Сублимация 10 страница

5. Баланың жақ ын даму аймағ ындағ ы киындық дең гейін, оқ у тапсырмаларын орындауда «бала- ата-ана» біріккен қ арым-қ атынас стилін зерттеу жә не дамыту.

Ресурстық база:

Горбов-Шульте кестесу арқ ылы зейіннің дамуын зерттеу. «Сандарды есте сақ тау», Векслердің ойлауды зерттеу ә дістемесі (балалар нұ сқ асы), мотивация сферасын зерттеу, Семаго, Семаго «Диагностикалық альбомы» жә не т.б.

Дамытушы жә не тү зету бағ дарламалары: «Орман мектебі», «Тү сіністік еліне саяхат» жә не т.б.

№ 26 Дә ріс

Тақ ырыбы: Мектеп оқ ушыларына психологиялық қ олдау кө рсету

1. Оқ ушыларғ а психологиялық қ олдаудың міндеттері: 1 сынып

2. 2-4 сыныпқ а психологиялық қ олдау кө рсету

3. 6-9 сынып жә не 10-11 сыныпқ а кө рсетілген психологиялық қ ызметтің міндеттері

2 – 4 сыныптар

Мақ саты: адамғ а, ә лемге жағ ымды эмоционалды қ атынасын дамыту, ө зін жә не баса адамдарды сыйлауын, сезімдерін дамыту, ө зара тү сіністік пен ө зін – ө зі кө рсетулерін ынталандыру. Психопрофилактика мен психогигиенағ а жататын арнайы мә селелер: «мен» дамуының бұ зылуы, ө здік жауапсыздық, ө здік тұ лғ алық ө судің мү мкіндіктеріне сенімсіздік пен кү мә ншілдік жә не солардың ү ндесуі себебінен баланың қ оршағ ан ортағ а ө шпенділігі мен мазасыздануының кү шеюі.

Дамудың негізгі бағ ыттары:

1. Балалардың танымдық мү мкіндіктерін, сосның ішінде бейнелік жә не логикалық ойлауын дамыту.

2. Оқ у іс – ә рекетінде бақ ылау мен ө здік бақ ылау дағ дысын қ алыптастыру.

3. Қ ұ рдастарымен жә не ересектермен конструктивті қ арым – қ атынас жасау дағ дыларын менң герулері.

4. Адамдық қ атынастарда жетістікке жетуде ерік жігерін кө рсету, жауапкершілікті мойынғ а алуғ а тә рбиелеу, психиканың еріктілігін қ алыптастыру, тұ лғ алық дамыту.

Ресурстық база:

«Корректуралық сынақ», «Қ ызы - қ ара» кестелері арқ ылы зейіннің дамуын зерттеу, А.Р. Лурия ә дістемесі арқ ылы естті зерттеу, ойдың дамуын зерттеу (Векслер ә дістемесі, балалар нұ сқ асы), «Артығ ын тап», «Ұ қ сасын тап» жә не т.б. ой амалдарына арналағ ан ә дістемелер, Р.Б. Кэттел, Р.В.Коан тестілері арқ ылы жеке – типологиялық ерекшеліктерін анық тау жә не т.б.

Дамыту жә не тү зету бағ дарламалары: «Танымдық іс-ә рекетті дамыту», «Оқ у ү лгерімі тө мен оқ ушығ а кө мектесу жолдары» жә не т.б.

Сынып

Негізгі мектепке кө шу ү рдісін тұ тастай алсақ, ол мектептегі бала дамуының дағ дарысы ретінде сипатталады. Топтық қ атынастардың дамуына араласуының шектелуіне байланысты, сынып жетекші жұ мысы мазмұ нының ө згерісі, мектеп ө мірі нормаларының қ алыпасуы, оқ у пә ндерінің кө беюі, ү й тапсырмасы кө леміне, бақ ылау жұ мысы кестесіне байланысты педагогтардың бір – бірімен келіспеуі, пә ндік – кабинеттік жү йе, ата – ананың «басқ арушылық» ұ станымының сақ талуы, мұ ғ алімдердің балаларғ а ересектер (жоғ ары сынып оқ ушыларындай) ретінде қ арауы, мұ ның барлығ ы балалрдың қ иындық қ а тіреіп, тү рлі жағ даяттарда «абдырауларына» ә келеді, негізгі мектепке бейімделулеріне, мектепке қ ызығ ушылық тарына жә не интеллектуалды жетістіктеріне кері ә сер етеді.

Мектепке балалрдың эмоционалды қ алыптылығ ын сақ тау, ата – ана мен педагогтардың бесінші сыныптарды оқ ыту ү рдісіндегі қ атынастарын ү йлестіру, тұ рақ ты сә ттілік жағ даятын жасай отырып мектептік дезадаптацияның алдын – алу шаралары басты назарда болады.

Психологиялық бағ дарлама аясында оқ ытудың жаң а жү йесіне байсалды кө шу бағ ыты тұ лғ алық ерекшеліктер: қ ұ ндылық тар, қ ызығ ушылық тар, мақ саттар мен сеп – тү рткілерге жә не оқ у ақ параттарын мағ ыналы талдауғ а байланысты іс – ә ркеттің сипатына қ арай оқ у іс – ә рекетінің тимділігін ө зектендіру арқ ылы оқ ушының мнемикалық сферасын дамытуды қ амтамасыз етеді.

Ресурстық қ ор

Филипстің мазасыздану дең гейді анық тау ә дістемесі, социометрия ә дісі, оқ ушылардың ө зін – ө зі бағ алау дең гейін анық тау ә дістемелері, жеке – типологиялық ерекшеліктерді зерттеуге арналағ ан ә дісеме, тестілер (Айзенк, Банщиков) жә не т.б.

Дамыту жә не тү зету бағ дарламалары: «Бесінші сынып – бұ л керемет», «Мен ө зімді танимын» жә не т.б.

6 – 9 сыныптар

Уақ ыт ө те жасө спірімдерде бірінші кезекке жеке тұ лғ алық қ ұ ндылық тар, достық ө зара қ атынастар, шешім қ абылдауда ө збеттілікке қ ажеттілік шық са, кайсібір балаларда танымдық қ ажеттіліктер алғ а шығ ады. Жыныстық жетілулеріндегі жас айырмашылық тарына байланысты ұ лдар мен қ ыздардың қ ызығ ушылық тарында едеуір ерекшелік болады.

Мұ ғ алімдер мен ата – аналар ө з ұ станымдарын бала ө мірінің «жетекшісінен» «қ олдаушысына» ө згерту керектігін тү сінулері маң ызды болып табылады.

Міндеттері:

- Балалардың жеке ө мірлерінің психологиылық аспектілерін, олар ү шін маң ызды социумғ а, жағ даяттарғ а орай мә селерді талқ ылау арқ ылы қ ызығ ушылық тарын қ олдау, бұ л міндеттерді шешудің психотехнологиялық ө ң делімдерімен толық тыру;

- Жасө спірімдердің тұ лғ а аралық қ атынастары дамуының салыстырмалы динамикасы, педагогтар мен ата – аналардың психологиялық ө здік сезімдері туралы ақ параттар алу, оның негізінде нақ ты шаралар мазмұ нын айқ ындау;

- Коммуникативтік жағ даяттарды балалардың тү сіну диапазоын (жағ даят сипаты, білім алушылардың лексикасы, мінез – қ ұ лық стилі, жазбаша қ арым – қ атынастары дең гейі, қ арым – қ атынастың ұ лттық дә стү рі, ә зілді қ олданулары, сө здік шеберлігі жә не т.б.) кең ейтулері, сонымен бірге олардың белсенді қ атысуларын ынталандыру;

- Жеке ө мірлерін шығ армашылық тұ рғ ыдан дамытуда балалардың зейінін ересектер тә жірибесіне шоғ ырландыру;

- Ересектер мен балалардың бір – біріне кө мек кө рсету мү мкіндіктерін шабыттандыру, ө мір мә нін тү сіну баламаларын іздеуде сезімдер мен ә рекеттерді ізгілік тұ рғ ысынан талдау;

- Дү ниетанымдық идеяларды талқ ылауды ынталандыру, ө мірлік талпыныстарды дамыту мү мкіндігі ретінде ә р адамның кө зқ арастарын сыйлау;

- Ө здік танымғ а жағ дай жасау;

- Оқ ушының алғ ашқ ы кә сіби жоспарын жасақ тауғ а мү мкіндік беретін бағ даралды даярлық тың тү рін бағ дарламалын ө ткізу;

- Жасө спірімнің бағ дарлы оқ уғ а ә зірлігін психологиялық зерттеу, МАБ-қ а психологиялық дайындау, 9 сыныпты бітіргеннен кейін оқ удың тә сілі мен бағ ытын бірігіп (ата-аналар мен мұ ғ алімдер) талдау;

- Жасө спірімдердің ө зіне сенімділіктерін жаттық тыру;

Ресурстық база:

Референтометрия, Сишор ә дістемесі (топтық бірлік индексін анық тау), Климовтың бейімділік картасы, кә сіби бағ дарды анық тау анкеталары, Айзенк тестілері, жобалық ә дістемелер, жобалық ә ң гімелер жә не т.б.

Дамыту жә не тү зету бағ дарламары: «Жеткіншектерге арналағ ан қ арым – қ атынас сабақ тары», «Бұ л махаббат па?», «Мен жә не олар», «Жасө спірім жә не қ оршағ ан орта», «Ә зір бол» жә не т.б.

10 – 11 сыныптар

Келесі міндеттерді шешу:

- Ө зін – ө зі анық тау (нақ ты жағ даятта ө з міндетін тү сіну, адекватты мінез – қ ұ лық ты анық тау, ерік таң дауы);

- Ө зін – ө зі ұ ймдастыру (жоспарлаудағ ы ө збеттілік, ө здік бақ ылау, жұ мысқ а қ абілеттілігі, ө з проблемаларын ө зі шеше білуі);

- Кә сіби бағ дар беру;

- Психологиялық стресті тү сіру тә сілдері ү йрету (саз терапиясы, арттерапия, аутотренинг, релаксациялық жаттығ улар, спорт, душ, шейпингтің физиологиялық тә сілдерін талдау мү мкіндіктерін талқ ылау);

- Ұ БТ – ғ а психологиялық ә зірлік бағ дарламысын ө ткізу;

- Қ арым – қ атынас дағ дыларын дамыту, тың дай білу, ө з ойлары мен сезімін адекватты жеткізе білу;

- Жігіттер мен бойжеткендер қ арым – қ атынас ерекшеліктерін, сыртқ ы келбетке, дисморфофобияғ а (дене бітім кемшіліктеріне байланысты қ иналу, қ орқ ыныш) байланысты мә селелік жағ даяттарын талқ ылау;

- Жасө спірімнің ө мірлік бағ дарының дамуында ата – аналар рө лін, референттік топтарын, маң ызды адамдарын, пікірлерін талқ ылау;

- Келіссө з, пікірталас, ө здік тұ сауесер жасау дағ дыларын жаттық тыру;

- Жасө спірімдердің тұ лғ алық саулығ ын сақ тау, соның ішінде жыныстық қ атынастардың қ ұ қ ық тық нормаларын реттеумен таныстыру, сексуалдық қ ылмыстарғ а, нашақ орлық заттарды қ олдану жә не таратудағ ы жауапкершілікті талқ ылау;

- Осы мә селемен айныласатын дә рігер, заң гермен қ арым – қ атынас жасауғ а психологиялық ә зірлікті қ алыптастыру.

Ресурстық база:

«Ө мір қ ұ ндылық тары» ә дістемесі, АДМТ, Равен тестісі, Беннеттің ә дістемесі, Люшер тестісі, Кә сіби бағ дар ә дістемелері, Кеттелдің 16 – факторлы тестісі жә не т.б.

Дамыту жә не тү зету бағ дарламалары: «Мен жә не біз», «Жең іске жол», «Ұ БТ – ғ а психологиялық ә зірлік», «Ұ БТ – ғ а қ алай психологиялық тұ рғ ыдан ә зірлену» жә не т.б.

Ескерту: «Ресурстық база» айдарында кө рсетілген ә дістемелерді ұ сынылғ ан ә дебиеттерден табасыздар.

№27 дә ріс

Тақ ырып: Жасө спірімдермен жү ргізілетін психолог жұ мысының технологиясы

1.Жасө спірімдік кезең дегі дағ дарыс мә селесі

2. Жасө спірімдердегі мінез акцентуацияна жү ргізілетін топтық психотерапия ә дістері

3. Коммуникативті мә селелері бар жасө спірімдермен жү ргізілетін ә леуметтік-психологиялық тренинг жү ргізу

Жасө сіпірімнің тұ рақ сыздығ ы, ересектердің басуына қ арсылық кө рсете алмауы, оны жағ даяттан «кетуге» итермелейді. Жасө сіпірмнің қ ылығ ы белгілі бір дә режеде балалық реакциямен сипатталады. Кейде ересектердің зейіні жасө спірімге аз болады, мұ ндай жағ дайда жеткіншек ә ртү рлі ә рекеттермен ересектердің зейінін ө здеріне аударғ ысы келеді.

Жасө сіпірім жаста біреудің мінез-қ ұ лқ ын имитациялау тә н болады. Кө бінесе жетістікке жеткен ересектердің мінез-қ ұ лқ ы имитацияланады. Бірақ кө бінесе сыртқ ы жағ ына мә н беріледі. Егерде жасө спірім сынсыз жә не ақ ылдаспай біреудің ү лгісін қ абылдаса, онда жасө сіпірмнің мінез-қ ұ лқ ына теріс ә сері болуы мү мкін. Жағ ымсыз ү лгіні жасө сіпірім сирек қ абылдайды. Кейде жасө сіпірім ө зіне біраз қ иындық туғ ызғ ан ата-аналардың біреуінің мінез-қ ұ лқ ын имитациялайды. Мұ ндай жасө спірім сыртқ ы ортадағ ы адамдармен қ ысылып қ атынас жасайды немесе сыпайы қ атынаста болмай, дө рекілік кө рсетеді. Сонымен бірге жақ сы қ атынастағ ы отбасындағ ы жасө сіпірім ө арым-қ атынас аясында нормағ а сай болады жә не одан? болатынын болжауғ а келеді.

Жасө сіпірім жаста қ ұ рбыларымен қ атынасы жаң а дең гейге кө теріледі. В.С.Мухинаның пікірінше, жасө спірімдердің қ ызығ ушылығ ы қ оршағ ан ортаны бірлесіп тануы ө зіндік бір қ ұ ндылық болады. Қ арым-қ атынас соншама мә нді, қ ызық ты болғ андық тан балалар сабақ ты жә не ү йдегі міндеттерді ұ мытады. Егерде ересектермен жеткіншектер қ иын жағ даятта қ арым-қ атынасқ а тү ссе, ал достармен қ арым-қ атынасы шынайы, ой жасырмайтын, жан-жақ ты талқ ылауда тұ ратта сипатта болады [33, 164б]. Жақ ын достарымен сә тсіздіктері, ойлары, жағ даяттары, жоспарлары қ иындайды т.б ашық бө ліседі, талқ ылайды. Мұ ндай қ арым-қ атынастың мазмұ ны-шынайы ө мір болады жә не бір-біріне хабарлайтын ақ парат жасырын болады. Мұ ндай қ арым-қ атынас ө зара тү сіністікті, ішкі жақ ындық ты, ашық тық ты талап етеді. Мұ нда бір-біріне сенімділік ү лкен, ө зіндік шынайы «Мені» ашылады. Бұ л ө зін қ абылдауды, ө зін сыйлауды қ олдайды. Кейде жеткіншек ө зінің ата-аналарына теріс позицияны қ абылдайды.

Жасө спірім жаста қ ұ рбылар ортасында жетістікке жету жоғ ары бағ аланады. Жасө сіпірімдердің бірлестіктерінде оның дамуының дең гейіне қ арай стихиялық тү рде ар кодекстері қ алыптасады. Ә рине, жалпы алғ анда нормалар мен ережелер ересектердің қ атынасынан алынады. Бірақ мұ нда ә рбір мү шенің ә рекеті қ адағ аланады, ә рбіреуінің тең дігі жә не еркіндігі сақ талуы тиіс. Мұ нда адалдық, берілгендік, сенгендік жоғ ары бағ аланады, ал берген сө зіне тұ рмау, эгоизм, ө тірік айту, сатқ ындық т.б. жазаланады.

Жасө сіпірімдер тобында нормативтілік стихиялық тү рде қ алыптасады, мұ нда қ адағ алау максималистік формада жү зеге асады. Егерде жеткіншек тастап кетсе, айтқ ан сө зіне тұ рмаса, сатып кетсе, онда ол соқ қ ығ а жоғ алуы мү мкін, оны шеттетіп, жалғ ыздық қ а душар қ ылуы мү мкін. Жасө спірімдер даму жағ ынан ә лі тө мен дең гейде болса да қ ұ рбылар қ атаң бағ алайды. Ересектерге қ арағ анда қ ұ рбыларының қ ылық тарын бағ алау жасө сіпімдерге максималдық жә не эмоционалды болып келеді.

Қ ұ рбыларының арасында жасө спірімдер орнын алуғ а ұ мтылғ анымен жасө спірімдер тобында олар конформизм позиясында болады. Біреуі басқ аларына тә уелді, ол қ ұ рбыларына ұ мтылады, топтың айтқ андарын, қ ойғ ан міндеттерін орындайды. Топ «Біз» деген сезімді туғ ызады. Ол жеткіншекті қ олдайды жә не оның ішкі позициясын бекітеді. «Біз» дегенді кү шейту ү шін олар автономды сө йлеуді, автономды невербальды белгілері қ олданады, бір стильдегі жә не бір тү рдегі киімді киеді, сө йтіп, бір-біріне қ атысты екенін кө рсетеді.

Топтардың жә не топ ішіндегі рө лдер ә ртү рлі бө ліп таратылады, А.В. Мудриктің айтуынша, топта рө л болады. Мұ ндай адам ешкім шынайы қ абылдамайды, оны қ орғ амауы да мү мкін, ол тек топтың артында жү р. Бірақ мынадай факт ө мірде орын алып отыр: топтан кеткеннен кейін, топ ыдырайды. [32, 100б]. Формальды емес жасө спірімдердің бірлестігінде ерекше сленг немесе арго қ алыптасады. Бұ лар белгілі бір жабық топтарда қ олданылатын сө здер немесе сө з тіркестері. Сленг «Біз» сезімін кү шейту рө лін атқ арады жә не топ мү шелігін жақ ындатады.

Бастысы, бұ л сө здер топтарда баршылық. Кү нделікті этикалық нормаларынан шығ ып кеткен, диалог негізінде бір еркіндік сезімін береді. Жасө спірімдер сленгті сыныпта, спорт топтарында, ойын аулаларында қ олданады. Сонымен бірге диффузды емес бірлестіктерде сленг аты бар топтар баршылық (панктер, хиппи, любер жә не т.б)

Г.А. Кураевтың пікірінше, панктер шаштарын ә ртү рлі бояп, айдар жасайды, ә дейі қ арапайым киінеді, монотонды, ырғ ағ ы жоқ музыкағ а ә уес [23, 306б].

Сленгтің сө йлеуден басқ а, кейбір топтарда ү йлесімсіз қ ол сермеулері жә не тұ рыстары болады. Олар агрессивті, арақ атынасты азайтатын, ү йлесімсіз болып келеді. Жасө спірімнің осындай вербальды емес қ арым-қ атынастары ересектер тарапынан қ арсылық кө реді, бірақ осы жастағ ылар бұ л кезең де еркін қ ол сермеулермен жә не дө рекілеу тұ рыстарымен ө ткізеді. Бірақ ө здерінің іс-ә рекеттерінің терең мә нін тү сінбейді.

Жасө спірімдердің ересектікке ұ мтылыстары ата-аналарды ұ мтылыстары ата-аналардан жә не ересектерден тә уелсіз болу ү шін тү рлі формаларды қ олданады. Жасө спірімнің санасында ересектерді жағ ымсыз тү рде кө рсететін жағ даяттар жасалынады: олар агрессивті, санасыз, материалдық қ ұ ндылық ты іздеушілер т.б. Осылайша жасө спірім отбасынан тә уелсіз болуғ а тырысады. Ата-анасының қ ашық тай келе, балалық -отбасылық қ атынас стереотипінен бас тартып, ө здерінің қ арым-қ атынасында ата-аналары туралы жағ ымсыз пікір айтып, олармен бірлескен ө мірді сынғ а алады.

Осыдан шығ атын қ орытынды жасө спірім ө зінің қ ұ рбыларымен қ арым-қ атынасты ө те жоғ ары бағ алайды. Психологиялық жас баланың хронологиялыө жасымен сай келе бермейді, Маң ызды психологиялық ерекшелік-оның ересектік сезімі. Ө здерінің қ ұ рбыларының арасында орын алуғ а тырысқ анмен жасө сіпірмдер тобында конформизм позициясын таң дайды. Ө зі басқ аларғ а тә уелді, сондық тан топтың дегенін орындауғ а тырысады. Топ «Біз» сезімін жасайды, бұ л жасө сіпірімді қ олдайды жә не оның ішкі позициясын бекітеді. Жасө сіпірімдер осы «Біз» сезімін кү шейту ү шін, топ мү шелері бірдей стильдегі жә не тү рдегі киім киеді, автономды топтық стильдегі қ олдайды

№ 28 Дә ріс

Тақ ырып: Жоғ ары сынып оқ ушыларына байланысты мә селелерге қ атысты психологиялық қ ызмет технологиясы

1. Жастық кезең жә не оның проблемалары

2. Жоғ ыры сынып оқ ышыларымен жү ргізілетін кә сіби кең ес парадигмасы

3. " Жетекші" бағ дарламасы

Жасө спірім шақ тың біраз бө лігі орта мектептің жоғ ары сыныбына сә йкес келеді жә не жеке тұ лғ аның қ алыптасу процесінде айтарлық тай маң ызды рө л атқ арады.

Бұ л жаста /15-17 жаста/ адамның тұ лғ алық жағ ынан пісіп-жетілу кезең і аяқ талады, оның ө мірге кө зқ арсының негізгі сипаттары қ алыптасады- ү лкен ө мір алдындағ ы ең алғ ашқ ы рет ө з бетімен шешім қ абылдап, болашақ кә сібін тандау міндеті жү зеге асырылады. Қ оғ амда балалық шақ тан жастық шақ қ а ө ту кезені тек қ ана оның тұ лғ алық жағ ынан пісіп-жетілуінің ғ ана белгісі емес, сонымен бірге мә дениетке ұ мтылу, белгілі бір дең гейіндегі білім, нормалары мен дағ ды жү йесін игеруі, сол арқ ылы жеке тұ лғ а ең бек етіп, қ оғ амдық қ ызметтер атқ ара алады жә не ә леуметтік жауапкершілікті сезінеді [2].

Жасө спірім шақ пен жастық шақ тың арасында ап-айқ ын кө рініп тұ рғ ааралық шек жоқ, ол шартты тү рде ғ ана алынады, тіпті кө п жағ дайда бірімен – бірі ү йлесімді болып келеді. 14-15 жаспен 16-17 жас аралық тары кей жағ дайларда ерте жастық шақ болып есептеледі, ал кейбір жағ дайларда жасө спірімдік шактың соң ы деп атылады. Жас шамасы бойынша кезең ге бө лу схемасында жасө спірімдік шақ бозбалалар ү шін 13-16 жас, қ ыз балалар ү шін 12-14 жас, ал жастық шақ жігіттер ү шін 17-21 жас, қ ыздар ү шін 16-20 жас болып анық талғ ан.Балалық тан есейген шақ қ а ө ту сол қ оғ амның бала мен ү лкенге қ оятын нормалар мен талаптарының арасындағ ы айырмашылық тың болуына байланысты. Ә леуметік жә не таптық жағ дайы жеке тұ лғ аның ө мірлік жолының тұ лғ алық жағ ынан қ алыптасу кезең інен бастап, білім алу дең гейі мен дү ниеге кө зқ арасы қ алыптасуында зор мә нге ие болады [3].

Жасө спірімдік кезең нің биологиялық кө ріністері ретінде: бойдың ө суі, репродуктивті ағ заның тез дамуы жә не екінші жыныстық белгілерінің, яғ ни терінің тү к басу жә не теріде бұ лшық ет пен май массаларының кө беюі жатады. Кейбір ө згерістер қ ыз балағ а да, ер балағ а да ортақ болып келеді. Мысалы: бойы мен кү шінің ө суі [4]. Гормондық ө згерістер: ө тпелі кезендегі денелік ө згерістер гармондардан синтездеуші эндокринді бездер жә не ү немі ауысып тұ ратын қ ан қ ұ рамымен бақ ыланады. Қ ыздардың тез ө суі 10, 5 жасында, ал ер балалар 12-13 жасында басталады. Ә сіресе қ ыздардағ ы интенсивті даму белгілері жасө спірімдік кезең дерге ө ту кезендерінде байқ алады. Айқ ын ө згерістер жыныстық жетілумен тығ ыз байланысты болып келеді. Интенсивті ө су ә детте баланы икемсіздікке алып келеді. Себебі, оның денесі толысу, ә рі ө згерту ү стінде болады. Ә детте икемсіздік симмертиясы ө спеугеде байланысты. Кейбір жағ дайда уақ ытша бір аяғ ы ұ зындау, бір қ олы екіншісінен ү лкендеу болуы да мү мкін. Ә рине ө сіп толысқ ан соң ағ заның сұ ранысын қ анағ аттандыру ү шін тамақ қ а тә беті ашыла тү сері де сө зсіз. Бетке безеу шығ ып, денеден иіс шығ атын да осы ө тпелі кезең де. Ә лбетте ө тпелі кезең алдындағ ы балаларда толысу байқ алады. Ер адамдардағ ы сияқ ты ә йелдерде де май кеудеге жиналып, болашақ та ол ә йелдерде сақ талып қ алады да, ал ер адамдарда уақ ытша аралық та болады [5]. Екі жыныс ө кілдерінде де гормондық ө згеруге байланысты айтарлық тай ерекшеліктер байқ ала басталады. Ә сіресе, ер адамдарда (тестостерон) андроген атты гармон кө п мө лшерде байқ алады. Ал ә йелдер (прогестерон) гормоны эстроген деп аталады. Гормондардың ә рқ айсысы анық талғ ан қ атарының орталығ ына ә лде рецепторғ а ә сер етеді. Мысалы, андроген жыныс мү шесінің ө суіне, бет ә лпетіне ә сер етеді. Сол уақ ытта эстроген аналық пен кеуденің ө суіне сонымен қ атар бө ксесінің ө суіне ә сер етеді. Ер адамдарда пубертаттың бірінші белгісі болып жұ мыртқ а жасушаларының ө суі есептеледі. Шамамен бір жылдан соң жыныс мү шесінің ө суі басталады [6]. Осы кезең де тү ктердің пайда болуы басталады, ә рине гениталий жетілмей тұ рып, ө з дең гейіне жетпейтіні анық. Сонымен қ атар, осы кезде жү ректің ө лшемі де ұ лғ аяды. Жасө спірім жасындағ ы балаларғ а дауыстың ө згеруі де тә н. Дауыс трансформациясы пубертатты ө згерістің соң ғ ы кезең дерінде жү ретін қ ұ былыс, ал кө пшілігінде ол келе – келе пайда болуы да мү мкін. 10 жастағ ы бала салмақ гы, ә рі ө мірдің ө зі ү шін жаң а тұ старын жең іл қ абылдайды, сенгіш, ата-ананың айтқ анынан шық пайды, сыртқ ы сипатына да кө п мә н бере қ оймайды. Ал 15 жастың мә н-мағ ынасын бір қ алыпқ а салып айтып беру мү мкін емес, себебі бұ л кезде баланың ө зіндік ерекшеліктері тез айқ ындалып келе жатады. Бұ л 15 жастағ ы жаң а ө згерістер, яғ ни, отбасындағ ы да, мектептегі де қ арым-қ атынастарында қ иыншьшық туғ ызатын тә уелсіз болуғ а ұ мтылу рухының айқ ындалуы, ө зін сырттай бақ ылап отырғ андардан бостандыкқ а шығ уғ а деген қ ұ штарлығ ы ө зін-ө зі алып жү ре алатындай ө зін-ө зі тә рбиелей алудың бастауы Осының барлығ ы жасө спірімнің жандү ниесінің тез жараланып қ алғ ыштығ ына жә не сыртқ ы зиянды ә серлерге тез бой алдырғ ыш болуына себеп болады. Ал 16 жасқ а келгенде мінездегі тепе-тең дік тағ ы да орнығ ады: келіспеушілік кү йдің ү немі жоғ ары болуымен алмасады, ө зіне ө зі ие бола алу қ абілеті де артады, ә серленгіштігінің де қ алыпқ а тү скені, кө пшілдігі, болашақ қ а деген зор сенімі аң ғ арылады [7].

Ә дістемелік мә селенің ең кү рделі жағ ы жас мө лшеріне байланысты ө зіндік- жеке тұ лғ алық сипатының тұ рақ тылық жә не ө згермелілік дең гейі. Генетикалық немесе дамудың бастапқ ы кезінде пайда болғ ан физиологиялық даму адамның жас мө лшеріне, жынысына байланысты. Мә дени шарттьшық тарғ а байланысты сипаттамалар ө згермелі болып келеді, оның ү стіне жас мө лшеріне қ арай ілгерілеушіліктер, шын мә нісінде, басқ а сипатқ а ие. Биомә дениеттік сипаттамалар биологияльгқ та, ә леуметтік-мә дени де де шарттарғ а байланысты тү рленеді. Сондық тан ө зіндік-жеке тұ лғ алық сипаттамалар ерекшелік емес, тә ртіп болып саналатын болса да, олар жастық шақ аяқ галғ ан соң, енді ө згерістер болмайды екен деген ұ ғ ымды білдірмейді [8].