тә сілдері, тарихи динамикасы.

3. Ғ ылым жә не билік, экономика.

Ғ ылым — жалпы мағ ынасы: жү йелік білім мен тә жірибе. Арнайы мағ ынасы — ғ ылыми жолмен жинақ талғ ан білім жү йесі, сонымен қ атар зерттеумен келген ретті білім жинағ ы. Негізінен ғ ылымдарды екі санатқ а бө леді:

· Жаратылыс қ ұ былыстарын (биологиялық ө мірді қ оса) зерттейтін жаратылыстану ғ ылымдары жә не

· Адамзат ө мірі мен қ оғ амдарын зерттейтін гуманитарлық ғ ылымдар.

Бұ л санаттар эмпирикалық ғ ылымдар болып табылады, яғ ни ондағ ы білім табиғ атта кө руге жә не зерттеушілердің ә лдебір шарттарда тә жірибе арқ ылы тексеруге болатын қ ұ былыстарғ а негізделген.

Кейде фундаменталды ғ ылым деп аталып ү шінші санатқ а жатқ ызылатын математика ғ ылымының жаратылыстану мен гуманитарлық ғ ылымдармен ұ қ састығ ымен қ атар айырмашылық тары да бар. Ұ қ састығ ы — объективті, ұ қ ыпты жә не жү йелі ә лдебір білімді зерттегенінде болса, айырмашылығ ы білімді тексеру тә сілінде: ол эипирикалық емес, кө бінше априори тә сілдеріне жол береді. Статистика мен логистика ғ ылымдары жататын фундаменталды ғ ылымдар эмпирикалық ғ ылымдар ү шін ө те маң ызды. Фундаменталды ғ ылымдарының ірі жетістіктері физика жә не биология ғ ылымдарына да жиі ірі жетістіктер ә келеді. Фундаменталды ғ ылымдар нә рселердің қ алай жұ мыс істейтінін (жаратылыстану ғ ылымдары) ашу мен сипаттауда, сонымен қ атар адамдар қ алай ойлап, қ алай ә рекет ететінін (гуманитарлық ғ ылымдар) сипаттауғ а маң ызды гипотезалар, теориялар жә не заң дылық тар қ ұ руда ү лкен рө ль атқ арады.

Осы мақ алада айтылғ андай, ғ ылым, ө зара тығ ыз байланыста болатын, ғ ылыми зерттеулер нә тижелерін адамзат мұ қ таждығ ына пайдалану болып табылатын қ олданбалы ғ ылымнан ажырату ү шін кейде тә жірибелік ғ ылым болып аталады.

Ғ ылым – адамның табиғ ат пен қ оғ ам туралы объективті білімін қ алыптастыруғ а мү мкіндік беретін танымының ең жоғ арғ ы пішімі, оның практикалық қ ызметінің бір саласы. Адамзат қ оғ амының дамуы барысында ғ ылым сол қ оғ амның маң ызды ә леуметтік институтына жә не тікелей ө ндірістік кү шіне айналды. Ғ ылымның басты мақ саты – ғ ылым заң дарының негізінде ашылып отырғ ан болмыс қ ұ былысы мен процесін болжау, тү сіндіру жә не жү йелеп мазмұ ндап беру.

Тұ тас ғ ылым жү йесін қ ұ райтын ғ ылыми пә ндерді шартты тү рде жаратылыстану, ә леуметтік жә не техникалық ғ ылым деп ү лкен ү ш топқ а бө луге болады. Бұ лардың арасында қ атаң шекара жоқ, бірқ атар ғ ылыми пә ндер аралық жағ дайда қ алыптасқ ан. Мысалы, техникалық ғ ылым мен ә леуметтік ғ ылымның тү йіскен жерінде – техникалық эстетика, жаратылыстану ғ ылымы мен техникалық ғ ылымының тү йіскен жерінде – астроботаника, ал жаратылыстану ғ ылымы мен ә леуметтік ғ ылымның тү йіскен жерінде экономикалық ғ ылымдар қ алыптасқ ан. Ғ ылымның ерекше маң ызды рө л атқ аратын салалары – математика, ақ параттану жә не басқ ару теориясы болып табылады. Ғ ылымның белгілі бір саласында дә стү рлі зерттеулер жү ргізілуімен қ атар, пә наралық, кешенді зерттеулер жү ргізу қ азіргі ғ ылымның ерекше даму бағ ыты болып табылады. Мысалы, табиғ атты қ орғ ау мә селелерін зерттеуде осы бағ ыттың маң ызы айқ ын болып отыр. Мұ нда биология мен техникалық ғ ылымдар, жер туралы ғ ылым мен медицина, экономика мен социология тү йісіп, мә селені бірге зерттеуде. Ө зінің алғ ан бағ ыты, тікелей ө мірге қ атынасына байланысты ғ ылымды іргелі жә не қ олданбалы деп бө лу дә стү рі қ алыптасқ ан. Іргелі ғ ылым саласының міндеті қ оғ амды, дү ниені, табиғ атты тү сіндіретін заң дарды тану. Бұ л заң дар мен қ ұ рылымдар «таза кү йінде» зерттеледі, оларды тікелей пайдалану мү мкіншілігі шартты емес. Қ олданбалы ғ ылымның тікелей мақ саты – іргелі ғ ылымның ашқ ан жаң алық тарын танымдық, ә леуметтік-практикалық мә селелерді шешуге қ олдану болып табылады. Яғ ни оның міндеті – ақ иқ атты тану ғ ана емес, ә леуметтік сұ ранысты қ анағ аттандыру. Қ олданбалы ғ ылым теориялық та, практикалық та бағ ытта дамуы мү мкін. Мысалы, қ азіргі физикада электрдинамика мен кванттық механика іргелі ғ ылым саласы, ал осығ ан қ осымша нақ тылы пә ндік саланы тану ү шін теориялық қ олданбалы физиканың тү рлі салалары (металл физикасы, шалаө ткізгіштер физикасы, т.б.) қ алыптасқ ан. Ал олардың нә тижесін одан ә рі практикада қ олдану ү шін, ә р тү рлі практикалық қ олданбалы ғ ылым (металтану, шалаө ткізгіш технологиясы, т.б.) пайда болды, бұ лар тікелей ө ндіріспен байланысты қ алыптасқ ан. Барлық техникалық ғ ылымдар қ олданбалы ғ ылым саласына жатады. Қ азақ станда ғ ылымды ұ йымдастыру алғ ашқ ыда ә р тү рлі ғ ылыми-зерттеу мекемелерінде жә не бірқ атар жоғ ары оқ у орындарында шашыраң қ ы кү йде жү ргізілді. 1945 ж. Қ азақ стан Ғ ылым академиясы қ ұ рылғ аннан кейін, ғ ылыми-зерттеу институттарының бірың ғ ай тұ тас жү йесі қ алыптасты. Ғ ылым академиясы қ ұ рылғ аннан бергі уақ ытта онда ү лкен зерттеу жұ мыстары жү ргізілді; ө ндіріске қ ұ нды жаң алық тар енгізілді.

Ғ ылым адамзат қ оғ амының ерте дә уірінен, адам баласының танымдық жә не ө ндірістік қ ажеттілігінің арасы ажырамай тұ рғ ан кезең нен бастау алады. Ежелгі Шығ ыста (Бабыл, Мысыр, Ү ндістан, Қ ытай) болашақ ғ ылымғ а негіз болғ ан білімнің алғ ашқ ы нышандары қ алыптасты. Оның алғ ышарты ретінде мифологияны атауғ а болады. Онда алғ аш қ оршағ ан орта туралы бү тін, тұ тас, жан-жақ ты танымдық жү йе қ алыптастыруғ а ұ мтылыс болды. Бірақ танымның бұ л формасы ө зінің діни-антропоморфты сипатына байланысты нағ ыз ғ ылымнан алшақ жатқ ан еді. Ғ ылымды қ алыптастыру – мифологиялық жү йені сынау мен бұ зуды талап етті. Ғ ылымның қ алыптасуы ү шін басқ а да ә леуметтік жағ дайлар: қ оғ амдық қ атынас пен ө ндіріс дамуының жоғ ары дең гейі (ой ең бегі мен дене ең бегінің бө лінісі арқ ылы жеке тұ лғ алардың ғ ылыммен жү йелі тү рде айналысуғ а мү мкіндік тудыру), сондай-ақ ә р тү рлі халық тар мен мә дениеттерді еркін қ абылдау мү мкіншілігіне жеткізетін бай жә не жан-жақ ты мә дени дә стү рдің болуы қ ажет еді. Мұ ндай жағ дай біздің заманымыздан бұ рынғ ы 6 ғ асырда Ежелгі Грекияда (Фалес, Демокрит, т.б.) қ алыптасып, табиғ и бастау арқ ылы болмысты тү сіндіретін мифологияғ а қ арама-қ арсы теориялық жү йе пайда болды. Мифологиядан бө ліне отырып, теориялық натурфилософиялық білім синкретті тү рде ө зіне ғ ылым мен философияны танымдық бағ ытта біріктірді. Ежелгі Грекияда дамығ ан ғ ылым. (Аристотель, т.б.) қ оғ ам мен табиғ ат заң дылық тарын ашып, мә дениет тарихында ұ лы рө л атқ арды; олар ғ ылымның ерекше тә сілі дә лелдеу негізін қ алыптастырды. Осы дә уірде білімнің кейбір салалары даралана бастады. Ежелгі грек ғ ылымның эллинистік кезең інде геометрия (Эвклид), механика (Архимед), астрономия (Птолемей) жеке ғ ылым салалары тү ріне бө лініп шық ты. Орта ғ асырларда ғ ылымның дамуына Шығ ыс, араб елдері Орта Азия ғ алымдары (ә л-Фараби, Ә бу Ә ли ибн Сина, Ибн Рушд, Бируни, Махмұ т Қ ашқ ари, Жү йнеки, т.б.) елеулі ү лес қ осты. Олар Ежелгі Грекияда қ алыптасқ ан ғ ылыми таным жетістіктерін сақ тап қ ана қ ойғ ан жоқ, оны кө птеген салаларда толық тырып, дамытты. Шығ ыста ә л-Фарабиді Аристотельден кейінгі «екінші ұ стаз» деп таныды. Орта ғ асырларда араб елдері мен ислам діні тарағ ан басқ а да аймақ тарда философия, медицина, эстетика, математика, астрономия, т.б. ғ ылым салалары қ ауырт дамып, бұ л қ ұ былыс кейін Ислам Ренессансы деп аталды. Мысалы, Омейя ә улеті халифатында ғ ылым ү йі болды, онда ғ алымдар ежелгі грек ғ ылымының барлық жетістіктерін араб тіліне аударды, ғ ылымның ерекше формасы, «фә лсафа» қ алыптасты. Еуропада бұ л дә стү рді кейін схоластар дамытты. Ғ ылымның қ алыптасуына негіз болғ ан тағ ы бір тірек алхимия мен астрологияның дамуы болды. Алхимия табиғ и заттар мен қ оспаларды тә жірибе жасау арқ ылы зерттеп, химияның қ алыптасуының алғ ышартын жасады. Астрология аспан денелерін зерттеу арқ ылы астрономияның дамуына ық пал етті. Қ айта ө рлеу дә уірінде діннің басымдылығ ы ә лсіреді, ғ ылым рухани ө мірдің дербес факторы болып, дү ниетанымның (Леонардо да Винчи, Николай Коперник) негізгі тірегіне айналды. Сондай-ақ ғ ылым табиғ ат қ ұ былыстарын жан-жақ ты зерттеп, адамзат танымының кө кжиегін кең ейте тү сті. 16 – 17 ғ асырларда ғ ылымда болғ ан терең ө згерістер алғ ашқ ы ғ ылыми революцияғ а (Галилео Галилей, Иоганн Кеплер, Уильям Гарвей, Рене Декарт, Христиан Гюйгенс, Исаак Ньютон жә не т.б.) алып келді. Ғ ылымның қ арқ ынды дамуы, дү ниенің жаң а бейнесін қ алыптастырудағ ы рө лінің артуы, жаң а дә уірде ғ ылымды жоғ ары мә дени қ ұ ндылық ретінде тануғ а, кө птеген философиялық мектептер мен бағ ыттардың ғ ылымғ а қ арап бой тү зуіне ық пал етті. Механикадағ ы жетістіктер 17 ғ асырдың аяғ ында жү йеленіп, толығ ып, ә лемнің механикалық бейнесі туралы тү сінік қ алыптастыруда шешуші рө л атқ арып, кейін ә мбебап дү ниетанымдық (Леонард Эйлер, Жан Даламбер, Пьер Лаплас, т.б.) маң ызғ а ие болды. Осы бағ ыттың шең берінде физика, химия салаларымен бірге биологиялық қ ұ былыстар да зерттелді, соның ішінде адам тұ тас организм (Жюльен Ламетридің «адам – машина» тұ жырымдамасы) ретінде қ арастырылып тү сіндірілді. Энергияның сақ талуы мен айналуы заң ының ашылуы (Роберт Майер, Джеймс Джоуль, Герман Гельмгольц) физика мен химияның барлық тарауын ортақ негізге қ оюғ а мү мкіндік берді. Клетка теориясын тұ жырымдау (Теодор Шванн, Маттиас Шлейден) барлық тірі организмдердің біртекті қ ұ рылымын кө рсетті. Биологиядағ ы эволюциялық ілім (Чарльз Дарвин) жаратылыстануғ а даму идеясын енгізді. Элементтердің периодтық жү йесі (Дмитрий Менделеев) заттың барлық белгілі тү рлерінің ішкі бірлігінің барлығ ын кө рсетті. 19 ғ асырдың ортасында ә леуметтік дамудың ғ ылыми теориясын жасау ү шін ә леуметтік-экономикалық, философиялық жә не жалпы ғ ылыми жағ дай қ алыптасты; физика саласында бірқ атар ғ ылыми жаң алық тардың (электрон, радиоактивтілік, т.б.) ашылуына қ ол жеткізді. Ғ ылымдағ ы дағ дарыс физикада басталғ ан жаң а ғ ылыми революциямен (Макс Планк, Альберт Эйнштейн, Нильс Бор) шешілді жә не қ азіргі заманғ ы ғ ылымның барлық негізгі салаларын қ амтыды. 20 ғ асырдың басында жаратылыстану ғ ылымында алдың ғ ы қ атарғ а биология шық ты, онда ДНҚ -ның молекулалық қ ұ рылымы белгіленіп, генетикалық кодтары айқ ындалды. 20 ғ асырда ғ ылымның даму қ арқ ыны оның тү рлі салаларының ұ штасып, қ азіргі кезең нің кешенді, ірі мә селелерін жаң а бағ дарда шешуге бағ ытталғ ан мә селелерде (материалдар мен энергияның жаң а кө здерін қ алыптастыру, адам мен табиғ ат қ атынастарын тиімділендіру, ү лкен жү йелерді басқ ару, ғ арыштық зерттеулер, т.б.) ерекше байқ алды. 3-мың жылдық тағ ы ғ ылым дамуының басым бағ ыты біздің бү кіл ә лемді, оның ішінде, адамның ішкі ә лемін жан-жақ ты, тұ тас қ арастыру болмақ.