Дәріс №9. Американдық сандық тарих.

1. Американдық плантациялық қ ұ лдық тың экономикалық тиімділігіне байланысты пікірталас.

2. ХІХ ғ -дағ ы АҚ Ш-тың экономикалық тарихын зерттеу.

3. Клиометрияның теориялық негіздері мен оның американдық «жаң а экономикалық тарихтың» қ алыптасуындағ ы ролі.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін америка тарихнамасында релятивизм (тарихи танымның обьектитвтілігін жоқ қ а шығ ару) кең інен дамыды. Тарихшылар арасында ғ ылыми теорияның пайдалы жағ ын анық тайтын философиялық прагматизм таралды. Америка тарихнамасы тарихи заң дылық тар мен тарихшылардың тарихи қ айталанбас оқ иғ аларды жазуын жоқ қ а шығ ару, неокантианттық идеясын да қ абылдады. Сонымен қ атар тарихқ а шығ армашылық ө нер туындылары ретінде кө зқ арастар болды. Бірақ америкалық тарихнама ғ ылымында негізгі «теориялық факторлар» позитивизм методология бағ ытын сақ тады. «Ұ лы депрессия» жылдарында қ оғ амдық ө мірде ә леуметтік жә не экономикалық жағ ынан маң ызды орын ала бастады.

Кө лемдік тә сілдер кейбір жағ дайларда мә селені шешуде анағ ұ рлым нақ ты ақ парат бере алды. Ал бұ рын олар туралы тек жалпылама бағ алау талдаулары жү ргізілетін. Мысалы: жаң а заманда бақ ылаушылардың айтуынша адамдардың бойының ө су тенденциясы кө рсетілді, себебі сол кезде жанұ ядағ ы ұ лдар мен қ ыздардың бойлары ата- аналарымен салыстырғ анда жоғ ары болды. Британдық тарихшылар бұ л мә селені шешу ү шін ә скерге алу туралы қ ұ жаттар мен қ айырымдылық ұ йымдардың материалдарын апйдалаеа отырып бұ л тенденцияның нақ ты іске асуын кө рсетті. Олар осы қ ұ былыс он тоғ ызыншы ғ касырдың ортасында атлғ ан қ ұ былыс тоқ тап, тіпті ә леуметтікң тө менгі қ абаттарда керісінше жү ргенін айқ ындады. Сонымен қ атар аристократия мен кедейлердің бой мө лшері арасында ү лкен айырмашылық болғ анын айшық тады. Жуық уақ ытқ а дейін Жаң а ә лемге ә келінген африкалық тардың саны шамамен он бес он тоғ ызыншы ғ асырлар арлығ ында он бес жиырма миллион деп саналды. Жә не бұ л кө рсеткішщ негізінде тек болжамдар бойынша айтылды.. Содан кейін Филипп Куртин «Атлантическая работорговля: перепись» (1969) атты зерттеуінде ә ртү рлі кезең мен аудандар туралы деректерді пайдалана отырып 8 – 10, 5 млн қ ұ лдар болғ анын анық тады. Бұ л мә селе тө ң ірегінде дискуссия жалғ асуда, бірақ енді аталғ акн санның тө ң ірегінде. Тек кө лемдік анализ сонымен бірге ә ртү рлі қ ұ былыстар бойынша бақ ылаушылардың келтірген деректерін тексеруге мү мкіндік жасады. Мысалы: жиырмасыншы ғ асырдың басында кө птеген британдық жұ мысшылардың кө бі сауатты болды немесе ағ ылшын ә йелдері тұ рмысқ а кеш шығ атыны туралы мә ліметтерді тексеру сияқ ты. Кө лемдік тә сілдің сапалық белгілері туралы талқ ылаулар модификация мен нақ тылауғ а ұ шырады. Бұ л тек жалпы тенденцияларды ғ ана емес, сонымен бірге вариациялар мен қ осымшаларды анық тауғ а мү мкіндік жасады.. Кө лемдік тә сілдер негізінде кө птеген ірі қ оғ амдығ ү рдістер мә селесін шешуге мү мкіндік туды. Мысалы он сегізінші ғ асырда қ андай факторлар дың ә серінен Англияда халық санынң ө суі жү рді жә не бұ л ү рдістің сандық кө рсеткіші қ андай. Зерттеушілер атаулы мә селерді шешуде тар арнаулы статистикалық тә сілдерге сү йене бастады жә не кө птеген баспа органдарындағ ы басылымдар, атап айтсақ «Economic History Review», «Journal of Economic History» сияқ ты зерттеулер арнайы дайындық сыз қ олғ а тү сімсіз болды. Бірақ жалпы тарихшылар осы тә сілдердің пайдасы туралы ө зіндік тү сініктерін қ алыптастырды. Кө лемдік тә сілдер аса қ ажет жә не анағ ұ рлым нә тиже берген тарихи демография мен онымен байланысты демография саласының мә селелерін шешу кө лемдік мә ліметтерсіз мү лдем мү мкін емес жә не кейбір кезең дер ү шін қ арапайым халық тың саны анық тау аса қ иындық тудырады, сонымен қ атар қ оғ амдық ө мірді тү сіну ү шін халық тың жас ерекшелігі, жынысы, шаруашылық кө лемі, жұ мысшылар туралы мә ліметтердің маң ызы зор. Жә не туу кө лемі, ө лім, неке саны туралы зерттеулердің маң ызы да зор. Ө мірдің негізгі тіршілік кө зі ө мірлік ә рекет болғ ан индустрия алды кезең інде демографиялық процесстер ә леуметтік жә не экономикалық ө мірдің басты индикаторы болды..

Американдық тарихи ассоциацияда ә скери аралық кезең белсенді ә рекет етті. 1945 жылы жергілікті тарихи қ оғ ам саны 833-ке ө сті. Бірнеше жалпылама жұ мыстар жасалынды: «Америка хроникасы» 50 том (1918 – 1921), «Американдық ө мірдің тарихы» 12 том (1927 – 1948). 1945 жылы АҚ Ш-та 86 тарихи журнал басып шығ арылды. Анық тамалық –библиографиялық қ ызмет, архивтік іс жү зеге асты. 1934 жылы Вашингтонда Ұ лттық архив негізі қ аланды. Ірі университеттерде жә не жергілікті тарихи қ оғ амдарда кө птеген қ ұ жаттық материалдар сақ талынды. 1920-1930 жылдары американдық қ оғ ам жә не ә леуметтік қ ақ тығ ыстардың дамуын оқ ытатын «Прогрессистік мектептің» либералды-реформистік бағ ыты жұ мыс істеді. Тарихшы-прогрессисттер АҚ Ш-тың тарихи дамуын басқ а елдерге «америка ерекшеліктерін» кө рсетуге тырысты. Солардың бірі ү лкен М.Шлезингер (1888 – 1965) АҚ Ш-тағ ы жә не батыс Еуропа елдеріндегі буржуазиялық қ оғ амдық қ ұ рылысты, машиналық ө неркә сіп, ұ лттың қ ұ рылуын, қ оғ амдық мектептердің дамуын, ә йелдер мен балалар жағ дайына кө ң іл бө лу, гуманитарлық реформаларды айқ андап кө рсетті.

Прогресситік мектеп тарихшыларының кө зқ арасы бойынша америка тарихының негізгі идеясы аристократтарғ а қ арсы кү рес, қ ұ лдық тан бостандық қ а жә не тең дікке ұ мтылу қ озғ алыстары. Олар америка қ оғ амын екі негізі топқ а бө лді: жоғ арғ ы ү стем тап жә не тө менгі таптарғ а орта жә не ұ сақ буржуазиядан пролетариатқ а дейінгі топтар. Америка тарихының ә рбір кезең дерінде - ерте кезең (Солтү стік Америкада қ ұ лдық тың пайда болуынан XVIII ғ асырдың соң ына дейін), орта кезең (1860 жылғ а дейін), соң ғ ы кезең (1861-1865 жылдар азаматтық соғ ыстан қ азіргі заманғ а дейін) «жоғ арғ ы» жә не «тө менгі» таптар арасындағ ы қ ақ тығ ыстар жалғ асып отырды, нә тижесінде саяси кү йзеліске ә келді. Прогрессистік мектеп алғ аш рет американдық тарихнамада АҚ Ш тарихының ә рбір кезең індегі ү стем тап ә рекеттеріне сараптама жасады. Тарихында прогрессистер ә леуметтік кү ресті орта таптың либералдық -демократиялық бағ ытты ұ стануының нә тижесі деп кө рсетеді.

Прогрессистер Американың шексіз демократиялық даму мү мкіндіктерін қ арастырды. 1930 жылы кө птеген адамдар Ф.Д. Рузвелттің «Жаң а курс» саясатын АҚ Ш-тағ ы ү шінші «монополистікке қ арсы революция» ретінде таныды. Прогрессистер америка тарихынның 1861-1865 жылдардағ ы Азаматтық соғ ысты оқ ытуда жетістікке жетті. Олар феодолизмнің коллониалдық кезең ідегі ә леуметтік-экономикалық дифференциациясын кө рсетті.

Солтү стік Американың коллониалдық экономикасы қ ара тү стілердің жә не ақ тү стілердің қ инап ең бек еткізу нә тижесінде жетістікке жетті. Прогрессистердің санауы бойынша 1770 жылы Солтү стік Америкағ а 250 мың қ ара тү сті қ ұ л жә не 250 мың дай тағ ы ақ тү сті қ ұ лдар ә йелдер мен балалар ә келінді.

Коллониалдық кезең де тә уелсіздікке қ арсы кү респен бірге, 1775 – 1783 жылдары ішкі ә леуметтік қ ақ атығ ыстар да орын алды.

Прогрессиситік тарихшылар ішінде тә уелсіздік ү шін кү ресті зерттеуші беделді тарихшы Джон Ф. Джеймсон (1850 – 1937) болды. АҚ Ш тарихнамасында бірінші болып XVIII ғ асырдағ ы Америка революциясын Ұ лы Француз революциясымен салыстырып, екеуіне де ә леуметтік революция тү сінігін енгізді. Джеймсон пікірі бойынша революциялардың ә леуметтік сипаттамасы, мемлекеттік тө ң керіс емес, жалпы халық тық қ озғ алыс деп сипаттады. Олардың мақ саты жерді пайдаланудағ ы феодалдық жү йені ө згерту, қ ысым жасап ең бек еткізу, аристократиялық саяси жү йені ө згерту болды. Прогрессистер демократиялық партияның орта тап мү ддесін қ орғ ап, халық тың жаппай кө терілісін қ олдауын Э. Джексонның (1829 – 1837) президенттік қ ызметін, АҚ Ш-тағ ы демократиялық реформасын «Алтын ғ асыр» деп бағ алады.

1920 жылы прогессист- тарихшылар 1861 – 1865 жылдардағ ы азаматтық соғ ысты да терең қ арастырды. Олар Солтү стіктің экономикалық –саяси капиталистік заң дылығ ы жә не Оң тү стіктің қ ұ лиеленушілігін тарихи ауытқ у ретінде емес, заң дылық ретінде қ арастырды.

Прогессистер ішінде азаматтық соғ ысты зерттеушлер Ч. О. Бирд (1874 – 1948) жә не Артур ү лкен М. Шлезингер (1888 – 1965) кө п ү лесін қ осты. Бирд Азаматтық соғ ысты дә стү рлі ә сери тарих ретінде жазудан бас тартып, сол уақ ытта болғ ан ә леуметтік ә леуметтік ө згерістерді жазды. Бирд Азаматтық соғ ысты сипаттай отырып, қ ара тү стілердің ә леуметтік- экономикалық мә селелерін шешпегенін мойындайды. 1940 жылдың басында либералды-реформисті прогрессивтік бағ ыт американдық тарихнамада дағ дарысқ а ұ шырады, олар америкалық тарихты бағ алауда ә леуметтік –сыни бағ ытқ а ауыса бастады. Ч.Бирд соң ғ ы он жыл ішінде 1930-1940 жылдары бағ алы эволюциялық идеямен жұ мыс істеді. Ф. Д. Рузвельттің «Жаң а курс» бағ ытына сү йене отырып, америкалық ерекшеліктер теориясын жасады. Бұ л туралы ә йелімен бірге жазғ ан 4 томдық «Америкалық ө ркениеттің кө терілуі» (1927-1942) ең бегінде кө рсетті. АҚ Ш-ты ерекше мә дени-психологилық қ оғ ам ретінде, бірегей жә не тиянақ ты ө ркениет ретінде қ арастырды. Осыдан кейін Бирд АҚ Ш Конституциясына сыни кө зқ арасын ө згертті.

Бирд сонымен қ атар тарихи методологияда позитивистік бағ ыттан бас тартты. Тарихи заң дылық тарды кү мә н ете отырып, обьективті тарихи фактілерді тарихшының субьективті қ абылдау категориясы ретінде жариялады. Соң ында Бирд тарихнамада қ оғ амдық –саяси ойлардың ә р тү рлеріне тең еді. Тарихшы-прогрессистер американдық тарихтың маң ызды факторы ретінде ә леуметтік қ ақ тығ ыстарды тү сінуден бас тартып, реформаларды білім беру жә не болжағ ыш президенттер факторы деп жариялайды. Олар тә уелсіздік ү шін кү ресті антиколлониалдық жә не ә леуметтік қ озғ алыс ретінде тү сінуді қ аламады, отарланушылар кө терілісі жең ісінен кейін тү пкілікті қ оғ амдық ө згерістерге ұ шырауы мү мкін деген кү ман туындады.

1920-1930 жылдары оң тү стік штаттар университетінде қ ара тү стілердің дискриминациясын қ орғ аушылар ө з пікірлерін ашық жариялады. Осындай оң тү стік тарихшыларды бірі Ульрих Б. Филипс (1877 – 1934), азаматтық соғ ысқ а дейінгі оң тү стіктік ө мірді жазуғ а тырысты. Қ ұ лиеленушілік ең бек пен капиталды біріктіруде адамгершілік жү зеге асырылғ ан ү рдіс, қ ұ лиеленушілер қ ұ лдарғ а ө здерінің қ ымбатты затындай қ арады, -деген пікірін дә лелдеуге тырысты. Сол кезде қ ұ лдық жү йесі Филипстің сө зі бойынша «Варварлық нә сілді» ө ркениеттік қ оғ амғ а дайындау мектебі ретіндеболды

Тарихи ә скери кезең де АҚ Ш-та Джонсон Коммонсон қ ұ рғ ан (1862 – 1945) шаруалар кө терілісін зерттейтін ғ ылыми мектеп жұ мыс істеді. Джонсон Коммонстың редакциясымен 10 томдық «Американдық индустриальды қ оғ амның қ ұ жаттық тарихы» атты ең бегі (1910 – 1911), сонымен қ атар 4 томдық «АҚ Ш-тағ ы гаруалар қ озғ алысының тарихы» атты ең бегі (1918 – 1935) жазылды. Коммонс зерттеу жұ мысының принципін неміс политэкономикалық тарихи мектеп пен К.Бюрхер идеясына негіздеді. Коммонс идеясы бойынша, АҚ Ш капитализмі дамуының алғ ашқ ы кезең інде каптиталғ а негізделіп ө неркә сіптік буржуазия қ арызғ а батады, жалдамалы жұ мысшы тарапынан кіріс есебін кө бетуге тырысады. Ө неркә сіптік капитализмде ө неркә сіпшілер жалдамалы жұ мысшыларғ а қ арсы қ ақ тығ ыспауғ а тырысады. Коммонстың ойынша тред-юниондар ұ йымдастырғ ан жұ мысшы қ озғ алысы ең біріншіден жұ мысшы таптар арасында эмигранттар тарапынан мамандандырылғ ан жә не мамандандырылғ ан емес бақ таластық орын алды. Политэкономикалық неміс мектебінің ә рбір елдердегі ә леуметтік-экономикалық дамуы концепциясы америкалық жұ мысшы қ озғ аласы кезінде кең інен тарады. Коммонс назарында Америкалық Ең бек Федерациясының қ амқ орлығ ына тред-юниондық қ озғ алыс американ шаруаларының 20 %-ын қ осып алып, радикалды юнионизмге мә н бермеді жә не екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін Коммонс мектебі ө з дә режесін жоғ алтты.

Американдық тарихнамада ә скер аралық кезең де ашық антимонополистік позицияны жақ тайтын солрадикалды бағ ыт пайда болды. 1920 жылдары бұ л бағ ыттың ө кілі Вернон Льюис Паррингтон (1871 – 1929) болды. Ол 3 томдық «Американдық ойдың негізгі ағ ымдары» (1927 – 1930) атты шығ армасы болды. 1962-1963 жылдары орысша аудармасы жарық қ а шық ты.

Ұ с ы н ы л а т ы н ә д е б и е т т е р: