Материалдар кедергісі» ғылымының даму тарихына қысқаша шолу.

«Материалдар кедергісі» ғ ылымының ө сіп дамуы ө ндіргіш кү штердің, техниканың ө сіп жетілуімен тікелей байланысты. Сондық тан, материалдарды есептеу ә дістері де тұ рақ ты болып қ алмай, дамып ө згеріп отырады.

Жас мамандарды даярлау жолында «Материалдар кедергісі» пә нінің алатын орнын, мағ ынасын кө рсету ү шін, бұ л ғ ылымның ө сіп даму тарихына қ ысқ аша тоқ тала кетейік.

«Материалдар кедергісі» ежелгі ғ ылымдардың бірі. Ерте кезден адам баласы ө з ө мірін қ амтамасыз ету ү шін ең бек қ ұ ралдарын, кішігірім қ ұ рылыстарды жасай отырып, рычагтың пайдалы қ асиеттерін, механиканың негізгі заң дарын тү сіне бастағ ан.

«Материалдар кедергісі» ғ ылымының негізін қ алаушы деп атақ ты итальян ғ алымы, математика профессоры Галилео Галилейді атайды. Оның 1638 жылы жазылғ ан «Екі ғ ылым саласына қ атысты математикалық дә лелдемелер мен ә ң гімелер» деп аталатын ең бегінде материалдардың кедергісі мен динамикағ а байланысты бірнеше есептердің шешімдері берілген.

Галилей инженерлік қ ұ рылыстарды салуғ а тікелей ө зі араласты. Конструкцялық жә не қ ұ рылыс материалдарының кедергісін зерттей отырып: «Денегің ү ш ө лшемдерін ө зара пропорционал ө сіргенмен, оның беріктігі пропорционал ө спейді» деп тұ жырым жасады.

Ә рине, Галилей материалдар кедергісінің теорияларын дә л қ ұ ра алғ ан жоқ. Ө йткені, ол сыртқ ы кү ш пен денеде пайда болатын деформацияның арасындағ ы байланысты сипаттайтын физикалық заң дылық ты білмеген. Бұ л зандылық ты, 1676 жылы кө птеген тә жірибе нә тижелерін ө ң дей отырып, француз ғ алымы Роберт Гук тұ рғ ызып, тө мендегідей анық тама берді: «Сыртқ ы кү ш ә серінен денеде пайда болатын деформация сол кү шке ә рқ ашан да тура пропорционал».

«Материалдар кедергісі» жеке ғ ылым болып, Галилей заманынн 200 жылдан кейін қ алыптасты. Бұ л жерде француз ғ алымы Навьенің қ осқ ан елеулі ү лесін атап ө ткен дұ рыс. Егер бұ рынғ ы инженерлер конструкцияның қ ирауына соқ тыратын кү штер шамасын есептесе, Навье конструкцияның жұ мыс істеп тұ рғ ан кү йін ескере отырып есептеуді ұ сынады. Сонымен қ атар, «Материалдар кедергісі» ғ ылымына сыртқ ы кү ш ә серінен денеде пайда болатын ішкі кү штерді сипаттайтын кернеу деген физикалық тү сінік енгізді. Навье ұ сынғ ан ә діс бойынша, конструкция элементтері сенімді жұ мыс істеу ү шін, олардың кө леміндегі ең ү лкен кернеу, тә жірибе жү зінде анық талғ ан материалдардың мү мкіндік кернеуінен кіші болуы тиіс.

«Материалдар кедергісі» ғ ылымының онан ә рі дамуы қ ұ рылыс механикасы мен машина жасау ө неркә сібінің ө суімен қ атар осы саладағ ы ұ лы математиктер, физиктер, инженерлердің кө птеген ең бектерімен тығ ыз байланысты.

Материалдардың кедергісі мен тұ тас ортаның серпімділік теориясы жө ніндегі зерттеулерге XVIII ғ асырда шет ел ғ алымдары Я. Бернули, А. Паран, Ш. Кулон; XIX ғ асырда Т. Юнг, О. Коши, Дж. Грин, С. Пуассон, А. Сен – Венан, Г. Ламэ, У. Томсон; XX ғ асырда Т. Кармен, А. Надай жә не т.б. ғ алымдар елеулі ү лестерін қ осты.

Орыс ғ алымдарының жалпы механика, оның ішінде «Материалдар кедергісі» ғ ылымының дамуына тигізген ә сері орасан зор. Ғ ылымының ә р тү рлі салаларына тамаша жаналық тар енгізген ұ лы ғ алым М. Ломоносов XVIII ғ асырда материалдардың қ аттылығ ын анық тайтын аспап жасап, тә жірибе жү зінде материалдардың механикалық қ асиеттерін анық тау ә дістерінің негізін қ ұ рады. Ломоносовтың замандасы, Петербург академиясының академигі Л. Эйлер механика ғ ылымының негізгі проблемасының бірі, сығ ылғ ан стерженьдердің орнық тылығ ы жө нінде маң ызды қ орытындылар жасады. Профессор Ф. С. Ясинский орнық тылық теориясын ә рі дамытып жалғ астырды. 1776 жылы атақ ты механик И. Б. Кулибин, Петербург қ аласында ұ зындығ ы 300 метрлік Нева ө зеніне салынатын аркалы ағ аш кө пірдің жобасын жасады. Бұ л кезде Европалық ең ү лкен кө пірдің ұ зындығ ы 119 м болатын.

XVIII ғ асырда белгілі орыс ғ алымдары В. М. Остроградский мен оның шә кірттері Д. И. Журавский, Ш. С. Горбыш, А. В. Гадашт т. б. серпімділік теориясын пайдаланып, «Материалдар кедергісі» ғ ылымының кейбір маң ызды мә селелерін шешті.

Атақ ты Н. М. Беляев, Б. Г. Галеркин, А. Н. Крылов, Н. Н. Давиденков, А. Н. Динник, Н. И. Мусхилишвили, М. В. Келдыш, Н. Н. Артоболевский, Л. С. Лейбензон, С. В. Серенсен, В. В. Соколовский, Г. И. Савин, В. З. Власов сияқ ты ғ алымдар теориялық зерттеулер мен тә жірибе нә тижелеріне сү йеніп, механиканың салаларын дұ рыс, негізделген жү йеге келтірді.