Шаруашылық құрылымының аумақтық айырмашылықтары

Ресей географтары дү ниежү зі елдерін экономикалық даму дең гейіне, ә лемдік экономикадағ ы орнына қ арай экономикасы дамығ ан елдер, ө тпелі экономика тә н елдер жә не дамушы елдер деп ү лкен ү ш топқ а бө леді. Дамығ ан елдер тобына нарық тық экономика тә н, Экономнкалық ынтымақ тастық пен даму ұ йымына (" Париж клубы") мү ше елдер енеді. Бұ л елдерге жиынтық ішкі ө німнің жә не энергияны тұ тынудың жан басына шақ қ андағ ы кө рсеткішінің жоғ ары болуы, адамның ө мір жасының ұ зақ тығ ы, қ ызмет кө рсету саласының басымдылығ ы, экономикасының " ашық тығ ы", ауыл шаруашылығ ы ү лесінің тө мендігі тә н. Аталғ ан елдер экономикалық дамудың постиндустриялық кезең іне аяқ басқ ан; олардың ү лесіне дү ниежү зілік жиынтық ө німнің жартысынан астамы тиесілі. Постиндустриялық елдердің экономикасының ашық сипатта болуына " кө рінбейтін экспорт" (кө лік жә не қ аржы қ ызметі, туризм, байланыс, ақ параттық қ ызмет кө рсету) ә серін тигізеді. Бұ л елдерде байланыс жү йелерінің кү шті дамуы ірі фирмалардың қ ызметкерлерінің ү йінде жұ мыс істеуіне (АҚ Ш-та олардың саны 4 млн адамғ а, ал Ұ лыбританияда 1, 3 млн адамғ а жетті), жеке филиалдардың жұ мысын ү йлестіру мақ сатында бейнеконференциялар ұ йымдастыруына мү мкіндік береді. Кейбір ғ алымдар постиндустриялық елдер тобына халық аралық мамандану ерекшелігіне байланысты экономикасында қ ызмет кө рсету саласы басым болатын дамушы елдерді (Панама, Либерия, Джибути жә не т.б.) де енгізеді. Дегенмен бұ л елдердің жалпы ә леуметгік-экономикалық даму дең гейі дамығ ан елдерден ә лдеқ айда тө мен екендігі ескерілуі қ ажет.
Экономикасы дамығ ан елдер тобын: жоғ ары дамығ ан елдер Батыс Еуропаның шағ ын капиталистік елдері жә не " қ оныс аударғ ан капитализм" елдері деп жіктейді. Жоғ ары дамығ ан АҚ Ш, Жапония, ГФР, Франция, Италия, Ұ лыбритания жә не Канада ә лемдік экономиканың басты ү ш орталығ ын (еуропалық, америкалық жә не азиялық) қ алыптастырады. Бұ л елдер арасында соң ғ ы жылдары, ә сіресе Жапонияның даму қ арқ ыны айрық ша кө зге тү седі, ол қ азіргі кезде аса ірі халық аралық қ аржы жә не ө неркә сіп орталығ ына айналғ ан. Батыс Еуропаның шағ ын капиталистік елдері экономикасының даму дең гейінің ғ ана емес, халық тың ә л-ауқ атының да жоғ ары болуымен жә не саяси жағ дайдың тұ рақ тылығ ымен ерекшеленеді. Ә лемдік экономикада ө зіндік орны бар бұ л елдердің ЖІӨ қ ұ рылымында банк қ ызметі мен туризмнің ү лесі едә уір жоғ ары.
Бұ рын Ұ лыбританияның отары болғ ан Аустралия Одағ ы, Израиль, Жаң а Зеландия жә не Оң тү стік Африка Республикасы " қ оныс аударғ ан капитализм" елдері болып табылады. Экономикасының даму ерекшелігіне байланысты бұ л топқ а жоғ ары дамығ ан елдер қ атарына енетін Канаданы да жатқ ызуғ а болады. Аталғ ан елдердің экономикасында ә лемдік дең гейдегі экономика алпауыттары жетекші рө л атқ арады. Басқ а дамығ ан елдерге қ арағ анда бұ л елдерде тау-кен ө неркә сібінің ү лесі жоғ ары, экспортында шикізат пен ауылшаруашылық ө німдері басым.
Ө тпелі экономика тә н елдер тобын кезінде социалистік даму жолында болғ ан елдер (Шығ ыс Еуропадағ ы жә не бұ рын КСРО қ ұ рамында болғ ан елдер, Қ ытай, Моң ғ олия, Вьетнам, Лаос, Куба) қ ұ райды. Экономиканың ө тпелі сипаты бұ л елдерде айқ ын кө рінеді; оларда орталық тан жоспарланатын социалистік экономикадан нарық тық экономикағ а ө ту жү зеге асырылуда.
Дамушы елдер тобын саны жағ ынан кө п, ө те ала-қ ұ лалығ ымен ерекшеленетін елдер қ ұ райды, олардың барлығ ы дерлік Азияда, Африка мен Латын Америкасында орналасқ ан. Бұ л елдерге экономиканың кө псалалылығ ы, ә леуметтік жә не аумақ тық айырмашылық тар, халық аралық ең бек бө лінісінде шикізатты ө ндіру мен сыртқ а шығ аруғ а мамандануы, отарлық экономика сарқ ыншақ тарының сақ талып қ алуы тә н. Дамушы елдер экономикасының ала-қ ұ лалығ ы, ә сіресе қ азіргі заманғ ы индустриялық елдер мен ә леуметтік-экономикалық дамуы жағ ынан артта қ алғ ан мешеу елдер экономикасындағ ы айырмашылық тардан айқ ын кө рінеді. Дамушы елдерді экономикасының ауқ ымына, халық аралық ең бек бө лінісіндегі орнына, ә леуметтік-экономикалық даму дең гейіне байланысты алты топшағ а жіктейді (16-кестені қ араң дар).

Кейбір алдың ғ ы қ атарлы дамушы еддер жиынтық ішкі ө німнің жан басына шақ қ андағ ы кө рсеткіші мен ә леуметгік даму дең гейі, ө неркә сіптің даму қ арқ ыны жө нінен жоғ ары дамығ ан елдерге жақ ындайды. Ә леуметтік-экономикалық даму дең гейі тө мен дамушы елдердің кө пшілігінде демографиялық, эколгиялық жағ дайдың асқ ынуы байқ алып, халық ты азық -тү лікпен қ амтамасыз етуге қ атысты проблемалар туындауда.
Соң ғ ы жылдары алдың ғ ы қ атарлы елдерде ақ параттық экономиканың басым бола бастауы дамығ ан елдер мен дамушы елдердің ә леуметтік-экономикалық даму дең гейіндегі айырмашылық тарды одан ә рі терең дете тү сті. Дамушы елдердің басты артық шылығ ы болып есептелетін шикізат қ оры мен арзан ең бек ресурстарына сұ раныс азаюда; бұ л дамығ ан елдерде шикізатты аз қ ажетсінетін жә не ақ ыл-ой ең бегіне негізделген экономиканы дамытумен байланысты тү сіндіріледі.
Сонымен, қ азіргі заманғ ы дү ниежү зілік шаруашылық қ а елдердің ә леуметтік- экономикалық даму дең гейінің ә ртү рлілігінен айқ ын кө рінетін аумақ тық айырмашылық тар тә н болады.^[1]