Дәріс №8. ХХ ғ. ІІ жартысындағы англо-американдық тарихнама. Ұлыбританиядағы «жаңа әлеуметтік тарих».

1. Жалпы британдық тарихнаманың ерекшеліктері.

2. Англиядағ ы «жаң а тарихи ғ ылымның» ерекшеліктері.

3. Ә леуметтік тарихқ а бұ қ аралық сипат беруге деген талпыныстар

ХХ ғ асырдың басына таман Ұ лыбританияда тарихи білімнің мамандану ү рдісі жалғ асын тапты. 1917 жылы Оксфордта жә не 1920 жылы Кембриджде тарихи мә селелер бойынша диссертациялар дайындағ ан университет бітірушілеріне берілетін философия докторлары ғ ылыми дә режесі тағ айындалды. 1921 жылы Лондонда алғ ашқ ы басшысы А. Поллард болғ ан, тарихшы мамандығ ын жетілдіру ү шін жоғ арғ ы оқ у орнынан кейінгі білім ретіндегі тарихи зерттеулер Институты ашылды. уақ ытылы жү йеге айналғ ан, бірінші ағ ылшындық – американдық конференциясы ө тті. 1930 – жылдары тарихи зерттеулердің лондондық Институты «Графтық тардың викториандық тарихы» атты кө п томдық кітапты шығ аруды басшылық қ а алды. Корольдік тарихи қ оғ ам ө з қ ызметін жалғ астырды. 1918 жылы онда мұ рағ ат қ ұ жаттарын жариялаумен жә не дық комитет қ ұ рылды. 1921 жылдан бастап британдық сыртқ ы саясат тарихы бойынша қ ұ жаттар баспағ а шығ а бастады. 1937 жылдан бастап 1900 жылдан кейінгі кезең ді қ амтығ ан британ тарихының библиографиясы жү йелі тү рде шығ а бастады. Елде 1930 жылдары мү шелер саны – 4.5 мың ғ а жеткен тарихшылар ассоциациясы жұ мыс істеді. Ол жыл сайын шығ атын тарихи ә дебиеттің «Тарих» атты шағ ын журналын шығ арды. Аймақ тық тарихты зерттеу кең ейе бастады, жә не бұ л ү шін жергілікті мұ рағ аттық жә не антикварлық қ оғ амдар мен графтық тар мұ рағ аттар қ ызметін ү йлестіретін аймақ тық тарих бойынша комитет қ ұ рылды. 1932 жылы Британдық мұ рағ ат ассоциациясы қ ұ рылып, «Мұ рағ аттар» журналы шығ а бастады. 1924 жылы ақ параттық қ амсыздандыру бойынша кітапханалық Ассоциация қ ұ рылды(«Аслиб» қ ызметі).

Тарихи ғ ылымда ары қ арай ұ йымдасқ ан тү рде мамандану жү рді. 1930 – жылдары оқ у орындарында ежелгі дү ние тарихы, орта ғ асырлар тарихы, жаң а заман тарихының жеке кафедралары қ ұ рыла бастады. Бұ л тағ ы да жаң а тарихтың дербес академиялық пә нге айналуымен байланысты болды. XIX – XX ғ ғ. Шетелдік елдерде университеттер саны ө се бастады, жә не Манчестрде, Лидсада, Бирмингемде, Шеффилда жә не басқ а да қ алаларда «қ ызылкірпіштілер» деп аталатын қ алалық университетер пайда болды. Тарихтан сабақ беретін оқ ытушылар санының ө скені байқ алды, 1900 жылы олардың саны 30-ғ а жуық, ал 1939 жылы 400-ге жетті.

Тарихи ғ ылымның теориялық – методологиялық негізінде британ тарихнамасында бастаушы таным ә дісі тарихы ү рдісте ө зінің себеп – салдарлық байланыстарын орнатудағ ы мақ саттарын шектеген жә не жалпы ә леуметтік заң дарды жариялауғ а ұ мтылғ ан континенттік позитивизмге қ арсы шық қ ан британдық нұ сқ адағ ы позитифизм болды. Мұ ндай позицияны тарихшылардың Кембридждік мектебін қ ұ рушылардың бірі, Джон Бьюри (1861 – 1927) болды. Бьюри қ оғ амның дамуында материалдық жә не ә леуметтік факторлардың ә серін ескере отырып, тарих барысына дербес еркіндікті анық тау ә серін басып айтып, психологиялық салада тарихи ү рдіске айқ ындаушы ә серді іздеді. Бьюри жаң а тарихты зерттеуге мә н беріп, ХІХ ғ. аяғ ынан бастап жаң а тарих кезең ін ерекше бө ліп кө рсету керектігін айтты. Тарихшылардың академиялық қ ауымдастығ ының басты мә селесі «оның ө зі ү шін» тарихын зерттеу қ ажеттілігін тү сіну болды жә не тарихтағ ы жекелік пен бірің ғ айлылық ты зерттеуге шешуші мә н берілді. Тарихта жаратылыстану ғ ылымдарына тә н ә дістерді қ олдану мү мкін емес деп саналды. Тарихты осылай тү сіну тарихты ғ ылыман гө рі ә дебиет пен ө нерге жақ ындатты. Позитивизм бағ ыты британ тарихшылары ортасында, демек, неокантиандық кө зқ араспен сай келді.

1930 – 40 – жж. Британ тарихнамасының теориялық – методологиялық ізденістерінде А. Дж. Тойнби жә не Р. Дж. Коллингвуд идеялары орын алды. 1934 жылы Ұ лыбританияда Арнольда Джозефа Тойнбидің (1889 – 1975) «Постижение истории» атты 12 томдық шығ армасының алғ ашқ ы кітабы шық ты. Ол антика, халық аралық қ атынастар тарихымен айналысты, Париж бейбіт конференциясы жұ мысында британ делегациясы қ ұ рамында қ атысты, Лондон университетінің саясат жә не экономика мектебінде халық аралық қ атынастар тарихынан сабақ берді. 1926 жылдан бастап халық аралық қ атынастардың Корольдық институтын басқ арып, 30 жыл бойы оның директоры болды. Ә лемдік тарихқ а мә дени- тарихи жақ ындық жолында жұ мыс істей отыра, ол ө з концепциясында позитивизмді интуитивизм элементтерімен байланыстырды. Ү лкен эмпирикалық мә ліметтер жинақ талғ ан жұ мыста келтірілген фактілер ортақ қ атынастар ү шін келтірілген мә ліметтерге қ арағ анда, дү ниежү зілік-тарихи ү рдіс ойдан қ ұ растырылғ ан тірек сызбасына тек сурет болғ ан. Тойнби ортақ рухани мә дениеттері бар елдер мен халық тар ү шін аймақ тық ө ркениет ұ ғ ымын негізді. Ол ө ркениеттерді біріншілік, екіншілік жә не ү шіншілік деп бө лді. Бұ л кө рсетулер бойынша, қ азіргі ә лем бес негізгі ө ркениеттен (батыстық, православиялық -христиандық, исламдық, индуистік жә не таяушығ ыстық) тұ рады. Олар ә рқ айсысы бұ дан бұ рынғ ы ө ркениет белгісін алып отырғ ан. Тойнби бойынша адам ү шін прогресс саласы адами рухтың даму болып ө ткен психология, мораль саласы болды. Батыс ө ркениетінде Тойнби британ қ оғ амы мен мемлекетін батыстық ө ркениеттің маң ызды бір қ ұ рамы (индустриализм, парламенттік демократия, национализм) деп қ арастырды. Тойнбидің ең бегі британ тарихнамасында европацентризмнен алшақ тап, ә лемдік тарихи ү рдістер тү сінігіне келуіне ә сер етті.

Тағ ы бір британ тарихшыларының ішінен тарихи таным саласындағ ы белгілі теоретиктердің бірі Робин Джордж Коллингвуд (1889 – 1943) болды. Оның негізгі ең бектері – «Автобиография» (1939), «Тарихтың идеясы» (1946). Коллингвуд Оксфордта философия жә не антикалық тарихтытың профессоры болды. Ол позитивистердің тарихи ә дісін «қ айшы мен желім тарихы» деп атап, қ атты сынғ а алды, ө йткені оның пікірінше, тарихшы жинақ талғ ан жә не дә стү рлі қ алыптасқ ан факт ізімен жү рмей, керісінше, айналасында зерттеу жү руі ү шін сұ рақ тар қ оя білу керек. Тарихи ү рдіс оларғ а идеалистік тұ рғ ыдан тү сінікті болды – бұ л дегеніміз, тек танымғ а ғ ана мү мкін, ал танымғ а тек ойлау ғ ана тә н жә не ойдан басқ а тарихи білімнің пә ні болып табылатын еш нә рсе жоқ.

XX ғ асырдың басында британ тарихнамасында толығ ымен тарихтың либералды концепциясына деген ұ станым таралды. Осығ ан сә йкес тарихи ү рдіс жаң аның ескімен кү ресі барысындағ ы прогресс баспалдағ ымен мемлекеттің не қ оғ амның ө рлеуі жә не ө кілдік демократия мен жеке дара еркіндіктің тү сініксіз кең еюі сияқ ты болды. 1920 – 30 – жылдары тарихи таным тү сінігінің либералды интерпретация сыны концепциясының кейбір ережелерін ө зара тү сінуге деген тенденция байқ алды. Бұ л тенденциялар Кембридж университетінің оқ ытушысы Герберт Баттерфилдтің (1900 – 1979) «Тарихтың Вигалық интерпретациясы» (1931), «Ағ ылшындық жә не оның тарихы» (1944) ең бектерінде кө рініс тапты. Баттерфилдтің айтуы бойынша, вигизм тарихнамалық дә стү р ретінде тарихи білімде ө з міндетін орындады, ол британдық тарғ а ө ткен тарихы бар қ азіргі демократиялық қ оғ амның сабақ тастығ ын тү сінуге мү мкіндік берді. Баттерфилд тарихшылардың келешек ұ рпақ тарының алдында жаң а міндеттер тұ рады, жә не ө ткен тарихтың мә нін айқ ын ашу ү шін тарихты зерттеуді қ азіргі қ ұ ндылық тарғ а бағ ындырудан босату керек деп санады, ө йткені тарихқ а библиялық кө зқ арас тарихи дамудың жорамалдық концепциясына сай келетін фактілерді тарихтан таң дап алуғ а ә келеді. Тарих жең ілдетілген жә не сызба тү рінде болды. Баттерфилд моральдық қ ұ ндылығ ы бар «прогрессивтілік» жә не «кертартпалық» тү сініктері тарихшының сө з қ орынан жоғ алуы тиіс деп санады. Баттерфилд тарихи ү рдісті қ ақ тығ ыс жолымен заттың бір кү йден екінші кү йге ө туі деп тү сінді, сондық тан да библиялық тарихшылар сияқ ты «тарихты миғ а сиымсыз логикамен» іздеумен айналысу парық сыз. Тарихи танымның мә ні байланысы тарихқ а аяқ астылық жә не ғ ажайып нә тиже беретін бірегей элементтердің кө птү рлілігінде жатыр. Тарихшы – шебер маманның ісі жалпы шынайылылық пен заң дарды бекіту емес, тарихи ү рдістердегі ө згерістердің барлық ү йлесімділігін зерттеу болып табылады. Баттерфилдтің пайымдауы бойынша, «шын мә нісінде тарих – бұ л саяхаттар туралы кітаптардағ ы сипаттамалық шығ арманың бір тү рі». Тарихшы, оның айтуынша, «сот емес, ақ таушы да емес … ол куә лік беруге міндетті адам ұ станатын жолда жатыр».

Британ тарихнамасында зерттеу тақ ырыбы негізінен саяси жә не конституциялық тарих болды, бірақ ақ ырындап экономикалық жә не ә леуметтік тарих та қ амтыла бастады. Саяси тарихта ү лкен орынды сыртқ ы саясат тарихын зерттеу алды. Дипломатиялық тарих мұ рағ ат жә не баспа деректерін талдау негізінде дамыды. Париж бейбіт конференциясында британ делегациясы қ ұ рамына тарихшылар сарапшы ретінде кірді. 1920 – 1924 жж. Г. Темперлидің редакциясымен 6 томдық «Париж конференциясының тарихы» атты ең бек шық ты. 1927 – 1938 жж. ресми тү рде 11 томдық «Соғ ыстың шығ уы туралы британ қ ұ жаттары, 1898 – 1914» атты ең бек басылып шық ты, оның мақ саты Германияның соғ ыстағ ы шешуші ролін кінә лі етіп кө рсету болды. Осылайша, британ тарихи ғ ылымы насихаттық функцияны белсенді атқ арып келді. Соғ ыс жылдары Ұ лыбританияда сыртқ ы саясат тарихы бойынша басқ а да ең бектер шық ты. Лондон университетінде славян зерттеулерінің мектебі ашылып, мұ нда Ресей мен Орталық жә не Оң т-Шығ ыс Европа елдерінің сыртқ ы саясаты зерттелді. Зерттеудің бұ л бағ ытына Р. Ситон – Уотсон жетекшілік етті. Сондай-ақ, Британдық отарлық империя тарихын зерттеу жалғ асын тауып, 8 томдық «Британ империясының Кембридждік тарихы» (1929 – 1959) шық ты. Зерттеудің дә стү рлі бағ ыты ретінде Ағ ылшын революциясы қ алды. Тарихты библиялық жолмен тү сінуді сынғ а ала отырып, британ тарихшылары ХҮ ІІІ ғ асырдың ортасындағ ы Англиядағ ы оқ иғ алар ү шін «Революция» терминін қ олданудан бас тарта бастады. ХҮ ІІІ ғ асырдағ ы Ұ лыбританияның саяси тарихын зерттеуде ү лкен ү лесті концервативтік бағ ыттың ірі тарихшысы Льюис Бернстейн Нэмир (1888 – 1960) қ осты. Ол Манчестер университетінде жаң а тарих кафедрасын басқ арды. Оғ ан ү лкен атақ ты «(1760 – 1820 жж. ІІІ Георгтің тақ та отырғ ан тұ сындағ ы саяси қ ұ рылым» (1929) жә не «Англия американ революциясы кезең інде» (1930) ең бектері ә келді. Нэмир нақ ты тарихқ а ү ң іле отырып, ол ХҮ ІІІ ғ асырда елде парламенттік демократия институттарының кү шею ү рдісі жү ргендігі туралы вигия концепциясының ең маң ызды жағ дайын сынғ а алды. Ол саяси кө шбасшылардың кеудемсоқ тық пен ашкө здік жақ тарын, саяси ө мірдің шектен шық қ ан арсыздығ ын ашты, бірақ бұ л моральдық бағ амен сү йемелденбеді. Нэмир ө зінің айтуы бойынша, «адам іс-ә ркетінің маң ызды мотивациялық факторларын» ашуғ а тырысқ ан. Саяси идеялар оғ ан жеке адамдардың ө зіндік іс-ә рекеті болып кө рінді. Нэмир британдық саяси ө мірді зерттеу ү шін парламент мү шелерінің ә леуметтік байланыстары, карьерасы мен ө мірі туралы мә ліметтер жинау ә дісін байқ ап кө рмекші болды, жә не қ оғ амның саяси ө мірін идеялар кү ресі емес, жеке байланыстар негізінде қ алыптасқ ан топтар мен қ ауымның қ ақ тығ ысы деп елестетті.

Екі дү ниежү зілік соғ ыс аралығ ы кезең інде британ тарихи ғ ылымының тағ ы бір даму тенденциясы экономика тарихына деген қ ызығ ушылық тың ө суі болды, жә не университеттерде бірінен соң бірі экономикалық тарих кафедрасы ашыла бастады, 1920 жылы Манчестер университетінде, 1921 жылы Лондон университетінде, Кембриджде – 1928 жылы жә не Оксфордта 1931 жылы. 1926 жылы Экономикалық тарих Қ оғ амы қ ұ рылды, ал 1927 жылдан бастап «Экономикалық тарихқ а шолу» атты журнал шығ а бастады. Ү кіметтің араласуымен 1938 жылы Лондонда ә леуметтік жә не экономикалық зерттеулердің Ұ лттық институты қ ұ рылды. Либералды жә не радикалды-демократиялық бағ ыттағ ы тарихшылар ә леуметтік тарихта ө здерінің тү сініктерін оң ашалады, олардың ішіндегі ең белгілілері Р. Тоуни жә не Дж. М. Тревельян болды. Олар ә леуметтік тарих астарында ә р тү рлі тарихи кезең дегі қ оғ амның тө менгі қ абатының жағ дайы, тұ рмысын жә не ә леуметтік қ озғ алыстарды зерттеуді жатқ ызды. Ә леуметтік тарих бойынша ең белгілі ең бек Дж. М. Тревельянның «Англияның ә леуметтік тарихы» (1944) атты зерттеуі болды, онда ә леуметтік тарихтың пә ні ө ткен уақ ыттағ ы берілген ел халық тарының кү нделікті ө мірі сияқ ты кең таралды, ол адамзаттық қ атынасты, ә р тү рлі таптардың бір біріне деген экономикалық қ атынасты, ү й шаруашылығ ын, отбасылық қ атынастар сипатын, ең бек пен демалыс жағ дайын қ амтыды. Адамның табиғ атқ а қ атынасын, осы тұ рмыс жағ дайында пайда болғ ан ә р кезең дегі мә дениетті қ амтиды. Ә леуметтік тарихқ а аймақ тық тарихта ене бастады.

Ә леуметтік – экономикалық тарихпен айналысып жү рген зерттеушілер, ағ ылшын революциясын саяси – конституциялық келіспеушілік ретінде тү сіндіруде қ анағ аттанбаушылық ты сезінді. Бұ л вигиялық тарихнамағ а тә н болатын жә не оның пайда болуын ә леуметтік – экономикалық факторлар ә серінен деп тү сіндіруге тырысты. Бұ л бағ ыттағ ы ең бектердің негізін Ричард Тоуни (1880 – 1962) салды, 1912 жылы «XVI жү зжылдық тағ ы аграрлық мә селе» атты ең бекті басып шығ арды. Ол Лондон университетінің профессоры болды жә не лейбористік партия ә рекеттеріне қ атысты. 1926 жылы Тоуни «дін жә не капитализмнің ө суі» атты ең бегін басып шығ арды, онда ол протестантизм капитализм қ алыптасуының факторы болды деген пікірді ұ станатын М.Вебермен айтысты. Тоуни капитализм діни феномендер негізінде пайда болды, ал протестантизм капиталистік дамуғ а дағ дыланып, капитализмнің діни ақ тау атмосферасын қ ұ ру бағ ытында жеке ә сер алды. 1941 жылы Р. Тоуни «Джентридің ө ркендеуі, 1558 – 1640жж» атты мақ аланы басып шығ арды, онда ол ағ ылшын революциясының пайда болуын джентрилердің кө терілуімен жә не экономикада капиталистік қ ұ рылыстың дамуымен байланыстырады.

Британ тарихнамасы соғ ыс жылдары марксизмнің ә серін де байқ ап кө рді. 1938 жылы А. Л. Мортон Британияның қ ысқ аша тарихын марксистік позицияда жазып кө руге тырысып бақ ты. Соғ ыс аралық кезең де 1940 жылы Ағ ылшын революциясын буржуазиялық революция ретінде жазғ ан ең бегін басып шығ арғ ан белгілі тарихшы Кристофер Хилл болды.

Британ тарихнамасында елдегі ө ндірістік тө ң керіліс тарихына ү лкен мә н берілді. Солшыл либералды тарихшылар осы кезең мен байланысты «ө ндірістік революция» тү сінігін де қ олданды. Соғ ыс жылдары экономикалық тарих бойынша аса ірі ең бекті Джон Клэпэм (1873 – 1946) басып шығ арды. Оның 3 томдық «Ұ лыбританияның экономикалық тарихы» (1926 – 1938) ең бегінде XIX – XX ғ ғ. елдің экономикалық дамуы кө рініс тапты. Ең бектің авторы «ө ндірістік революция» тү сінігін қ олданудан бас тартты. Клэпэм экономикалық тарихқ а келгенде ол қ атаң санды талдауғ а негізделуі керек жә не фабрикалық ө ндірістің қ алыптасу ү рдісінде жалданып жұ мыс істейтін адамдардың тұ рмыс дең гейінің тө мендеуі туралы тезисті ұ станды.

Білімнің ерекше саласы ретінде бұ л кездері тред-юниондардың пайда болуы жә не ең бекшілердің ә р тү рлі топтарының жағ дайын зерттеумен айналысатын «Жұ мысшы тарихы» да қ алыптаса бастады.

Мұ ндағ ы ірі тарихшы, Оксфорд университетінің профессоры Джордж Дуглас Говард Коул (1889 – 1959) болды, ол лейбоистердің сол қ анатына жатты. Ол жұ мысшы қ озғ алысы тарихы бойынша биографияларды басып шығ арды. Коул фабрика жұ мысшылары біртіндеп ө з жағ дайына бейімделіп, тред-юниондар қ ұ ра отырып оны жақ сарту ү шін кү ресті. Ол социализмді тү сінуге этикалық ың ғ айды ұ сынды.

Ұ с ы н ы л а т ы н ә д е б и е т т е р: