Лекция мақсаты: студенттерге жалпы теориялық білім беру және «криминалистика» саласында практикалық тәжірибе жинауға баулу.

Лекция мә тіні: Алаяқ тық, яғ ни бө тен мү лікті ұ рлау немесе мү лікке қ ұ қ ық ты алдау немесе сенімге қ иянат жасау арқ ылы алу меншікке бағ ытталғ ан қ ылмыстар қ атарына жатады.

Меншікке қ арсы қ ылмыстардың ішінде алаяқ тық қ ылмысы сирек кездесетін, бірақ кейінгі жылдары оның ө су қ арқ ыны бірден кө зге тү седі. Алаяқ тың қ оғ амғ а қ ауіптілігі кү ннен-кү нге ө суде: Бұ л тектес қ ылмыстық ә рекеттер
мемлекеттік ұ йымдар мен мекемелерге, коммерциялық қ ұ рылымдарғ а жә не азаматгарғ а ү лкен материалдық зиян келтіріп, саяси тұ рақ сыздандыруғ а апаратын факторғ а айналып отыр. Кө бінесе алаяқ тық ә рекетті жү зеге асырғ анда
қ ылмыстык қ ол сұ ғ ушылық заты - ақ ша. Кейбір жағ дайларда алаяқ тар ө ндірістік тауарларды, валюталарды, бағ алы қ ағ аздарды, мү лікті, зергерлік бұ йымдарды, ө нер тауарларын иемденеді.

Алаяқ тық қ ылмысы ә ртү рлі тә сілдерімен жасалады. Алдау немесе сенімді пайдалана отырып зиян келтірудің кө птен келе жатқ ан тә сілдеріне мыналар жатады: карта, басқ а да ә уесқ ой, қ ұ мар ойындарды («рулетка», «сү йек-бө телке» айналдыру т.б.) ойнағ анда ә ртү рлі айла қ олдану; жасанды асыл бұ йымдарды сату; жасанды ақ ша мен заттарды пайдалану; жалғ ан ақ ша купюраларының эквивалентгі емес тү рлерін айырбастау; ө здерін бақ ылау жә не қ ү қ ық қ орғ ау жә не т.б. оргавдарының қ ызметкерлері ретінде таныстыру жолымен ә рекетгер жасау.

Алаяқ тар жоғ ары кэсіпқ ойлығ ымен, техникалық жагынан толық жабдық та-нуымен ерекшеленеді. Карта ойнайтындар ойынғ а қ атысушылардың картасын кө ру ү шін телеқ ондырғ ыларды қ олданғ ан жағ дайлар да кездеседі.

Алаяқ тар қ оғ амда болып жатқ ан ә леуметгік-экономикалық ө згерістерге жылдам назар аударып, қ арапайым тұ рғ ындар мен коммерсанттардың жеткілікті қ ұ қ ық тық білімінің жә не нарық тық қ атынастарғ а сә йкес тэжірибелерінің жоқ тығ ын ескере отырып, нарық гағ ы бағ алы қ ағ аздармен, шетелмен коммерциялық байланыстарды жү ргізуге, жекешелендіруге толық инвестициялармен, несиелік-банктік қ ызметпен байланысты ә ртү рлі алдау ә дістерін ойластырып тә жірибеде қ олдануда. Қ азіргі кездегі алаяқ тық ә рекетінің ө зіне тә н ерекшелігі, олар занды тү лғ аның атынан азаматтық -қ ү -қ ыктық мә мілелер жасап жә не қ аржылық -шаруашылық операцияларды жү зеге асыруында.

Кейінгі жылдары алаяқ тық қ ылмыстарының тө мендегідей тә сілдері ө те кең тарағ ан: банктік несиелерді жалғ ан қ ұ жаттар арқ ылы алу; жалғ ан фирмалар кұ рып кейіннен халық тың қ аражатын иелену; тұ рғ ын ү йлерді алу (сату, айырбастау, арендағ а, кепілге беру) ү шін жалғ ан қ ұ жаттар жасау; банкоматтан ақ ша немесе сауда кә сіпорындарынан тауарлар алу ү шін, біреудің немесе қ олдан жасалғ ан пластикалық карточкаларды қ олдану; валютаны айырбастау, шетелдік куә ліктерді, визаларды рә сімдеу кезіндегі, қ амтамасыз етілмеген акцияларды жә не қ ұ -нды қ ағ аздарды сату барысында жалғ ан қ ұ жаттарды қ олдану жә не т.б.

Басқ а тә сілдерге тоқ талатын болсақ: 1) мемлекеттік жә не қ оғ амдық материалды қ ү лдылық ты қ оймалардан, базалардан жә не баска да обьектілерден жалғ ан қ ұ жаттарды пайдалану арқ ылы алу; 2) жалғ ан қ ұ жаттарды пайдалана отырып мемлекеттегі қ ұ жаттарды, мемлекеттік зейнетакыларды немесе ә леуметтік камсыздандыру органдарынан басқ а да тө лемдерді заң сыз жолмен иелену; 3) мемлекеттік жә не коммерциялық банктерден ә ртү рлі жалғ ан чектік қ ұ жаттарды қ олдану жолымен кө п мө лшердегі қ аражаттарды иелену; 4) мемлекеттік мү лікті жалғ ан кү жат аркылы несиеге алу немесе калган карызды тө леуден жалтару.

Алаяктардың ақ шалай қ аражаттармен жасағ ан қ ылмыстық тә сілдері банктік есеп айырысуда толық қ ұ рылымды жә не кү рделі болып келеді. Алаяктар қ ылмыстық іске кіріспес бү рын, міндетгі тү рде дайындық жұ мыстарын жү ргізеді. Олар алдымен катаң есептегі банк қ ұ жаттарын қ олғ а тү сіріп, ұ рланғ ан цкшаны аударатын ұ йымдарды анық тайды жә не қ ұ жаттарды жеткізу (жіберу) ә дістерін шешеді. Басқ а да қ ажетті мә ліметтер мен банк кодтарын, шифрларын, т.б. аддын ала анық тап біледі. Сонымен қ атар, дайындық жұ мысына қ ылмыскердің кө здеген тиісті коммерциялық банктердің кызметкерлерімен аддын ала сө з байласып келісулері жатады. Ұ рлық қ ылмыстары қ ұ жаттарды белгіленген жерге жіберіп, оның банкке ө туін қ адағ алау мен есеп бойынша аударылғ ан ұ йымнан тү скен ақ шаны алу жолымен жү зеге асады. Мұ ндай қ ылмыстық іс ақ ша айналымын қ ұ райтын қ ұ жаттарды (жалғ ан мә міле, шарт, келісімдер жә не т.б.) тексеру арқ ылы ашылады.Азаматтардың жеке мү лкіне қ ол сұ ғ ушылық кезінде алаяктар ә р тү рлі тә сілдерді қ олданады: ақ шаны жоғ ары пайызбен карызғ а алу жә не оны қ айтармау; сатылатын заттың ө зін емес оғ ан ұ ксас затты беру; сауда жасағ анда, ақ шаны айырбастағ анда, майдалағ анда алдау; алтын бұ йымдардың орнына мыстан жасалғ ан бұ йымдарды сату; жалғ ан ақ ша беру; кө мек кө рсетемін деп ақ ша алу немесе белгілі бір қ ызмет кө рсетуге тауарларды алу; пал ашу, тә уіпші-лік, емшілік жасау арқ ылы ақ ша алу; тауарларды жә не басқ а да материалдық қ ұ ндылық тарды алу мақ сатында басқ а адамның атын иеленіп жалғ ан шарттар жасау нә тижесінде ақ ша алу; жалғ ан мэмілелер жасау.

Алаяқ тық қ ылмысын жасау тә сілдерінің кең інен тарағ ан тү рлері: алаяқ тар бір бума ақ шағ а ұ қ сас жалғ ан ақ шаларды жолғ а тастап, оны бө лген кезде жә бірленушінің шын ақ шаларымен ауыстырып алу, сонымен қ атар алаяқ тардың бө теннің мү лкін иелену мақ сатымен некеге тұ ру; атакты эншілердің атынан концерттер қ ою, ө нер туындыларын қ олдан жасау жә не сату сияқ ты тә сілдері жиі кездеседі.

Жә бірленушілерді алдау, олардың тікелей байланысқ а тү сулері арқ ылы жү зеге асырылатындық тан, соң ғ ылары барлық уақ ытта ө здерінің қ ылмыстық іс-ә рекетінің ізін жасыруды ойластырады. Осындай мақ сатта картадан ұ тылғ ан жә бірленушіге ақ шаның жартысын ұ тып алуына, жалғ ан қ ұ жат жасауына жалғ ан алиби қ ұ растыруына, шетелге қ ашуына мұ мкіндіктер беріп, сырт кө зге заң ды болып кө рінетіндей барлық шараларды қ олданады.

Алаяқ тық қ ылмысы қ олданылатын тә сілдері мен басқ а да жағ дайларғ а байланысты кө шеде, жеке пә терде, дү кен, фирма мемемелерінде жасалады. Алаяқ тардың жеке басын зерттеу кезінде олардың жоғ ары кә сіби дең іейі, қ ұ қ ық тық білімдері, ой-ө рісінің жетіктілігі анық талады. Алаяқ тардың ішінде рецедивистер кө п, соның 30 пайызын ә йелдер қ ү райды.

Соң ғ ы жылдары қ ылмыстың жекеленген тү рлері бойынша маманданды-рылып ұ йымдасқ ан топтарды қ ұ ру кең ің нен таралуда. Бұ л топтардың ішінде қ ылмыскерлер аткаратын рө лдерін ө зара бө ліседі. Ә детте ә ртұ рлі эуесқ ой ойындарды ө ткізген кезде біреулері азаматтарды ойынғ а тартады, ал баскалары ойын ү стінде жә бірленушіге психологиялық ә сер етеді, ү шіншілері ойынды жү ргізеді, тө ртіншілері операцияның қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етеді. Топтыц мұ ндай тү рі техникалық жабдық тылығ ымен, шапшандығ ымен, басқ а том қ ылмыскерлерімен турақ ты байланысымен ерекшеленеді. Олардың ішінде кейбіреулері нақ ты белгіленген, танымал ү лттық -аумактык атақ қ а ие.Жә бірленушілердің ішінде қ асақ ана занды бұ затын адамдар кө п кездеседі. Оларды кө бінде алаяқ тар пайдаланады. Мұ ндай тү лғ алар тә ртіптен тыс визаіар, шетелдік паспорттарды алуғ а, банктік несиелерді пайдалануғ а, шетелдік келісім шарт жасауғ а, шетел азаматтарынан келіп тү скен жү ктерді кеденнен еткізуге, ө здерінің мү лік-заттарын валютағ а сатуғ а тырысады.

Занды мү лтіксіз орындайтын азаматтардың кө бісі алаящардың алдауына ұ шырап. қ ылмыс қ ұ -рбаны болуда. Алаяқ тар қ ылмыстық ә рекеттерін кө бінесе тү рғ ын ү йі бар жалғ ыз басты қ арттар, психикалық аурумен ауыратын адамдар, кө п балалы жанү ллар, кэмелетке жасы толмағ андарғ а жасайды.

Алаяктық қ ылмыстарын жасау тә сілдері туралы мә ліметтерді олардыц калдырғ ан іздері ғ ана арқ ылы ала аламыз. Олардың қ атарына: жә бірленушілер мен басқ а да адамдардан алаяқ жә не оның ә рекеті жайында мә ліметгерді алу; жә бірленушіде қ алғ ан қ ылмыс қ ұ ралдары (жасанды ақ ша, қ олхат, жалғ ан қ ү -жаттар мен бағ алы қ ағ аздар, жасанды зергерлік бұ йымдар, заттар жә не т.б.); қ ылмыскерлердің алаяқ тық ә рекетіне дайындығ ын нақ ты кө рсететін тү пнұ с-калық қ ү лсаттарды (телеграмма, келісім-шарттар) жә не т.б. жатқ ызуғ а болады.