Оқушылардың бейіндік бағдарын дамытудың қазіргі жағдайы

ХИМИЯ ПӘ НІНДЕГІ ЭЛЕКТИВТІ КУРСТАР АРҚ ЫЛЫ ОҚ У-ШЫЛАРДЫҢ БЕЙІНДІК БАҒ ДАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Оқ ушылардың бейіндік бағ дарын дамытудың қ азіргі жағ дайы

Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қ азақ стан халқ ына арнағ ан 2006 жылғ ы «Қ азақ стан ө з дамуындағ ы жаң а серпіліс жасау қ арсаң ында» атты Жолдауында еліміздің ә лемдегі бә секеге барынша қ абілетті 50 елдің қ атарына кіру стратегиясын белгіленген болатын [1].

Қ оғ амның қ арқ ынды дамуы ү шін тү рлі салада табысты ең бек ете білетін жаң а тұ рпаттағ ы (формациядағ ы) мамандар талап етіледі. Қ азіргі таң да мамандарғ а қ ойылатын талаптарды ең бек нарығ ы анық тайды. Қ ойылатын проблемалық жағ даяттарды ө з бетімен шеше білу, командада жұ мыс істей білу, дұ рыс мақ сат қ оя білу, оғ ан тиімді жолмен жете білу, тә уекелшілдік, бастамашылдық, білім дең гейін арттыруғ а талпыну қ абілеті т.б. ерекше қ ұ ндылық болып есептеледі. Сонымен қ атар адамның жауапкершілік, орындағ ыштық тә різді жеке сапалары да қ ажет етіледі.

Қ азақ станның қ азіргі білім беру жү йесі елдің ә леуметтік-экономикалық дамуына қ ажетті кадрлармен толық қ амтамасыз ете алмай отыр. Жеке тұ лғ аны дамыту мен оқ ушыны біліммен, кә сіптік тұ рғ ыдан ө з орнын анық тауына қ ажетті ө зін-ө зі анық тай білу жә не ө зін-ө зі тани білу қ абілеттерімен қ амтамасыз ету міндеттері шешімдерін табуды талап етеді.

Қ азіргі мектеп тү легі ә лі де ө зінің білімін жалғ астыру бейінін нақ ты бағ дарлай алмауынан болашақ кә сіби қ ызметін мемлекеттің экономикалық, технологиялық жә не қ орғ аныс ә леуетімен байланыстыра алмайды. Осы мә селені шешудің жолы мектептің жоғ ары сынып оқ ушыларының болашақ кә сіби бағ дарын айқ ындау жұ мысына елеулі ө згеріс енгізу болып табылады.

Жалпы орта білім берудің жоғ арғ ы сатысы қ азіргі білім берудегі негізгі орынғ а ие бола отырып, кә сіби білім беру жү йесінің мү мкіндіктері мен жастардың бейіндік ә рекетінің сапасын анық тайды. Жоғ арғ ы саты жеке тұ лғ аның ә леуметтік, кә сіби жә не азаматтық тұ рғ ыдан ө зін-ө зі анық тау аясында ө тетін ерекше білім беру кең істігін қ ұ райды. Жасө спірімнің азаматтық жә не адамгершілік бағ ытта ө зінің білімдік ә рі кә сіби таң дауын жасауы қ оғ амда білікті кә сіби маман ретінде қ алыптасуына тікелей байланысты [2].

Осы сұ раныстарғ а, жеке тұ лғ ағ а бейімделген кө зқ арас, білім берудің орта буынын бейіндік оқ ытуғ а кө шіру арқ ылы даралап жә не саралап оқ ыту (индивидуальное и дифференцированное обучение) жеткілікті тү рде жауап бере алады.

Қ азіргі кезде жоғ ары сыныптарда енгізіліп жатқ ан бейінді оқ ыту оқ у ү рдісін саралап жә не даралап оқ ыту негізінде ұ йымдастырудың тү рлеріне жатады [3].

«Саралау» ұ ғ ымының халық аралық баламасы – дифференциялау, ол латынның differentia – «айырмашылық», «ерекшелік» сө зінен шық қ ан. Оның мағ ынасы: біртұ тас бір нә рсені бірнеше бө ліктерге, нысандар мен сатыларғ а бө лу, бө лшектеу [4, 5]. «Педагогикалық энциклопедияда «саралап оқ ыту» жә не «даралап оқ ыту» ұ ғ ымдарына келесідей анық тама берілген:

– «Саралап оқ ыту – орта мектептің жоғ ары сыныптарында оқ у жоспарлары мен бағ дарламаларының бө лінуі» [6].

– «Даралап оқ ыту – оқ ытудың ә діс-тә сілдерін, оқ ыту қ арқ ынын таң дау, оқ ушылардың дербес ерекшеліктерін, олардың оқ уғ а деген қ абілеттерінің даму дең гейін ескеретін оқ у ү рдісін ұ йымдастыру жолы» [6].

Оқ ытудың бейінді саралануын ұ йымдастырудың қ алыптасқ ан тә жірибесі дү ниежү зілік педагогика теориясы мен практикасынан белгілі [6–14]. Негізін Батыс Еуропа, Солтү стік Америка мемлекеттері қ алағ ан бейінді-бағ дарлы оқ ыту Ресей империясында да XIX ғ асырдың екінші жартысында жү зеге аса бастады. Атап айтқ анда, 1864 жылғ ы мектеп реформасы 7 жылдық гимназиялардың екі бағ ытын анық тады. Олар:

1. Оқ ушыларды оқ уғ а тү сіруге дайындайтын классикалық гимназия;

2. Оқ ушыларын практикалық қ ызметке немесе арнаулы оқ у орнына тү суге дайындайтын реалдық училищелер (математика, жаратылыстану ғ ылымдарын басым етіп оқ ытқ ан революцияғ а дейінгі орта мектептер).

Қ азан тө ң керісінен кейін алғ ашқ ы он-он бес жылда бейінді-бағ дарлы оқ ыту мә селесі КСРО-да жаң а мазмұ нғ а ие болды. 1918 жылы білім саласы қ ызметкерлерінің I-ші бү кілодақ тық съезінде қ абылданғ ан ең бек мектебінің ережесі бойынша орта мектептің жоғ арғ ы сатысында ү ш бағ ытта бейінді-бағ дарлы оқ ыту ұ йғ арылды: гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық жә не техникалық.

Алайда қ оғ ам дамуының объективті заң дылығ ынан туындағ ан осы мә селе КСРО басшылығ ының кереғ ар саясаты салдарынан ө з жалғ асын таба алмай қ алды. 1934 жылы жарық кө рген КСРО-дағ ы бастауыш жә не орта мектеп қ ұ рылымы жайлы партия жә не Ү кімет қ аулыларына сә йкес Кең ес Одағ ының мектептерінде оқ ушыларды бір ғ ана бағ дарламамен, бір ғ ана оқ улық пен, бір ғ ана оқ у жоспарымен оқ ыту кө зделді. Сондық тан мектептерде саралап оқ ыту, бейінді-бағ дарлы оқ ыту мә селелері назардан тыс қ алды. Дегенмен оқ ытудағ ы бұ л қ ажетті бағ ыттар заман ағ ымының ә серімен қ атаң ұ станымдарына негізделген коммунистік қ оғ амның ө зінде де бірте-бірте кө рініс таба бастады. Осындай жағ дайлардан ық палымен Кең ес Одағ ында қ айта жанданғ ан бейінді-бағ дарлы оқ ытудың ә ртү рлі нысандары бү гінгі ұ рпақ тың ие болып отырғ ан білім дең гейіне ө з ү лесін қ осқ аны анық.

«XX ғ асырдың екінші жартысында бұ рынғ ы КСРО мен бү гінгі тә уелсіз Қ азақ стан мектептеріндегі факультативтік курстар, жекелеген пә ндерді терең детіп оқ ытатын мектептер, спорттық немесе ө нер бағ ытындағ ы мектептер жә не қ азіргі кезең дегі лицейлер, колледждер, гимназиялар бейінді-бағ дарлы мектептердің ө зі, немесе оның ө те жақ ын туыстары демекшіміз. Бұ дан, Қ азақ станда бейінді-бағ дарлы оқ ыту мә селесі тақ ыр жерден басталғ алы отырғ ан жоқ», – деп Ж.Т. Қ айың баев [15] бейінді оқ ыту жү йесіне кө шірілудің тарихи жолын пайымдайды.

Кең ес мектебінің тарихи даму мә селесі жә не ғ ылыми-теориялық ө згерістердің тә жірибеге (практикағ а) енгізілуі бірнеше кезең нен ө тетіндігін М.Ж. Жадрина кө рсетіп, 90-жылдардың бірінші жартысындағ ы мектептегі білім беруді бағ дарландыру идеясы келесі екі ү рдістен тұ ратындығ ына [16] тоқ талады:

– жаң а идеяларды практикағ а енгізу бойынша шығ армашылық ү рдіс;

– мектептегі білім беруді реформалаудың тұ жырымдамалық нормативті, ғ ылыми-теориялық жә не ә діснамалық негіздерін жасап шығ ару бойынша мақ сатты ү рдіс.

Білім беру жү йесі дамуының ө ткен кезең інде «соң ғ ы білім беру» типі қ алыптасты, сол кезде білім-білік, дағ дылар бү кіл кә сіби іс-ә рекет пен ө мір жолында ө з қ ұ нын жоймай сақ талып қ алатын. Бұ л қ оғ амдық ө ндірістің салыстырмалы тү рде баяу эволюциясының жә не соғ ан байланысты білім беру мазмұ ны қ ұ рылымының тұ рақ тылығ ы салдарынан орын алғ ан болатын.

Бү гінгі кү ні техника, технология, ақ параттық технологиялардың даму қ арқ ыны адамзат ұ рпағ ының ауысуынан да жедел жү ріп жатыр.

Жаң а білім беру саясаты «нә тижеге бағ дарланғ ан білім беру» деп аталып, ә леуметтік тапсырыс деп негізгі қ ұ зыреттіліктердің белгілі бір жиынтығ ын мең зейді. Мұ ндай білім берудің мә ні – ерекше зейінді дайындық дең гейіне қ ойылатын талаптарғ а, яғ ни жеке бө лшектелген білім беру салаларының білім-білік, дағ дыларына емес, мектеп бітірушілерінің жылдам ө згеріп жатқ ан ә лемге бейімделуіне дайын болуғ а, ә леуметтенуіне мү мкіндік беретін базалық қ ұ зыреттіліктер тү ріндегі біртұ тас сапалы, соң ғ ы нә тиженің қ алыптасуына қ ойылатын талаптар.

Маманның пә ндік-білімдік ү лгісінің баламасы ретінде оның қ ұ зыретті ү лгісі болады. Жиі пайда болып жә не ө згеріп отыратын мә селелерге іс-ә рекеті мен мінез-қ ұ лқ ы парапар болатын адам қ ұ зыретті деп саналады [17].

Қ азақ стан мектебінің де оқ ушыларды саралап оқ ытудан жинағ ан тә жірибесі аз емес. Тә уелсіздік алғ аннан кейін де кең естік мектеп жү йесінің сақ талып қ алуымен қ атар, білім саласын реформалау да жү ргізілді. Айта кететін болсақ, 1992 жылы қ абылданғ ан Қ Р-ның «Білім туралы» Заң ы [18] мектептердің кө птиптілігін заң дастыру арқ ылы бейінді саралаудың қ ұ қ ық тық негізін қ алады. 1994 жылы бекітілген кө пнұ сқ алы оқ у жоспарлары оқ ытуды саралаудағ ы батыл қ адам болды.

Бейінді саралаудың дамуындағ ы келесі кезең:

– 1996 жылы «Қ азақ стан Республикасы гимназияларының қ ызметін ұ йымдастыру тә ртібі туралы ережелер» [19] мен «Қ азақ стан Республикасы лицейлерінің қ ызметін ұ йымдастыру тә ртібі туралы ережелердің» [20] қ абылдануы арқ ылы оның мү лде жаң а сапалы дең гейге кө терілуіне ық пал етті;

– 1999 жылғ ы «Білім туралы» Заң [21] мен мемлекеттік «Білім» бағ дарламасы [22] осы дә стү рді жалғ астырды.

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қ азақ стан халқ ына 1997 жылғ ы жолдауы –«Қ азақ стан – 2030» стратегиясында: «Біздің балаларымыз білігі жоғ ары жұ мысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер жә не ө нер қ айраткерлері,

магазиндердің иелері, мұ ғ алімдер мен дә рігерлер, зауыттар мен фабрикалардың иелері, биржа делдалдары жә не спортшылар болады» деп жас ұ рпақ тардың ү лкен жетістіктерге жететінін ү лкен ү міт артқ ан [23].

2004 жылғ ы 24 ақ панында Қ Р-ның Ү кіметі мақ ұ лдағ ан (№3 хаттама) «Қ азақ стан Республикасында 2015 жылғ а дейінгі білім беруді дамыту тұ жырымдамасы» мен сол жылдың қ азан айында бекітілген «Қ азақ стан Республикасында 2005–2010 жылдарғ а арналғ ан білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағ дарламасында» орта білім берудің ү шінші сатысында бейінді оқ ытуды енгізу жоспарланғ ан. Ол бойынша 11–12-сыныптарда ә леуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану-ғ ылыми, техникалық жә не басқ а да бағ ыттар бойынша бейінді дайындық енгізілетіні кө рсетілген [24, 25]. Соғ ан байланысты жасалып жатқ ан жұ мыстар аз емес. Мысалы, республикада «Дарын» ғ ылыми-тә жірибелік орталығ ы қ ұ рылды. Бұ л орталық тың мақ саты – еліміздегі талантты, дарынды балаларды тауып, сапалы білім беру. Кө птеген авторлық мектептер, гимназиялар, лицейлер жә не жеке меншік мектептер ашылып, жұ мыс жасалынып жатыр. «Болашақ» бағ дарламасы бойынша ең таң даулы жастар шет елге оқ уғ а жіберіліп тұ рады.

Дегенмен оқ ытуды саралауды жү зеге асыруда қ азақ стандық мектептерде, ә лі де болса, нақ ты ғ ылыми-практикалық тә жірибе қ алыптаса қ ойғ ан жоқ.

Қ азақ станның инновациялық мектептері негізінен оқ ытуды бейінді саралаумен айналысады. Бұ л арада осы жұ мыстардың отандық жә не шетелдік тә жірибеге, ғ ылыми жетістіктерге негіздеу қ ажеттілігі жайлы мә селені А.А. Мұ қ атаев ө з кандидаттың диссертациясында қ озғ айды [26]. Ол 1992–2005 жылдар арасында еліміздің инновациялық мектептерінде жинақ талғ ан бейінді саралау тә жірибесінің жағ ымды (позитивті) жә не жағ ымсыз (негативті) тұ старын зерттеу жұ мысының нә тижелері арқ ылы кө рсетеді (1-кесте) [26. 137 б.].

Бү гінгі кү ні қ ұ зыреттілік тұ рғ ысынан білім беру оқ ушының субъекттілігінің даму идеясынан, ө зін-ө зі тұ лғ а ретінде қ алыптасуынан жә не ө з болашағ ын қ ұ руынан байқ алады, ал бұ л ең бек іс-ә рекетімен байланысты. Осы ретте «Болашақ мамандық ты, болашақ бейін бағ ытын таң дау нені білдіреді?» деген сұ рақ туындайды. Бұ л адам ө з ө мірінің ⅓ бө лігін қ алай ө ткізгісі келетіндігіне байланысты. Сондық тан жоғ ары сынып оқ ушысы ү шін негізгі мә селе – болашақ мамандық ты таң дау, яғ ни қ азіргі заманның «жаң а оқ ушысының» орны жаң а – бейінді мектепте.

Жалпы, «бейін» термині кә сіп, мамандық, шаруашылық іс-ә рекетін сипаттайтын негізгі типтік белгілердің жиынтығ ы ретінде тү сіндіріледі [27]. Ал «бейінді оқ ыту» сө з тіркесі оқ у орнында жаң а тү зілім болып табылады да, білім беру салаларын немесе қ ұ рамында нақ ты мамандық, кә сіп, іс-ә рекет тү ріне тә н қ ұ зыретті білім-білік, дағ дылары бар блокты оқ ытуды болжайды.

Бейіндеу ү рдісі ө з алдына мектепті бастауыш, орта жә не жоғ ары кә сіптік білім беру мекемелері мен мектеп бітірушілерінің осы оқ у орнына тү су ү шін дайындауғ а қ ажетті сә йкестілікті сақ тап, білім беру ү здіксіздігінің белгісі ретіндегі кластерліктің болуын қ амтамасыз ету болып табылады [28]

1-кесте – Қ азақ станның инновациялық мектептеріндегі оқ ытуды бейінді саралаудың жағ ымды жә не жағ ымсыз тә жірибесі (А.А. Мұ қ атаев бойынша)

Бейіндеудің міндеттері мектепте ә р оқ ушының «ө зін-ө зі анық тап», «ө зін-ө зі танып», ө з қ ызығ ушылық тары бойынша іс-ә рекеттердің қ ай саласына икемі бар екендігін анық тап, мектептің оқ у ү рдісіне ө з қ абілеттері мен қ ызығ ушылық тарын дамытып, болашақ ең бек жолын қ алыптастыруы деп тұ жырымдауғ а болады.

«Ү здіксіз білім берудің сапалық тұ рғ ыдан жаң а ұ лттық ү лгісін жобалаудың теориялық -ә діснамалық негіздері – Қ Р-ның тұ рақ ты дамуының факторы ретінде» атты жобаның тө ң ірегіндегі іргелі зерттеу жұ мыстарын А.К. Қ ұ сайынов, Т.К. Ә бенова, Р.Б. Башар, М.Р. Кө пжасарова, Н.Т. Ермеков, Т.С. Кө шеров, Ы.А. Наби, Г.К. Мең діғ алиева, С.Д. Мұ қ анова, Х.М. Рақ ымбек, К. Тоқ тыбаева, Б.К. Тө лбасова, К.У. Ү стеміровтар жү ргізді.

Бейінді оқ ытудың ә ртү рлі аспектілеріне қ азақ стандық ғ алым-педагогтар А.Е. Ә білқ асымова, Т.С. Садық ов, М.Ж. Жадрина, К.У. Қ онақ ова мен С.Д. Мұ қ анова, С.А. Нурахметова, Д.М. Қ азақ баева, Ә.К. Қ ағ азбаева жә не т.б. зерттеулері арналғ ан.

А.Е. Ә білқ асымова мен Т.С. Садық овтың берген анық тамалары бойынша, саралап оқ ыту дегеніміз – оқ ушылардың икеміліктері, қ ызығ ушылық тары жә не

байқ алғ ан қ абілеттері ескерілетін, алайда оқ ушылардың жалпы білім беру дайындығ ының базалық дең гейі тө мендемейтін оқ у іс-ә рекетін ұ йымдастыру тү рі. Бұ лайша оқ ытудың мақ саттарына мыналар жатады:

– ә леуметтік тұ рғ ыдан – қ оғ амның шығ армашылық -интеллектуалдық, кә сіби ә леуетінің қ алыптасуына кө зделген ә серін тигізу, қ оғ амның ә рбір мү шесінің мү мкіндіктерін неғ ұ рлым толық пайдалануғ а ұ мтылу;

– психологиялық тұ рғ ыдан – «оқ ушы – мұ ғ алім» жү йесінде субъект субъектілі қ арым-қ атынасқ а кө шу ү шін қ олайлы жағ дайлар жасау;

– дидактикалық тұ рғ ыдан – оқ ушылардың жеке қ абілеттерін ескере отырып, ұ йымдастырылатын оқ ыту ә дістері, нысандары мен қ ұ ралдарының жиынтығ ын іске асыру арқ ылы ә рбір оқ ушының қ ызығ ушылық тары мен қ абілеттерін дамытуғ а, икемділіктерін анық тауғ а тиімді жағ дай туғ ызу;

– ә дістемелік тұ рғ ыдан – міндетті білім беру стандарттары жағ дайында оқ ытудың сыртқ ы жә не ішкі саралануына негізделген жаң а ә дістемелік жү йені қ ұ ру, мектептің кезек кү ттірмейтін мә селелері болып табылады [29].

М.Ж. Жадринаның ең бектері зерттелетін феноменнің дамуына ө зінің елеулі ү лесін қ осты [30, 31]. Ғ алым бү гінгі кү ні дү ниежү зілік практикада инвариантты ядро мен вариативті қ ұ рамбө ліктің арасын ажыратуғ а бағ ытталғ ан мектептегі білім беру мазмұ нының қ ұ рылымын жетілдіру ү рдісінің байқ алатынына назар аударады. Оның ойынша, бұ л негізінен оқ уғ а міндетті пә ндер мен таң дамалы пә ндерді нақ тылау арқ ылы білінеді, осы ө згерістерге сә йкес мектептің жоғ арғ ы сатысында бейіндер бойынша оқ удың біркелкі сатысын нақ тылауғ а бағ ытталғ ан мектеп қ ұ рылымын жетілдіру тенденциясын аң ғ артуғ а болады. Ө зінің «Вариативті білім беру мазмұ нын қ ұ рудың дидактикалық негіздері» («Дидактические основы построения содержания вариативного образования») атты докторлық диссертациясында М.Ж. Жадрина мектептегі білім берудің жаң а мазмұ нын қ ұ рауды негіздейтін ә діснамалық нысаналарды анық тайды да, оларды дидактикалық сипаты бар мә селелерге кө шірілуін іске асырады. Сонымен қ атар, автор вариативті білім беру мазмұ нын қ ұ раудың негізгі факторы ретінде саралау мен пә наралық байланыстың маң ызын қ арастырғ ан.

Жалпы орта білім беруде білім беру стандарттарын енгізу жағ дайында бейінді оқ ытуды ұ йымдастыру мә селелеріне арналғ ан С.Д. Мұ қ анова ең бектері-не ерекше назар аударуғ а болады. Автордың айтуынша, қ азіргі білім берудегі стандарттау ү рдісі басқ аруды орталық сыздандыру (децентрализациялау), білім берудің саралануын ұ йымдастыру, таң даудың алуан тү рлілігі жағ дайында педагогтарды оқ ытудың инновациялық қ ұ рамбө лігін дамытуғ а бағ ытталғ ан халық аралық тенденция болып табылады [32–35].

Қ Р-ның мектептерінде бейінді оқ ытуды ұ йымдастыру бойынша ә дістемелік қ ұ ралдар жасап шығ арғ ан К.У. Қ унақ ова жә не бір топ авторлардың зерттеу жұ мысы қ ызығ ушылық тудырады. Олар бейінді оқ ытуды білім берудегі даралау кө зқ арасына оқ ушылардың ә леуметтенуіне, сондай-ақ мектептің жоғ арғ ы сатысының орта жә не жоғ ары кә сіптік білім беру ұ йымдарымен байланысын, білім берудегі кластерлікті қ амтамасыз етуге бейімделген жалпы білім беретін мектептің жоғ арғ ы буынындағ ы арнайы дайындық жү йесі ретінде анық тайды [36].

С.А. Нұ рахметова [37] «Мектептің жоғ арғ ы сатысында саралап оқ ытуды жү зеге асырудың дидактикалық негіздері» («Дидактические условия осуществления дифференцированного обучения на старшей ступени школы») атты диссертациялық зерттеуінде жоғ ары сынып оқ ушыларының ә ртү рлі бағ ыттар бойынша саралап оқ ытуды қ амтамасыз ететін дидактикалық жағ дайлардың жиынтығ ы нақ ты анық талып тү сіндірілген. Сонымен қ атар, дең гейлі саралауды іске асырудың ә дістемелік аспектілері ашылғ ан. Ғ алымның ойы бойынша, бү гінгі кү ні оқ ушылардың байқ алатын қ ызығ ушылық тары мен қ абілеттеріне сә йкес білім беру ү рдісін жоспарлы жә не мақ сатты тү рде ұ йымдастыруғ а мү мкіндік беретін бейінді жә не дең гейлі саралаудың сә йкес болуының қ ажет екенін тү сіндіруге болады. Автор оқ у бағ дарының ерекшеліктерін ескере отырып, білім беру мазмұ нын қ ұ ру қ ажеттілігі жә не таң даудың модульді принципінің таң дау қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз етуге мү мкіндік беріп, оқ у сапасына ә серін тигізетіндігі жайлы айтады.

М.Р. Кө пжасарова [38] «Саралау – негізгі мектеп оқ ушыларын ә ртү рлі дең гейде даярлаудың шарты ретінде» («Дифференциация как условие разноуровневой подготовки учащихся основной школы») тақ ырыбындағ ы диссертациялық жұ мысында саралап оқ ытудың отандық педагогикалық ғ ылым мен практикасындағ ы қ алыптасу тарихының кезең ділігін жә не даму идеяларын, дең гейлі саралау негізінде оқ ушылардың ә ртү рлі дең гейіндегі дайындығ ын қ арастырды. Жеке пә нді оқ у кезіндегі дең гейлі дайындық технологиясы жасалды.

Ж.Ж. Ордабаеваның [39] «Жалпы білім беретін мектеп оқ ушыларын практикағ а бағ дарлап оқ ытуды ұ йымдастырудың дидактикалық шарттары» («Дидактические условия организации практико-ориентированного обучения учащихся в общеобразовательной школе») диссертациялық жұ мысында оқ у ү рдісін ұ йымдастыру кезінде оқ ушыларды практикалық -бейімдеп оқ ытудың тиімділігі тексеріледі.

Оқ ытуды саралау оқ ушылардың ә ртү рлі танымдық қ ажеттіліктерін қ анағ аттандырып, олардың біліктері мен икемділіктерін ашып, дамытуғ а, оқ у ү рдісін оқ ушылардың ерекшеліктеріне бейімдеп, олардың шығ армашылық тұ рғ ыда ө здігінен дамуына ық пал жасауды кө здейді.

Бейінді оқ ытудың ғ ылыми-теориялық негізі ө з алдына кү рделі жә не кө пжоспарлы саралауғ а байланысты.

Оқ у ү рдісінің дә стү рлілігі сын тұ рғ ысынан ойлауды дамытуғ а, пікір білдірудің, ойлаудың жан-жақ тылығ ына мү мкіндік бермейді. Пә нді оқ ытудың қ азіргі уақ ыттағ ы қ ұ рылымында мә дениет диалогтігі мен ө зара қ арым-қ атынасын тиімді кө рсету, оқ ушылардың қ азіргі таң дағ ы тұ лғ ааралық, корпоративті жә не қ азіргі ө мірдегі ақ параттық коммуникацияларды сезінуіне, тиісті орын табу қ иынғ а соғ ады. Жалпы орта білім беретін мектептің жоғ арғ ы сатысындағ ы бейінді оқ ыту мектеп бітірушісіне «Мен бейнесін» ашуғ а, ө зіндік жеке ә леуметтік жә не кә сіби «пішінін» іздеу қ абілетін ө сіріп-ө ндіруге, «Оқ ытудың бұ л мазмұ ны дә л мағ ан не ү шін керек?» деген сұ рақ қ а жауап табуғ а кө мектеседі.

12 жылдық білім мазмұ ны жайлы сұ рақ ты талқ ылай отырып, А.Е. Ә білқ асымова, Е.А. Ушуров, Р.С. Омарова оқ у-тә рбие ү рдісінде болғ ан тә жірибе ү лгілерін қ азіргі заман жағ дайларында қ айта ө ң делуіне ө здігінен білім алудың қ ұ ралдары мен ә дістерін игеруге қ айта бейімделу қ ажеттілігі туындайтындығ ы жайында айтады [13. 83 б.]. Ғ алымдар бұ ғ ан келесі негізгі принциптерді сақ тағ ан жағ дайда қ ол жеткізуге болады деп есептейді:

– оқ ушылардың шығ армашылығ ының дамуын, олардың икемдері мен қ абілеттерін ескере отырып жасалатын білім беруді жекешелендіруді болжайтын білім мазмұ нының тұ лғ ағ а бағ ытталуы;

– адам мә дениетінің барлық аспектілерінің білім беру мазмұ нында бейнеленуін алдын ала қ арастыратын, оқ ушыларғ а тә ндік, интеллектуалдық, рухани-ө негелік, ә семдік, коммуникативті жә не технологиялық білім беруді ізділендіру мен гуманитарландыру;

– іргелі, білім мазмұ нының ә діснамалық қ ұ рамбө лігін кү шейту алынатын білімнің ә мбебаптылығ ын, оны жаң а жағ дайда пайдалану мү мкіндігін қ амтамасыз етеді;

– оқ у жү ктемесінің кө лемін тиімді ету, білім беру мазмұ нын негіздеп, сұ рыптау есебінен жә не қ арастырылатын сұ рақ тар мен мә селелерді жас ерекшеліктеріне сә йкестендіру арқ ылы іске асырылатын оқ ушылардың денсаулығ ын сақ таудың басым бағ ыты болып табылады;

– жалпы орта білім берудің практикалық бейімделуін қ амтамасыз ету оқ ушылардың ө німді жә не репродуктивті (қ айталау) іс-ә рекеттерінің ұ тымды сә йкестігі арқ ылы жү зеге асады;

– білім алу аймақ тары, жеке пә ндер мен оқ у іс-ә рекетінің негізгі тү рлерін жә не тә сілдерін қ ұ райтын білім беру мазмұ нындағ ы іскерлік қ ұ рамбө лігін кү шейту;

– білім беру мазмұ нын кіріктіру арқ ылы қ амтамасыз етілетін оқ ушылардың ә лем туралы кө зқ арастарының біртұ тастығ ын қ амтамасыз ету;

– оқ ушылардың білім беру бағ дарламаларын оқ ыту дә режесін жә не бағ ытын таң дау шарттарын орындауды болжайтын білім беру мазмұ нын бейіндеу жә не саралау.

Бұ л принциптерді оқ удың жоғ арғ ы сатысында іске асыруда білім беру ү рдісін бейінді оқ ыту негізінде ұ йымдастырудың мә ні зор.

12 жылдық мектеп жағ дайында оқ ушылардың бейіналды жә не бейінді оқ ыту мә селелерін зерттеу Қ азақ станның педагогикалық ғ ылымының басым бағ ыттарының біріне айналуы заң ды [40]. Оқ ушыларды бейіналды дайындау жә не жоғ ары сынып оқ ушыларын бейінді оқ ыту тұ жырымдамасына [2] сә йкес бейінді оқ ыту оқ ушылардың тұ лғ алық жә не ө мірлік позициясын анық тауды қ амтамасыз ететін, даралап жә не саралап оқ ыту іске асырылатын жалпы орта білім берудің соң ғ ы кезең і болып табылады. Бұ ны жоғ ары сынып оқ ушыларының қ абілеттері, қ ызығ ушылық тары мен қ ажеттіліктері ескерілетін,

танымдық жә не кә сіптік ниеттеріне сә йкес барынша дамуы ү шін жағ дайлар жасалатын оқ у іс-ә рекетін ұ йымдастыру жү йесі десе болады.

Орта мектептің жоғ ары сыныптарындағ ы бейінді оқ ытудың педагогикалық орындылығ ы (жө нділігі) мына себептермен тү сіндіріледі:

– жоғ ары сынып оқ ушыларында нақ ты бір ә рекет тү рлеріне тұ рақ ты қ ызығ ушылығ ының болуы;

– оқ ушылардың тұ рақ ты қ ызығ ушылық тарын оқ ыту жә не тә рбиелеу мақ саттары ү шін қ олдану қ ажеттілігі;

– дарынды оқ ушылардың қ абілеттерін барынша дамыту ү шін қ олайлы жағ дайлар жасау;

– оқ ушылардың шамадан тыс жү ктемесін жоюғ а ұ мтылу;

– оқ ушылардың кә сіби бейімделу қ ажеттілігі.

Бейінді саралау аймағ ындағ ы зерттеулерді талдау бұ л қ ұ былыстың психологиялық -педагогикалық негіздерін тұ жырымдауғ а мү мкіндік береді:

– қ оғ амның интеллектуалдық ә леуетін қ алыптастыру мақ сатында оқ ушылардың қ абілетін барынша дамыту;

– адамның интеллектуалдық жә не тә ндік ең бек сипаты бар ә ртү рлі ә рекеттерін дамыту ү шін оқ ушылардың психикалық мү мкіндіктерін, дарынын, талантын неғ ұ рлым толық ескеруге негізделген педагогикалық ү рдісті ұ йымдастыру;

– білім жә не кә сіби біліктер мен дағ дыларды алудағ ы ө здігінен ең бек етудің тиімді тә ртібін анық тайтын оқ у пә ндерін, білім беру мазмұ ны мен оны игеру ә дістерін бағ дарлау;

– кіріккен курстарды, бө лімдерді, пә ндерді блоктап оқ у, пә н мазмұ нына тиімді ү ң ілу арқ ылы оқ ушыларды оқ у материалымен шамадан тыс жү ктеу жағ дайын жең у;

– жеке бас ерекшеліктеріне, қ абілеттеріне, кә сіби қ ызығ ушылық тарына байланысты бейінді оқ у топтарын қ ұ ру.

Сө йтіп, бейінді оқ ытудың негізгі мақ саттары оқ ушылардың мектеп бітірушілерінің моделіне сә йкес келуі мен олардың ең бек нарығ ының шарттарына бейімделуінен, бітірушілерге кең орта білімді ә р болашақ маманғ а қ ажет, мамандануына сә йкес келетін тұ лғ алық қ асиеттерді тү лекте қ алыптастыру қ ажеттілігінен туындайды.

Бейінді оқ ытуғ а кө шіруде:

1.Жалпы білім беретін жекелеген пә ндерді терең детуді қ амтамасыз ету;

2.Оқ ытуды саралау ү шін, қ абілеттері, икемдері мен қ ажеттіліктеріне сә йкес оқ ушыларғ а жеке білім беру траекториясын таң дауына, саралауғ а жағ дай жасау;

3.Ә ртү рлі дең гейдегі оқ ушыларғ а, олардың қ абілеттеріне жеке бас икемдеріне жә не қ ажеттіліктеріне сә йкес толық білім алуына бірдей мү мкіндік орнатуғ а ық пал жасау;

4.Жалпы жә не кә сіби білім беру арасындағ ы байланысты қ амтамасыз ету, мектеп бітірушілерін жоғ ары кә сіби білім бағ дарламаларын игеруіне неғ ұ рлым тиімді дайындау мақ саттары кө зделеді.

С.А. Тажибаева [41] бейінді мектептің ерте басталатын кә сіби бейімделушілік жә не оқ ушылардың жеке бас ерекшеліктері мен қ ажеттіліктері арқ ылы мотивацияны арттыру сияқ ты ұ тымды жақ тарын кө рсетеді.

Д.М. Қ азақ баева [42] «бейінді оқ ыту» жә не «кә сіптік білім беру» ұ ғ ымдарының айырмашылығ ын кө рсетіп, бағ дарлы оқ ытуды енгізудің негізгі мақ сат-міндеттерін кө рсетеді.

Сонымен, бейінді оқ ыту – бұ л жалпы білім беретін мектептің жоғ арғ ы буынында оқ ытуды даралауғ а, оқ ушыны ә леуметтендіруге, сонымен бірге мектептің жоғ арғ ы сатысы мен орта жә не кә сіби білім берудегі сабақ тастық ты жү зеге асыруғ а бағ ытталғ ан арнайы дайындау жү йесі. Ал кә сіптік білім беру болса, жеке тұ лғ аның, қ оғ ам мен мемлекеттің мү ддесі ү шін, нә тижесінде азамат тиісті қ ұ жатпен куә лә ндырылғ ан нақ ты кә сіби мамандық алатын оқ ыту мен тә рбелеудің мақ сатты ү рдісін білдіреді. Осылайша бейінді оқ ытуды енгізудің негізгі мақ саты жалпы білім беретін мектептің жоғ ары сыныптарында оқ ушыны ең бек нарығ ының нақ ты сұ раныстарын ескере отырып ә леуметтендіруге бағ ытталғ ан арнайы дайындау жү йесін жасау болып табылады. Ал бейінді оқ ытудың негізгі міндеті бейіндердің икемді жү йесін жасауғ а жә не мектептің жоғ арғ ы сатысын бастауыш, орта жә не жоғ ары кә сіптік білім беретін мекемелермен ү йлестіруге келіп саяды. Бұ дан бейінді оқ ытудың жеке тұ лғ ағ а бағ ыттала отырып, жалпы орта білім бағ дарламасының жеке пә ндерін терең детіп оқ ыту, білім мазмұ нын саралауғ а жә не ә р оқ ушының жеке білім траекториясын қ ұ руғ а жағ дай жасау, сондай-ақ жалпы орта жә не кә сіби білім арасындағ ы сабақ тастық ты, бағ дарлы сынып оқ ушыларын ЖОО-да білімін жалғ астыруғ а дайындауды қ амтамасыз ету міндеттерінің орындалу қ ажеттілігі тү сінікті бола тү седі.

Бейінді оқ ытуды іске асыруғ а қ ажетті жағ дай ретінде Ә.К. Қ ағ азбаева келесі ү ш бағ ытты ажыратады:

1. Бейінді оқ ытудың ұ йымдастырылуын басқ ару;

2. Бейіналды дайындық;

3. Бейінді оқ у жағ дайына кө шу негізінде дайындау, педагогикалық мамандарды қ айта даярлау жә не іскерлігін кө теру. Осы бағ ыттардың ішінде біз ү шін негізгісі бейіналды дайындық болып табылады. Бұ л мә селеге қ атысты автор бейіналды дайындық кезең інде оқ ушылар ү шін ең бастысы ә леуметтік-кә сіби ө зіндік орнын анық тау жә не негізгі мектепті бітірген соң ө мірлік жә не кә сіби жоспарларын іске асыруғ а кө мектесетін оқ у бағ дарын таң дап алу екендігін атап кө рсетеді де, оның мақ сат-міндеттерін анық тайды.

Бейіналды дайындық тың мақ саты ө з ретінде жоғ ары сынып оқ ушыларына орта мектептегі оқ у бағ дарының саналы таң дауына кө мек кө рсету, бағ дарлы оқ у пә ндерін игеруге қ ажетті белгілі бір ой операцияларын дамытуғ а бағ ытталғ ан қ ызығ ушылық тарын, икемділіктері мен қ абілеттерін анық тау. Бейіналды оқ ытудың негізгі міндеттеріне:

– оқ ушылардың ө мірлік жә не кә сіби жолын саналы тү рде таң дауына ық пал ететін қ ызығ ушылық тарын, икемділіктері мен қ абілеттерін анық тау;

– жоғ ары мектепте оқ у бағ дарын таң дауғ а негізделген ә ртү рлі танымдық жә не кә сіби іс-ә рекеттің ә ртү рлі орталарындағ ы практикалық тә жірибені қ алыптастыру;

– оқ ушыларда ө мірлік, ә леуметтік, сонымен қ атар кә сіби тұ рғ ыдан қ алыптасуына байланысты қ ұ ндылық тары жайлы тү сініктерге иеленуіне психологиялық -педагогикалық кө мек кө рсету;

– танымдық жә не кә сіби қ ызығ ушылық тарының кең ауқ ымының, болашақ кә сіби іс-ә рекетіндегі сә ттілікті қ амтамасыз ететін негізгі қ ұ зыреттіліктерді дамыту;

– болашақ білім алу бағ ытын, мамандық алу жолдарын таң дауында дұ рыс, нақ ты қ ажеттіліктерге жауап беретін шешім қ абылдау қ абілетін қ алыптастыру жатады.

Аталып ө ткен міндеттерді іске асыру негізгі мектептің барлық кезең дерін оқ ушылардың оқ у барысында болашақ бағ дарын таң дауғ а дайындауды 9–10-сыныптарда кү шейтуді талап етеді [14. 5–6 бб.].

Г.Б. Голуб пен В.А. Прудникова бейіндеудің негізгі мақ сатын оқ ушыларғ а ө з болашағ ын жобалау жә не саналы тү рде кә сіби таң дау жасау ү шін қ ажетті ресурстарды қ алыптастыру мү мкіндігін беруін бейінді оқ ытуғ а кө шіру мақ саттарынан шығ а отырып былайша тұ жырымдайды [43. 247 б.]:

1) бейінді оқ ыту кезінде оқ ушылар білім беру мазмұ нын жә не оны игеру дең гейін таң дау мү мкіндігімен қ атар, мемлекеттік жалпы білім беру стандарттарының минимум (базалық) дең гейін игеруді қ амтамасыз етуі тиіс;

2) жоғ ары сынып оқ ушыларының ө здігінен ә леуметтік-кә сіби анық талуына неғ ұ рлым дайын болу, жоғ ары сыныптардағ ы бейінді оқ ыту жалпы орта білім беру мазмұ нын тү зетудің орнын толық тырушы қ ызметін атқ аруы, оқ ушыларда ө з таң дауын ө згерту қ ұ қ ығ ы болуы қ ажет;

3) мектеп жалпы білім беруді іске асыратын мекеме ретінде негізінен жалпы білімнің сапалық дең гейін қ амтамасыз етуі тиіс, мектеп ө зімен кә сіби білім беру мекемелерін алмастырмауғ а тиіс, жоғ ары сыныптардағ ы бейінді білім беру қ азіргі кезде бар мамандық тар жиынтығ ымен немесе ең бек нарығ ының бү гінгі кү нгі талаптармен тығ ыз байланысты болуы керек;

4) білім беру қ ұ зыреттілік пен бейімделушілік кө зқ арасы негізінде қ арастырылу қ ажет.

М.Р. Кө пжасарованың айтуынша, жоғ арғ ы сатыдағ ы бейінді оқ ыту оқ у пә ндерінің ә ртү рлі ү йлесімдерінің болу мү мкіндігін, яғ ни бейінді оқ ытудың икемді жү йесін қ арастырады [44. 4 б.].

Бейіндік мектептің базисті оқ у жоспарында келесідей компоненттер қ арастырылғ ан [45]:

– инвариантты (базалық) компонент;

– бейіндік компонент;

– вариативті компонент («Зерттеу жә не шығ армашылық іс-ә рекет негіздері» арнайы курсының моделі, элективті курстар);

– жеке компонент (ө зіндік жобалық -зерттеу іс-ә рекеті, жеке жә не топтық кең естер).

Инвариантты бө ліктің базалық компоненті біртұ тас білім беру кең істігін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан жә не де барлық оқ у бағ дарлары мен бағ ыттары ү шін міндетті болып табылатын пә ндерді базалық (жалпыбілімдік) дең гейде оқ ытуды кө здейді.

Базалық компонент тұ лғ аның қ алыптасуына жә не дамуына қ ажетті ортаны қ ұ райтын, барлық бағ ыттарда оқ ытылуғ а міндетті базалық жалпы білім беретін пә ндерден тұ рады. Бұ л оқ у пә ндері оқ ушыларды жалпыадамзаттық жә не ұ лттық қ ұ ндылық тарғ а бет бұ руғ а бағ ытталғ ан, оқ ушылардың бейінді емес салалардағ ы білімін аяқ тауғ а арналғ ан жә не негізінен интегративті, жалпылаушы курстар болып табылады.

Бейіндік компонент тө ң ірегінде мектеп оқ ушыларының білімге деген қ ызығ ушылық тары мен қ ажеттіктеріне сә йкес бейіндік пә ндерді оқ ыту ұ йымдастырылады.

Бейінді оқ у пә ндері – типтік оқ у жоспарларында кө рсетілген, оқ ытудың нақ ты бағ ытына мамандануы мен мазмұ нын анық тайтын жалпы білім беретін пә ндер. Олар оқ ушылардың таң дағ ан бағ ыты мен оқ у бағ дарындағ ы жалпы білімдік дайындығ ын кең ейтуге жә не терең детуге арналғ ан. Бейіндік пә ндер білім берудің келесі (орта кә сіптік немесе жоғ ары кә сіптік) дең гейімен таң далғ ан бағ ытта мамандану саласына кө шуді қ амтамасыз етеді.

Базисті оқ у жоспарының вариативті бө лігі оқ ытудың ә ртү рлі бағ ыттарына оқ ушылар дамуының жеке сипатын қ амтамасыз етеді, олардың тұ лғ алық ерекшеліктерін ескеруге мү мкіндік береді. Білім беру мазмұ нының вариативті бө лігінің есебінен оқ ушылардың қ ажеттіліктері, жергілікті аймақ пен мектептің ерекшеліктері ескеріледі. Білім беруді демократияландыру тұ рғ ысынан бұ л ә рбір мектептің, аймақ тың ерекшеліктері мен талаптарына сә йкес келетін ө зіндік жеке жоспар қ ұ руғ а мү мкіндік беру болып табылады.

Бейінді оқ ыту мазмұ нының вариативті бө лігіне оқ ушылардың таң дамалы элективті курстары мен «Зерттеушілік жә не шығ армашылық іс-ә рекеттерінің негізі» атты қ олданбалы арнайы курс кіреді.

Элективті курстар таң дап алынатын міндетті оқ у курстары, олардың мазмұ ны оқ ушылардың жеке білімге деген қ ызығ ушылық тарына сә йкес танымдық қ ызығ ушылық тарын қ анағ аттандыруғ а мү мкіндік беріп, пә ндер бойынша білімдерін кең ейтіп, терең детуге ық пал етеді. Элективті курстар оқ ытуда таң далғ ан бейіндік пә н қ оғ амдық ө мірдің нақ ты бір салаларында қ ажетті қ олданбалы білім-білік жә не ә рекет тү рлерін мең геру жағ ына бағ ытталады.

Оқ ушылардың жеке сұ раныстарын зерттеу негізінде оларғ а оқ у бағ дарынан ө згеше болатын, бірақ тұ лғ алық бейімделуі мен білім алу қ ажеттіліктерін қ амтамасыз ететін курстар ұ сынылуы мү мкін.

Элективті курстар қ ысқ а мерзімді жә не ә ртү рлі бағ ыттағ ы қ осымша білім беру бағ дарламаларына негізделеді. Мектеп немесе басқ а білім беру ұ йымдары ұ сынатын элективті курстардың саны оқ ушы таң дауғ а міндетті курстармен салыстырғ анда артық болуғ а тиіс.

Таң дау бойынша курстар оқ ушығ а қ атысты білім берудің вариативті (жылжымалы) бө лігін қ ұ райды. Дә л осы курстар (сонымен қ атар осындай курстарды таң дау жағ дайы) кө бінесе оқ ушының ө здігінен бағ дарын анық тауына ық пал етеді де, оқ у жоспарындағ ы салыстырмалы тү рде аз бө лігін алып жатқ анына қ арамастан, жалпы орта білім беретін мектептегі бейінді оқ ытуды ұ йымдастыруда маң ызды рө л атқ арады. Оқ ытудың барлық бағ ыттары ү шін базисті оқ у жоспарының жеке компоненті оқ ушыларғ а арналғ ан жобаларды жасау кезіндегі ө зіндік жобалық -зерттеушілік іс-ә рекеті, сонымен қ атар оқ ушылардың сұ ранысы бойынша ө ткізілетін жеке жә не топтық кең естер кезінде іске асырылады.

Б.А. Ә лмұ хамбетов, К.А. Сарманова [46] бейінді оқ ытудың алдында тұ рғ ан мақ сатттары мен міндеттеріне қ арай бейінді оқ ытудың ү ш типін бө ліп кө рсетеді:

1. Оқ ушылардың жеке білім беру траекториясын қ амтамасыз ететін дара тү рі, оның мектептен кейінгі немесе қ осымша білім беруге ә кеп шығ аруы шарт емес, бұ л кезде оқ ытылатын бейіндік жә не элективті курстардың жиынтығ ы тек қ ана оқ ушылардың икемділіктерімен анық талады;

2. Қ оғ амдаушы (ә леуметтендіруші) тү рі, ол оқ ушылардың коммуникативті немесе бейімделушілік қ абілеттерін жақ сартуғ а, не олардың тікелей ең бек іс-ә рекетіне дайындауғ а бағ ытталғ ан, қ ызмет кө рсету мекемелерінде, не болмаса ауыл шаруашылығ ында жұ мыс істеуіне кә сіби тұ рғ ыдан дайындау, бастауыш немесе орта кә сіптік білім алуына арнайы дайындауды негізге алады;

3. «Мектеп–ЖОО» жү йесіне байланысты іске асыруғ а, оқ ушылардың мектептегі оқ у пә ндері бойынша дайындығ ының соң ғ ы дең гейі мен ЖОО-да сә тті оқ у ү шін білімнің бастапқ ы дең гейіне қ ойылатын талаптарыдың арасын-дағ ы айырмашылық ты жоюғ а бағ ытталғ ан ЖОО-на дейінгі (академиялық) тип. Осығ ан орай, бейінді оқ ыту жағ дайындағ ы жоғ ары білім беру мен мектептің арасындағ ы байланысын зерттеуге Қ.О. Шайхеслямова [47] мен В.Н. Косов [48] зор ү лесін қ осуда.

Ресейлік ә ріптестердің ішінде оқ ытуды саралау мә селелерін В.М. Монахов, В.А. Орлов, В.В. Фирсов, Е.А. Бессонова, Н.Н. Войткевич, О.С. Габриелян, Т.Е. Деглина, Т.И. Галкина, И.В. Сухенко, С.А. Писарева, А.М. Новиков жә не т.б. зерттеді.

Оқ ытуды саралаудың екі негізгі тү рін – сыртқ ы жә не ішкі саралауды – В.М. Монахов, В.А. Орлов, В.В. Фирсов [49] кө рсетеді. Ішкі саралау кезінде оқ ушылардың жеке қ абілеттерін анық тауды дә стү рлі тү рде де, оқ ытудың жоспарлануына негізделген дең гейлі саралау тү рінде де іске асыруғ а болады. Дең гейлі саралау – бұ л оқ ушылар бір бағ дарлама бойынша, оны міндетті талаптардан тө мен болмайтындай ә ртү рлі жоспарланатын дең гейлерде игеру мү мкіндігі жә не қ ұ қ ығ ы бар.

Сыртқ ы саралау – бұ л нақ ты факторлардың (қ ызығ ушылық тары, икемділіктері, қ абілеттері, жетістіктері, болжанатын мамандығ ы) негізінде білім беру мазмұ ны жә не қ ойылатын талаптары ерекше болып келетін оқ ушылардың салыстырмалы тү рде тұ рақ ты топтарын қ ұ ру. Ол селективті

(қ атаң) немесе элективті (икемді) жү йе тө ң ірегінде іске асырылуы мү мкін. Бірінші жағ дай саралап оқ ытудың нысандары ретінде бағ дарлы сыныптар жә не пә нді терең детіп оқ ытатын сыныптарды, ал екіншісінде оқ у пә ндерін таң дау, факультативті курстар, таң дау бойынша курстар жә не сыныптан тыс жұ мыстарды кө рсетуге болады.

Таң дау бойынша курстар элективті саралауды ұ йымдастырудың бір нысаны болып табылады.

Кө птеген педагогикалық жұ мыстарда кездесетін «элективті саралау» (латынша electus – сайланбалы, таң дамалы) термині кө паспектілі талданбайды. Сө йтіп, И.М. Осмоловская [50] элективті саралауды базалық оқ у пә ндерінен басқ а бірқ атар пә ндерді таң дау мү мкіндігін беру арқ ылы сипатталатын оқ ушылардың қ ызығ ушылық тар бойынша саралау нысаны ретінде анық тайды. Бұ л анық таманың мазмұ нын Н.Н. Войткевич [51] былай ашады: оқ ытудың элективті саралануы бұ л бірқ атар курстар, бағ ыттар мен іс-ә рекет тү рлерін таң дау мү мкіндігін берумен сипатталатын саралану нысандарының бірі болып табылады. Ал оның қ ызметтері ретінде мыналарды ажыратады:

– танымның ә ртү рлі салаларында ө зін-ө зі сынауғ а мү мкіндік беру;

– икемділіктері мен қ абілеттерін анық тау;

– танымдық қ ызығ ушылық тарын дамыту;

– іс-ә рекеттің сан алуан тү рлерімен жә не ә дістерімен (соның ішінде зерттеушілік, жоба, шығ армашылық, кә сіптік) танысу.

Элективті саралауды ұ йымдастыру тү рлері ретінде оқ ушылардың таң дау бойынша курстарын (соның ішінде факультативтер, ү йірмелер, элективті курстар), зерттеушілік, шығ армашылық жә не жобалық іс-ә рекеттерін кө рсетуге болады. Сө йтіп, «элективті саралау» ұ ғ ымы оны ұ йымдастырудың бір тү рі болып табылатын бірқ атар пә ндерді таң даумен шектелмейтін «элективті курстар» ұ ғ ымынан едә уір кең ірек мағ ынада болады. Оқ ытудың элективті саралануы:

– білім берудің вариативтілігін жә не іс-ә рекет нә тижелерін бағ алауды;

– оқ ушының оқ у іс-ә рекетіндегі табыстылығ ын;

– оқ ушы іс-ә рекетінің ө німділік сипатын;

– оқ ушылардың жасө спірімдік жә не жеке бас ерекшелектеріне сә йкес элективті саралауды ұ йымдастырудағ ы cабақ тастығ ы;

– іс-ә рекеттерінің қ андай да бір бағ ытына деген қ абілеттері мен икемділіктерін болжау (диагностикалау) негізінде оқ ушылардың жеке бас ерекшеліктерін ескеру;

– оқ ытудың элективті саралануы оқ у ү рдісінде таң даудың ә ртү рлі жағ дайларын модельдеуге мү мкіндік береді, оларды іске асыра отырып оқ ушыларғ а ә ртү рлі мә селелерді шешуге, тұ лғ алық кә сіби ө зін-ө зі анық таудың жолын іздеуге мү мкіндік береді. Оқ ушылардың таң даудан бас тартуының ө зі таң даудың енжар тү рі болып табылады.

Е.А. Бессонованың [52] зерттеуін қ арайтын болсақ, таң дау курстарының ө те кө п мө лшерде болып, міндетті пә ндердің санының азаюымен сипатталатын шетел мектебінің оң тайлы жақ тарымен бірге бірқ атар қ омақ ты кемшіліктер

болатындығ ын кө рсетеді. Солардың ең негізгісі – оқ у пә ндерінің кө бісі бойынша оқ ушылардың дайындық дең гейінің тө мен болуы. Яғ ни, элективті сараланудың біршама мө лшерлік шектеулері болуы керек. Бұ л жайт біздің еліміздің мектептеріндегі таң дау бойынша курстарды ұ йымдастыруында ескерілген.

Дә лірек айтқ анда, жалпы білім берудің жаң а базисті оқ у жоспарында таң дау бойынша курстарғ а, зерттеушілік жә не жобалық іс-ә рекеттерге оқ у уақ ытының берілетін мө лшері 20%-дан аспайды, бұ л біздің ойымызша, тиімді жол болып табылады. Бір жағ ынан бұ л оқ ушыларғ а таң дау мү мкіндігін берсе, екінші жағ ынан бірың ғ ай білім беру жү йесін жә не білім беру мазмұ нының жоғ ары дең гейін сақ тап қ алуғ а мү мкіндік береді.

Білім беруді жаң арту нә тижесінде оқ ыту ү рдісі ө згеріп, мектептерде сараланудың бір тү ріне жататын, элективті курстар ө ткізілетін болады. Электив оқ ушылар таң дауы бойынша іске асырылатын міндетті курс болып табылады. Мұ ндай курстар біздің еліміздің қ азіргі заман білім беру тә жірибесінде орта мектептерді 8–9-сыныптарындағ ы бейіналды дайындық ты іске асыру кезінде жә не 10–11-сыныптардағ ы (11-жылдық мектептерді мысалғ а алғ анда) бейінді оқ ыту негізінде енгізілуде.

Таң дау бойынша курстар шет елдердің білім беру жү йелерінде кең қ олданылады. Кең ес Одағ ының мектептерінде элективті саралауды енгізудің алғ ашқ ы қ адамдарын 1960-жылдарда Мә скеу қ аласының №710 мектебінде жоғ ары жә не бастауыш сынып оқ ушыларымен ө ткізілген «балама сабақ тардан» кө руге болады. Мектептегі ә рбір оқ ушы осындай сабақ тардың бір немесе бірнеше тү рін таң дауы керек болды. Олардың бастауыш мектептегі қ ызығ ушы-лық тарын анық тап-дамыту, ал жоғ ары сыныптарда бұ л қ ызығ ушылық тарды қ анағ аттандыру оқ ытуда міндет болып қ ойылады [53].

Десе де, «балама сабақ тар» кең қ олданыс тапқ ан жоқ. Сондық тан болар, қ азіргі заманғ ы ә дістемелік ә дебиеттерде элективті курстарды кө бінесе 1966 жылдан бастап Кең ес Ү кіметінің барлық мектептерінде дерлік ұ йымдастырыл-ғ ан факультативтермен салыстырады.

Бейіндалды жә не бейіндік дайындық пайда болуының идеясы мамандық қ а бағ дарлау жұ мыстарынан бастама алады. Бейіндік дайындық тың негізгі қ ызметі оқ ушылардың білімге деген қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру болып табылатындық тан, отандық ә дістемеде қ алыптасқ ан қ осымша сабақ тардың жү йесіне тоқ талып ө ткен – орынды. Бұ л жү йеге факультативті сабақ тар мен сыныптан тыс жұ мыстар кіреді.

Факультативті сабақ тар химиялық білім беруді ұ йымдастыру нысаны ретінде сабақ тар мен сыныптан тыс жұ мыстардың арасында аралық орын алады. Олардың негізгі мақ саты оқ ушылардың білімге деген қ ажеттіліктері, икемділіктері мен қ ызығ ушылық тарын толық тыра отырып қ анағ аттандыру болып табылады. Осы мақ сатқ а негізделген сабақ тарды ұ йымдастыру мә селесі кө птеген педагог-ғ алымдардың ең бектерінде кө рініс тапқ ан [54–57].

Химияның мектептік бағ дарламасымен шектелмей, ғ ылыми-кө пшілік ә дебиеттерге, химиялық журналдарғ а жә не басқ а ә дебиеттерге жү гіну, жеке

бағ дарлама бойынша жә не ө з қ ызығ ушылық тарына орай химиялық экспериментпен айналысу, химия ғ ылымының ә дістерін игеру, қ ызық ты мә селелерді кешенді білімдердің пә наралық кірігуі (интеграциясы) мен іс-ә рекет тү рлері негізінде қ арастыру, химияны терең дете оқ ыту. Бұ л іс-шаралар мектеп бітірген соң химиялық мамандық тарды жедел игеруіне ық пал етеді [58–62].

Факультативті курстардың ішінде оқ ушыларғ а кә сіби бағ ыт беріп, болашақ бейінін таң дауғ а ық пал ететін сабақ тар да болады. Сонымен, саралаудың осы екі тү рлерінің ұ қ састық тары м