Мәтін- редакторлық қызметтің басты пәні

Редактор қ ызметінде сыншы мен тіл маманы, стилист пен педагог, ұ йымдастырушы мен суретші мамандығ ы ұ штасады. Редактор ө з білімін ә рдайым жетілдіріп отыруы қ ажет жә не логикалық ойлауы мен ә деби тілдің нормаларын жетік білген жағ дайда ғ ана редактор діттеген мақ сатына жетеді. Шығ армағ а нақ ты мақ сат тұ рғ ысынан қ арау, автор ең бегінің шындық қ а қ атысын айқ ындау редакторлық бағ алауғ а жатады.

Редактор кітап, радио немесе телебағ дарлама дайындаудың барлық ө ндірістік-технологиялық процесін білуі шарт. Полиграфия негіздері мен техникалық мү мкіндіктерді білуімен қ оса шығ арманың ә серін кү шейтуге кө мектесу ү шін студент-журналистерге ө ндірістік тә жірбиеден ө ткен кезең дерде БАҚ процесіндегі жаң алық тар мен жетістіктерді толық мең геру міндеттелуі тиіс. Редакциялау – шығ армашылық процесс болғ андық тан оны редактордың жеке дара ерекшеліктері айқ ындап қ оймайды, студент-журналистер ә деби редакциялаудың қ ыр-сырын мең геруі ү шін тө мендегі кезең дерді білуі тиіс деп ойлаймыз.

Дайындық кезең і. Редакторлық іс-ә рекеттің басы – дайындық кезең і болып табылады. Оны ұ йымдастырушылар – шығ армашылық кезең деп те атайды. Оғ ан басылым, баспа, радио немесе теледидар ұ станымына сә йкес тақ ырыптық бағ ытты айқ ындау, айдарлар мен жобалар, авторды таң дау процестері жатады.

Мә тінмен жұ мыс істеу - ө те кү рделі процесс. Автор жаң а, қ ұ нды, дә лелді деректер тапқ ан кезде керек сө здер ойғ а ө здері келеді. Бұ л - ө те кең тарағ ан кө зқ арас. «Жақ сы жазу ү шін жақ сы ойлау керек» деген тұ жырым бірінші орында болуы заң ды. Баспа теоретиктері ө з қ ұ рылымдарында филологиядан гө рі ә леуметтану кө п екендігін мойындайды. Бү гінгі таң да ә деби редакциялауды филологиялық пә н ретінде қ арастыра келе, жинағ ан бақ ылауларымызды бір жү йеге келтіріп, оны студент-журналистердің терең ұ ғ ынуына мү мкіндік жасау қ ажет.

Ә деби редакциялау қ ұ рылымы жағ ынан комплексті пә н болғ андық тан, ол бірнеше гуманитарлық пә ндерді, соның ішінде логика, психология, ә леуметтану, тарих пә ндерін қ амтиды. Ал, теориялық қ ұ рылымы жағ ынан ә деби редакциялау лингвистика мен ә дебиеттануғ а сү йенеді. Осығ ан байланысты біз практикалық міндеттерді шешу кезінде библиография, текстология, информатика сияқ ты пә ндерге де жү гінуге тура келеді.

Мә тінді тү зету процесі ең алдымен оны терең ұ ғ ынып, оқ ып алуды қ ажет етеді. Кө ркем ә дебиет редакторларының тә жірибесіне негізделеген редакциялаудың дә стү рлі ә дісі осылай жасауды қ ажет етеді. Ғ ылыми жә не техникалық ә дебиетті баспағ а дайындау кезінде ұ сынылғ ан редакциялаудың динамикалық ә дісі редакторғ а материалды терең зерттеп, оқ ығ аннан кейін тү зетулер енгізгені жө н, басуғ а ұ сынылар алдында тағ ы бір қ арағ ан жағ дайда ғ ана мә тін мазмұ ны ойдағ ыдай шығ ады.

Редакциялаудың теориясы мен практикасына байланысты ә дебиетте редакторлық сараптама мә селелерін екінші орынғ а ығ ыстырып шығ арды. Редакторлық - ө те кү рделі жұ мыс жә не де кез-келген мә тінге қ олданыла беретін тү зету тү рі болмайды. Тү зету ә дісін редактор ө зі таң дайды. Бірақ оның бұ л таң дауы нақ ты, ә рі негізделген болуы қ ажет. Тү зетулер мен ө згертулердің саны ол жұ мыстың сапасын айқ ындамайды. Бү гінгі кү ні де газет редакцияларында, баспаларда кейбір қ ызметкерлер автор шығ армасын қ айтадан жазып шығ уды ө з міндеті деп санайды. Мұ ндай ө ң деуден кейін кө п жағ дайда мә тін ө з ө ң ін жоғ алтады.

Редакциялау ә дісіндетү зетудің тө рт тү рі белгілі: тү зету-қ айта оқ у, тү зету-қ ысқ арту, тү зету-ө ң деу, тү зету-қ айта жазу.

Тү зету-оқ ып шығ у – мә тінді тү пнұ сқ асымен салыстырып оқ у, ондағ ы - ә ріп қ ателерін тү зету. Ресми материалдарды, қ айта басылып шығ атын кітаптарды редакциялау барысында тү зетудің осы тү рі қ олданылады.

Тү зету-қ ысқ арту – мә тіннің мазмұ нын, логикалық жү йесін сақ тай отырып, оны белгіленген кө лемге, яғ ни таң бағ а, жолғ а, бетке тү сіріп ық шамдау. Шығ арманы шұ балаң қ ылық тан, нанымсыз дә лелдерден, біртекті дә лелдеулер мен қ айталаулардан арылту ү шін де тү зетудің осы тү рі қ олданылады.

Тү зету-ө ң деу – авторлық мә тінді сақ тай отырып, шығ арманың композициялық қ ұ рылысындағ ы олқ ылық ты жою, деректік жә не логикалық қ ателерін тү зетіп, тілі мен стиліндегі кемшіліктерін жө ндеу.

Тү зету-қ айта жазу - ә деби тілді нашар мең герген авторлардың қ олжазбаларын ә зірлеу кезінде қ олданылады. Мұ нда ә деби ө ң деуші автордың негізгі ойын, ө зіндік стиль ерекшелігін сақ тай отырып, шығ арманы қ айта жазып шығ ады.

Телебағ дарламалар жасайтын шығ армашылық топта редактордың алатын орны ерекше. Ол материалдың мазмұ ны мен кө ркемдік сапасына жауап береді. Бү гінгі таң да кейбір арналардың штаттық кестелерінде редакторды ә рқ алай атайды. Негізінен, бас редактордың қ ызметін продюсер атқ арады. Ол бағ дарманың идеялық -кө ркемдік дең гейін бақ ылап қ ана қ оймай, сонымен қ атар ө ндірістік, ұ йымдық жә не қ аржылық мә селелерге де араласады. Теледидардағ ы редактор жұ мысы ө те кең кө лемді қ амтиды. Оның іс-ә рекеті ә деби жұ мыспен ғ ана шектеліп қ оймайды. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралы ретінде телевидение редактордан теледидар ө ндірісінің ерекшелігімен байланысты білімінің болуын талап етеді. Редактордың, сондай-ақ, документалистикадағ ы (қ ұ жаттану) алатын орны да ерекше.

Редактордың шығ армашылық мамандығ ы теледидардың қ ұ рылуымен бір мезгілде пайда болып, уақ ыт ө те келе, оның мазмұ ны толығ ып, кө птеген міндеттері кейіннен белгіленген.

Бү гінгі таң да редактор жұ мысы мә тінді тексеру мен тү зетуден тұ рады десек жаң сақ пікір болар еді, ол сондай-ақ, цензорлық жұ мыс, телебағ дарламаларды жасаудағ ы шығ армашылық процестің лидері болып табылады.