Тергеу әрекеттерінің тактикасы

Жә бірленушіден жауап алу кезінде тонау немесе қ арақ шылық шабуыл ол ү шін ә р уақ ытта кенеттен болғ ан жағ дай екенін ескеру керек. Қ арсы алдынан қ ылмыскерді, эсіресе қ аруланғ ан қ ылмыскерді кө ргенде, жә бірленуші

сасқ алақ тап қ алады. Кейбір жә бірленушілер қ орқ ыныш сезімінен белгілі бір уақ ытқ а есінен танып қ алады, ал есін жинап бұ л жағ дайда не істеу керектігін: кө мекке шақ ыру керек пе, қ арсылық кө рсету керек пе, қ ылмыскерге затты ешбір қ арсылық сыз беру керек пе, ә лде қ ашу керек пе екендігін ойлағ анша біраз уақ ыт ө теді, ал бұ л уақ ыт қ ылмыскердің қ ажетгі қ ү лдылық тарды алып жасырынуына жеткілікті болып табылады. Жә бірленушінің есінен танып қ алуы жә не ө зінің кейінгі ә рекетін ойластыруы айналасында болып жаткан оқ иғ аның мә н-жағ дайларына кө ң ілін жинақ тап қ арауғ а кедергі жасайды. Сол себептен де, жә бірленуші іс ү шін маң ызы бар мә н-жайларды есінде сақ тай алмайды.

Бұ л психикалық жағ дай жауап алу кезінде міндетті тү рде ескеріліп, сә йкесінше бағ алануы керек. Жә бірленушінің сасқ алақ тау нә тижесінде қ ылмыскердің ерекше белгілерін, қ ару тү рін жә не ө зге де қ ылмыс оқ иғ асының
мә н-жайларын кө ре алмауы мү мкін. Сондық тан қ анша сұ рақ қ ойылса да нә тижесіз болады. Жә бірленуші инсценировкаланғ ан қ ылмыстың ұ йымдастырылуында сезікті болып қ алуы да мү мкін. Сондық тан да жә бірленушінің кө рсетпелеріне бағ а беруде ол шын мә нінде болғ ан мә н-жайды барлық уакытта қ абылдап жә не оны айтып бере алмайтындығ ын ескеру керек. Мысалы, шабуыл қ ылмыстық топпен жасалғ анда, жә бірленушіге қ ылмыскерлер кө п болып кө рінуі мү мкін. Қ ылмыс қ ұ ралдарын сипаттауда қ ателіктер жиі жіберіледі.
Қ ылмыскердің қ олынан кө рінген кез-келген жылтырағ ан затты атыс қ аруы немесе пышақ деп қ абылдау жағ дайлары жиі кездеседі. Қ ылмыскерлер тапаншаның орнына ағ аш макеттерін, ойыншық тапаншаларын немесе ө згеде қ аруғ а ү дсайтын заттарды қ олданғ ан жағ дайларда қ ателіктер кетуі мү мкін Мысалы, жә бірленуші қ ылмыскерлер мылтық пен қ аруланғ ан деп хабарлайды, ал шын мә нінде оның қ олында шыбық болғ ан.

Мұ ндай қ ателіктер тонау жә не қ арақ шылық шабуылдардың ә детте кешкі уақ ытта, нашар жарық тану кезінде немесе басқ а да кабылдауга қ олайсыз уақ ытта жасалатындығ ымен тү сіндіріледі.

Кө п жағ дайларда жә бірленуші оғ ан шабуыл жасалгандыгы туралы бірден хабарлайды. Сондық тан алғ ашқ ы жауап алу кезінде жә бірленуші ө зіне-ө зі келе алмайды: жылайды, қ ылмыскердің дө рекілігіне ашуланады, қ орқ ыныш сезімінде болады, ұ рланғ ан қ ұ ндылық тардың жоғ алғ анына кө не алмайды, алынғ ан дене жарақ аттарынан ауырсынады. Осы психологиялық жагдайды ескере отырып, жә бірленушіні жауап алар алдында жұ бату керек, оғ ан қ ауіптің ө ткендігін жә не барлық кө ң ілін болғ ан мә н-жайды, ә сіресе қ ылмыскерді іздеу мен ә шкерелеуге маң ызы бар мә н-жайларғ а баса назар аударып есіне тү сіру керектігін тү сіндіру керек. Жә бірленушіден жауап алу барысында келесілер анық талады: тонау немесе қ арақ шылық шабуыл қ ай уақ ытта жә не қ ай жерде (қ ала, ауыл, кө ше) жасалды; жә бірленуші ол жерде қ андай жағ дайлармен жү ргендігі жә не қ ай жерде шабуылғ а ұ шырады; қ андай жағ дайда ол қ ылмыскерді кө рді, оның артынан біреудің андып келе жатқ андығ ын байқ амады ма; қ ылмыскердің іс-ә рекеті қ андай болды, қ ұ нды заттарды беруді талап етті ме, ә лде жұ лып алды ма, егер қ ылмыскерлер бірнешеу болса, онда олардың арасында қ андай эң гіме болды, олар бір-бірін аты-жө ндері бойынша немесе лақ ап аттарын атағ ан жоқ па, қ андай заттармен қ орқ ытты, Бұ л заттардың белгілері; қ андай заттар тоналды, олардың жекелеген белгілері немесе зауыттық нө мері қ андай еді. Жә бірленушіде тоналғ ан заттар, заттардың қ андай да бір бө лшектері (сағ аттың бауы, жұ лып алып кеткен сумканың бауы, сыртқ ы киім матасының бө ліктері) сақ талынып қ алғ андығ ын анық тау ө те маң ызды. Тоналғ ан заттардың бағ асы (кұ ны) анық талады.

Қ ылмыскердің белгілерін жә бірленушіден мұ қ ият турде анық тау керек (сыртқ ы бет-келбетінің ерекшелігі, киімі, жү рісі, жекелеген сө здерді айту ерекшеліктері). Жә бірленуші қ арсылық кө рсетті ме жә не ол неден кө рінеді, қ ылмыскердің денесіне немесе киіміне қ андай да бір зақ ымдар келтірілді ме деген сұ рақ тар іс ү шін маң ызды. Қ ылмыстық топпен жасалғ ан шабуыл кезінде ә рбір қ ылмыскердің рө лі анық талуы тиіс.

Егер жә бірленуші кө рсетілген жә бір нә тижесінде ауруханағ а емделуге тү ссе, жауап алуды дыбыс таспасын қ олданып, жә бірленушінің ә р сө зін жазып алу арқ ылы жү ргізген жө н. Бұ л жә бірленушінің емделуі созылып кетсе немесе жә бірленуші қ айтыс болып кетсе, қ ылмыскерге іздеу салуда маң ызды рө л атқ арады.

Киімді қ арау мен жә бірленушіні қ уә ландыру. Тонау жә не қ арақ шылық шабуылдары кезінде жә бірленуші мен қ ылмыскер арасында тө белес болуы мү мкін. Тө белес нә тижесінде қ ылмыскер киімінің талшық тары жә бірленушінің киімінде қ алуы ық тимал. Олардың табылуы қ ылмыскерді ә шкерелеуде маң ызды рө ль атқ аруы мү мкін, сондық тан жә бірленушінің киімін мү мкіндігінше тезірек тексеруге жіберу керек. Қ арау ө те кү шті ү лкейткіштер немесе микроскоптың кө мегімен жү ргізіледі. Қ арау кезінде ешнә рсе табылмаса, киімнің сыртқ ы жағ ын ішке қ аратып, целлофанғ а салып, сараптамағ а жібереді. Сараптамада микроталшық тарды арнайы аппараттарды қ олдану аркылы іздеу жү мыстары жү ргізіледі.

Киімді карау кезінде денеге келтірілген жарақ ат қ ұ ралдарының тү рін анық тау мә селесін де ұ мытпау керек. Келтірілген жарақ аттан қ алғ ан іздің формасы арқ ылы қ ылмыскердің немен қ аруланғ анын анық тауга болады (пышақ пен, ү ш қ ырлы ү шкір қ айрағ ышпен, тескішпен жә не т.б.).

Кейде жә бірленушінің киімін қ арау кезінде қ ылмыскердің тө белес нә тижесінде алғ ан жарақ ат іздерін, яғ ни қ ан іздерін табуга болады. Кө рінбейтін қ ан іздерін табу ү шін ультракү лгін сә уле қ олданылады.

Егер жә бірленуші соқ қ ығ а ұ шырағ ан болса, онда Қ ІЖК-ң баптарына сә йкес куә ландыру жү ргізіледі. Куә ландыру кезінде жарақ ат сипаты міндетті тү рде іске тіркеліп, масштабты фотосуретке тү сіру ережесі арқ ылы суретке тү сіріледі. Егер куә ландыру барысында жә бірленуші денесінен қ ан іздері немесе ө зге де микроіздер табылса, олар тампондардың кө мегімен алынып, сараптамағ а жіберіледі.

Жә бірленушіден жауап алынғ аннан кейін, ал кей жағ дайларда оғ ан дейін, оқ иғ а болғ ан жерді қ арау жү ргізіледі. Оны жү ргізу тактикасы кө бінесе ұ рлық істері бойынша жү ргізілетін оқ иғ а болғ ан жерді қ арау тактикасына ұ қ сас болып келеді. Ал негізгі ерекшелігіне келсек, тонау жә не қ арақ шылық шабуылдарында оқ иғ аны ө з кө зімен кө руші - жә бірленуші болып келеді жә не оғ ан орта, ауыр дә режедеп дене жарақ аттары келтірілмесе қ арауды оның қ атысуымен жү ргізген жө н. Жә бірленушінің оқ иғ а болғ ан жерде кө рсетпелер беруі іздеу жұ мыстарын, яғ ни оқ тарды, гильзаларды, қ ылмыскердің қ олы мен аяқ киімінің іздерін, оның тү сіріп алғ ан жеке заттарын (пышақ, қ олғ ап, бас киім), жә бірленушіден ұ рлап лақ тырылғ ан заттарды (сө мке, эмиян, олардың ішіндегі заттар) табуды жең ілдетеді. Тө белес болғ ан жер аса мұ қ ият қ аралуы тиіс. Ол жерден кө бінесе мойын орағ ыштар, ү зіліп қ алғ ан тү ймелер, бас киімдер, басқ а да дә лелдемелік маң ызы бар заттар табылуы мү мкін.

Оқ иғ а болғ ан жерді жә бірленушімен бірге қ арау кейде негативті жағ дай-ларды анық тауғ а мү мкіндік береді (мысалы, қ ол іздерінің немесе аяқ киім іздерінің болуы тиіс жерлерде болмауы), ол тонау жә не қ арақ шылық шабуыл қ ылмыстарының инсценировкаланғ андыгы туралы болжауғ а жол береді.

Тэжірибеде (ә лдетте) осы категориядағ ы қ ылмыстар бойынша оқ иғ а болғ ан жерді қ арау тергеу ә рекетінде аса кең іл бө лінбейді. Бұ л оқ иғ а болғ ан жерде қ ылмыстың іздері қ алмайды деген қ ате пікірмен байланысты болып отыр. Тонау немесе қ арақ шылық шабуылдары болғ ан жерде, ә сіресе ашык орындарда, аяқ іздері, кө ліктін іздері, қ ылмыскерлерден тусіп қ алғ ан немесе жоғ алтқ ан заттары жә не т.б. табылуы мү мкін. Микроіздер мен иіс іздеріне ерекше кө ң іл бө лінуі қ ажет. Бұ л ү шін оқ иғ а болғ ан жерді қ арау шегіне тек қ ана шабуыл болғ ан жерді кіргізбей, қ ылмыскерлердін қ ылмысқ а дейін жә не қ ылмыс жасағ аннан кейін тыгылғ ан, жасырынғ ан жерлерін, орындарын қ оса қ амтып кіргізу керек. Қ арау тергеу ә рекетіне жә бірленушіні, криминалист-маманды, кинологты қ ызметтік-іздестіру итімен жә не полицияның жедел-іздестіру қ ызметкерлерін қ атыстыру қ ажет.

Қ ылмыстық элементтер бойынша ізге тү су жә не қ ылмыске|> лер тарапынан қ арсылық керсету мү мкіндігін ескере отырып, қ ылмыскерлерді іздестіру мен ұ стау кезінде кө мек кө рсететін жедел-тергеу тобын полиция қ ызметкерлерімен кү шейту керек.

Тонау жә не қ арақ шылық шабуыл істері бойынша тергеу-қ арауына жә бірле-нуші мен ез кө зімен кө рген куә ларды қ атыстырғ ан жө н. Бұ л тұ лғ алардың қ атысуы тергеу жү ргізушіге шабуыл болғ ан жерді дұ рыс анық тауда, қ ылмыс іздерін іздеу жұ мыстарын жең ілдетуде, хаттамада немесе ө зге де кркаттарда бекітуде кө мегін тигізеді. Ал егер де тонау жә не қ арақ шылық қ ылмыстарын инсценировкалағ ан деген негіздер болса, жә бірленушіні қ арау-тергеу ә рекетіне қ атыстырмағ ан жө н, ө йткені ол қ араудың мә н-жайларымен танысып, оларды ө з мү ддесіне қ арай пайдалануы мү мкін.

Қ арау жү ргізбес бұ рын жә бірленушіден жә не ө з кө зімен кө рген куә лардан жасалғ ан қ ылмыс жағ дайлары туралы сұ рау жү ргізу керек. Оқ иғ а болғ ан жерде бұ л тү лғ алардан сұ рау жү ргізу арқ ылы қ ылмысты ашудағ ы мә нді детальдарды анық тау, оларды кө рсету, қ ылмыс жағ дайларын тү сіндірумен қ атар, іс бойынша дә лелдеме ретінде қ олданылуы мү мкін іздердің сипаты мен орналасу жерлерін анық тауғ а мү мкіндік береді. Тонау жә не қ арақ шылық шабуылдарын инсценировкалағ ан жағ дайларда жә бірленуші мен ө з кө зімен кө рген куә дан сұ рау жү ргізу арқ ылы олардың білімсіздігі (белмейтіндігі) корініп, бү ркемеленген қ ылмысты ашуғ а ө з септігін тигізеді.

Оқ иғ а болғ ан жерді қ арау тергеу ә рекетін кейінге қ алдырылмай, тез арада жү ргізу қ ажетгілігіне қ арамастан, оны бастамас бұ рын жә бірленушінің денесіне келтірілген жарақ аттың сипаты мен тө белес іздері туралы, киімі мен аяқ киімінің жагдайы мен іздері туралы мә ліметтер алғ ан жө н больга табылады. Олардың ерекшеліктері іздестіру бағ ытын жә не іздеуге жататын дә лелдемелердің сипатын анық тауда ескерілуі мү мкін. Сондық тан қ арауғ а дайындық кезінде дене жарақ аттары мен киімдегі іздерді, ең болмағ анда, жалпы тү рде қ арап шығ у қ ажет. Бұ л объектілерді мұ қ ият тексеру қ араумен қ атар жә не қ араудан кейін жү ргізіледі. Жә бірленушінің денесін қ арау куә ландыру ережелерін сақ тай отырып жү зеге асырылады. Тонау жә не қ арақ шылық шабуылдары болғ ан жерді қ араудың нә тижелігі жедел-тергеу тобының техникалық жағ ынан қ амтамасыздандырылу дә режесіне тікелей байланысты. Осы қ ылмыстарды ашу ү шін маң ызы бар аяқ тың, қ олдың, қ анның, сілекейдің, микробө лшектердің, иіс жә не ө зге де іздерін анық тауда, бекітуде жә не алуда қ олданылатын қ ұ рал-жабдық тар жиынтығ ымен қ атар, тергеу тобы қ араң ғ ы кезде қ арау жү ргізуде қ олданылатын жарық тандыру қ ұ ралдарын, aya райының қ олайсыз жағ дайдаларында іздерді сақ тап қ алуғ а мү мкіндік беретін жабдық тарды, қ озғ алыс қ ұ ралдарын жә не ө зге де техникалық қ ұ рал-жабдық тарды қ оса пайдаланулары керек.

Басқ а да қ ылмыстардағ ыдай тонау жә не қ арақ шылық шабуылдары бойынша қ арау тергеу ә рекетін жү ргізетін тергеу тобының қ ызметін тергеуші басқ арады. Қ араудың алдында ол оқ иғ а болғ ан жердің қ ауіпсіздігін, бө тен адамдардын жү рмеуін, іздердің ө згеріссіз сақ талуын (жаң быр немесе қ ар жауып тұ рса) камтамасыз етеді, қ ылмыс оқ иғ асын ез кө зімен кө ргендерді жә не оқ иғ а болғ ан жерге бірінші болып келгендерді анық тайды (ө зі немесе полиция қ ызметкерлерінің кө мегімен). Осы тулғ алардан сұ рау жү ргізу арқ ылы келесі мә селелерді анық тайды:

• қ ылмыстық іс-ә рекетгің болғ ан уақ ытын, сипатын жә не жағ дайын;

• қ ылмыскерлердің қ ашып жасырынғ ан бағ ытын, олардың санын жә не ерекше белгілерін;

• оқ иғ а орнында мү мкін болғ ан ө згерістер жә не қ арауды жү ргізуде дұ рыс бағ ыт-бағ дар алуғ а маң ызы бар мә селелерді.

Егер қ ылмыскерлерді ізін суытпай тұ рып іздестіруге мү мкіндік болса, тергеуші жү ргізіліп отырғ ан тергеу қ арауының кезендеріне байланыссыз, ұ йымдастыру шараларын міндетті тү рде жү ргізуі керек.

Мү лікті иемдену мақ сатымен жасалғ ан тонау мен қ арақ шылық шабуылдары қ ылмыстары бойынша жү ргізілетін қ арауғ а материалды жауапты тұ лғ алар мен экімшілік ө кілдері қ атыстырылуы мү мкін. Тергеуші қ арау барысында қ ылмыс жағ дайларын анық тау ү шін маң ызы бар іздер мен заттарды бекітеді жә не алады, жеке ө зі немесе мамандардың кө мегімен ғ ылыми-техникалық кұ рал-жабдық тарды қ олданады, қ арауғ а қ атысушы тү лғ алардың іс-ә рекеттерін ұ йымдастырады, қ арау кезінде табылғ ан іздер мен заттарғ а куә герлердің назарын аударады, қ ылмыскерлерді анық тау мен іздестіру шараларын жү ргізу ү шін маң ызы бар мә ліметтерді криминалдық іздестіру қ ызметкерлеріне хабарлайды.

Криминалдық іздестіру қ ызметінің қ ызметкері суымағ ан іздер бойынша қ ылмыстық элементтерді іздестіруді жү зеге асырады, тонау немесе қ арақ шылық шабуылды ө з кө зімен кө ргендерді жә не қ ылмыстың жасалу жағ дайлары туралы білетін куә ларды анық тайды. Учаскелік инспектормен бірге қ ылмысты ашу мақ сатында осы ауданда тұ ратын немесе жұ мыс жасайтын полицияның штаттан тыс қ ызметкерлерінің кө мегін қ олдану арқ ылы шаралар-ды қ абылдайды. Осы мақ сатпен жақ ын тұ рғ ан ү йлердің тұ ргындарынан жә не басқ а да азаматтардан сұ рау жү ргізіп, қ ылмыскерлердің қ ашуы мү мкін жолдарғ а кедергілер қ ою мен ұ стау шараларын ү йымдастырады. Қ ылмыскер-лерге іздеу салып, жасырынуы мү мкін жерлерді: ү йлердің шатырларын, подвалдарды, қ ораларды, қ оймаларды, ашық жерлерді зерттеп, ұ рланган заттарды ө ткізуі мү мкін жерлерге бақ ылау қ ояды.

Криминалдық іздестіру қ ызметкері жедел-іздестіру тіркеулерінің кө мегімен бұ рын осығ ан ұ қ сас қ ылмыстарды жасағ ан тұ лғ аларды анық тап, олардың осы қ ылмысқ а қ атыстылығ ы бар-жоғ ын тексереді. Егер ұ рланғ ан заттарды тыгып қ ойғ ан жерлер анық талса, осы жерлерге бақ ылау қ ойылады. Қ арау барысында жә не ол аяқ талысымен жедел-іздестіру қ ызметкері ішкі істер органдарының кезекші бө лімімен байланысып, олар арқ ылы патруль жә не жолғ а бақ ылау жү ргізетін бекет инспекторларына, жол полиция қ ызметкерлеріне, тә ртіп сақ тау пунктеріне қ ылмыс жасауда сезікті тү лғ аларды анық тау жә не ұ стау ү шін қ арау кезінде алынғ ан мә ліметтерді жібереді. Жедел-іздестіру қ ызметкері ө з тарапынан жедел-іздестіру шараларын жү ргізу нә тижесінде алынғ ан мә ліметтерді тергеушіге дер кезінде хабарлауғ а, оқ иғ а болғ ан жерді қ арауда кө мек кө рсетуге, тергеушінің тапсырмаларын орындауғ а міндетті.

Қ ылмыстық оқ иғ а болғ ан жерді қ арау кезінде қ ьйшыстың болғ анын дэлелдейтін болжауды нақ тылайтын іздер ғ ана табылып бекітілмей, сонымен қ атар, инсценировкаланган тонау жә не қ арақ шылық шабуылды негіздейтін іздер де зерттелінеді. Кө бінесе мұ ндай жағ дайлар айтылғ ан оқ ига жайлы мә ліметтердің фактілі мә н-жайларғ а сә йкес келмеуінен кө рінеді, мысалы, оқ иғ а болғ ан жерде ө зін жә бірленушімін деп айтқ ан тү лғ аның аяқ іздерінің табылмауы. Инсценировкаланган тонау жә не қ арақ шылық шабуылды ашуғ а мыналар кө мегін тигізеді: қ ылмыстық оқ иғ а жағ дайларына талдау жасау арқ ылы оның арызданушы кө рсетпелеріне сә йкес келмеуін анық тау; тергеу экспериментін жү ргізу; аудит пен бухгалтерлік сараптама жү ргізу; сот-медициналық сараптаманы тағ айындау жә не жү ргізу; жә бірленушіден мұ қ иятты тү рде жауап алганнан кейін қ айта жауап алу; анық тама органдарының жедел-іздестіру мү мкіндіктері.Тонау жә не қ арақ шылық шабуылдары істері бойынша қ арау жү ргізудің нә тижелілігі қ ылмыстың іздерін тек қ ана дұ -рыс табу мен алудан тұ рмай, сонымен қ атар, қ ылмыскерлерді анық тау, іздестіру жә не ә шкерелеу мақ сатында дү -рыс қ олданылуынан кө рінеді. Осы мақ сатта қ ол, аяқ, аяқ киім, шабуыл қ ұ ралдары, қ ан іздері қ олданылуы мү мкін. Осы іздердің ішінде қ ол іздерінің маң ызы зор, ө йткені сезіктінің қ ылмыс болғ ан жерде болғ анын жә не қ арау кезінде табылғ ан объектілерді оның қ олымен ұ.стағ анын кө рсететін кү мә нсіз дә лелдеме болып табылады. Сезіктінің кү нделікті қ олданыстагы заттарда, киімдерде қ алдырғ ан қ ан іздері қ арақ шылық шабуылды дэлелдеу ү шін қ олданылуы мү мкін.

Қ ылмыскерді ұ стау жә не жеке тінту. Тонау жә не қ арақ шылық шабуылдарын жасағ ан тұ лғ алар анық талса, оларды ұ стау тез арада жү зеге асырылады. Мұ ндай қ ылмыстарды жасайтын қ ылмыскерлер кө бінесе, қ аруланғ ан болып келетінін полиция қ ызметкерлері ескеру керек. Қ аруланғ ан қ ылмыскерлерді ұ стауда кинологтардың қ атысуының да маң ызы зор.Ұ сталғ андарғ а тез арада жеке тінту жү ргізіледі. Тінту кезінде қ арулар мен оның макеттері жә бірленушіні қ орқ ыту ү шін немесе оны ұ рып соғ у ү шін қ олданылуы мү мкін ө зге де заттар алынады. Сонымен қ атар, тінту кезінде жә бірленушіден ұ рланғ ан заттар немесе бағ алы заттар (сағ ат, ақ ша, кркаттар, ямияндар, қ олғ аптар, шарфтар жә не т.б.), шабуыл жасалғ ан немесе жаң а қ ылмыстың дайындалып жатканын кө рсететін ғ имарат, ү й-жайдың немесе жолдардың жобалары, жеке қ ұ жаттар алынады. Қ ылмыскерлер жеке басын анық тауды қ иындату мақ сатында немесе жалғ ан қ ұ жаттардан қ ү лылу ү шін тінту алдында оларды лақ тырып тастауғ а тырысады.Жеке тінтуден соң сезіктінің киіміне қ арау жү ргізіледі. Мұ нда жә бірленуші киімінің микроталшық тары ізделініп, тө белестің іздері тіркелінеді: киім бө лшектері мен ү зілген тү ймелер, толығ ымен немесе жартылай жү лынғ ан қ алталар, жағ алар. Киімнен оқ иғ а болғ ан жердің топырақ белшектері (грунт) немесе жә бірленуші киімінің микроталшық тары табылуы мү мкін.

Егер сезікті қ ылмыс жасалғ аннан кейін ұ сталса, киімін қ араудан кейін куә ландырудан етуі керек. Куә ландыру кезінде тырнақ тың астындағ ы микрозаттарғ а, денесінде жә не қ олдарындағ ы тырнақ тың, тістің іздеріне кө ң іл бө лу қ ажет. Қ ажетті жағ дайларда сезіктіні куә ландырудан кейін сот-медицина сараптамасына жібереді.

Сезікті мен айыпталушыдан жауап алу. Қ ылмыскерлер тонау немесе карақ шылық шабуылын жасамас бұ рын алдын ала алибиін дайындайды: кино немесе ө зге де кө рініс мекемелеріне билет сатып алады немесе жұ мыс уақ ыты кезінде жұ -мыс орнын қ алдырып қ ылмыс жасағ ан кездер де кездеседі. Кейде қ ылмыскерлер туысқ андарымен, таныстарымен, басқ а қ ылмысқ а бірге қ атысушылармен шабуыл жасағ ан кезде басқ а жерде болғ ан деп кө рсетпе беру туралы алдын ала келісім жасайды. Осындай қ ылмыскерлер тарапынан жалғ ан жолғ а тү сіру ү шін жасалатын ә рекеттері сезіктіні ә шкерелеуге қ иындық туғ ызады. Сондық тан жауап алуғ а дайындық ты егжей-тегжейлі дайындауды талап етеді. Сезіктіден жауап алуды қ ылмыс жасағ ан кезде қ айда болғ анын анық таудан бастау керек. Егер сезікті ө зінің болғ ан жерін, кө рген, сол кезде араласқ ан адамдарын атап кө рсетсе, олардың алдын ала келісіп айқ ындап алулары мү мкін емес детальдарғ а кө ң іл бө лу керек. Мысалы, кездесу нақ ты қ ай жерде болды, кездесудің қ андай себебі болды, тағ ы да кім болды, кездесу жерінің жағ дайы, кім қ андай орындық та отырды, не жө нінде эң гіме айтылды жә не т.б. Сезіктінің кө рсетпелері толығ ымен тексеріледі.

Қ ылмысқ а қ атысқ андығ ын мойындамайтын кейбір қ ылмыскерлердің берген кө рсетпелерін тексеру кейде қ иындық қ а соғ ады. Мысалы, сезіктінің қ ылмыс жасалғ ан уақ ытта далада, саяжайда серуендеген кезде, мұ з айдынында немесе баска жерде шаң ғ ы тепкен кезде ө з таныстарынан ешкімді кө рмедім, куә ларды атап бере алмаймын деп кө рсетпе берген жағ дайларда. Мұ ндай жағ дайларды оқ иғ а болғ ан жерді қ арау жә не басқ а да тергеу ә рекеттерін жү зеге асыру кезінде жиналғ ан заттай немесе ө зге дә лелдемелер арқ ылы анық тауғ а болады. Кө птеген жағ дайда жасағ ан қ ылмысын мойындауғ а тура келген айыпталу-шылар жауап алу кезінде жә бірленушіге қ атысты қ олданган кү штің сипатын, дә режесін жең ілдетіп кө рсетуге, қ арудың орнына макет қ олданылғ ан немесе тіпті қ ару қ олданылғ ан жоқ деп қ ылмыстың жағ дайын ө згертіп айтып, ө здерінің іс-ә рекеттерінің жең ілдірек қ ылмыспен саралануына тырысады. Қ арақ шылық шабуылы қ ылмыстық топпен жасалғ ан болса, алдын ала ақ ылдасу фактісінің жә не дайындық шараларының болғ анын жасырады. Ал егер айыпталушының бірнеше қ арақ шылық қ ылмыстарына қ атысы болса, ө зінің ә рекетгерін бандитизм қ ылмысы ретінде сараламау ү шін жауап алу барысында қ ылмыстық топтың тұ рақ тылығ ын, қ аруларды арнайы қ ылмыстык ә рекеттер жасау мақ сатымен сатып алу фактісін жоқ қ а шығ аруғ а тырысады. Сондық тан жауап алуғ а дайындық кезінде барлық қ ылмыстық іс материал-дарына талдау жасап, жиналғ ан дә лелдемелерді ескере отырып, жауап алу тактикасын дұ рыс таң дау қ ажет.

Егер айыпталушы тонау немесе қ арақ шылық шабуылын жасағ анын мойын-даса, жауап алу кезінде қ ылмыстың барлық жағ дайлары толығ ымен, соның ішінде қ ылмысты алдын алу шараларын ұ йымдастыруғ а қ атысты жағ дайлар да анық талады. Кінә сін мойындап отырғ ан сезіктінің (айыпталушының) кө рсетпесін оқ иғ а болғ ан жерде тексерген жө н болып табылады. Мулда кө рсетпесі тексерілетін тұ лғ аның тү сініктемесін бейнетаспағ а тү сіру керек.

Қ ол іздерін оқ иғ а болғ ан жерден табылғ ан заттардан ғ ана іздемей, жә бірленушіден тонау жә не қ арақ шылық шабуыл нә тижесінде алынғ ан заттардан жә не сезіктіні, айыпталушыны тінту кезінде табылғ ан заттардан да іздеу қ ажет.

Қ арақ шылық шабуылы атыс қ аруын қ олданып жасалғ ан жағ дайда оны қ олдану іздерін, гильза мен оқ ты табу маң ызды мә селелердің біріне жатады. Осы арқ ылы шабуыл кезінде қ олданылғ ан қ ару-жарақ тың тү рін, жү йесін, калибрін, қ андай қ арудан ату жү зеге асырылғ андығ ын, қ анша рет атқ анын, ал гильза мен оқ арқ ылы сезікті мен айыпталушыдан алынғ ан қ ару қ ұ ралынан ату жү зеге асырылғ ан жоқ па екенін анық тауғ а болады. Осы қ ылмыстарды ашу кезінде оқ иғ а болғ ан жерден табылғ ан қ олдан жасалғ ан тығ ындардың маң ызы зор. Тығ ын жасауғ а қ олданылғ ан қ ағ аздың бетіндегі мэтіндер қ ылмыскерлерді табуғ а, кей жағ дайларда оның қ ылмыс оқ иғ асына тікелей катыстылығ ын, кінә лігін дэлелдеуге кө мектеседі. Ал егер тығ ынды жасауғ а мэтіні жоқ таза қ ағ аздар қ олданылса, қ ағ аз материалдарының ө зі де дә лелдемелік мә нге ие бола алады. Оқ иғ а болғ ан жерде табылган жә не алынғ ан бытыра мен картечьтерге сараптама тағ айындау арқ ылы олардың сезікті немесе айыпталушыдан алынган бытыра мен картечьдермен ұ қ састығ ы анық талады. Егер олар қ олдан жасалса, олардан табылғ ан іздер арқ ылы бытыра мен картечьті дайындауда қ олданылғ ан қ ұ ралдар идентификацияланады. Оқ тиген жерлердің сипаты мен орналасуы, оқ тың, гильзаның, бытыраның, тығ ынның орналасуы арқ ылы, сонымен қ атар, атудың қ осымша іздері (кү ю, ластану, жанбай қ алғ ан тү йіршіктер) арқ ылы атудың қ ашық тығ ын, қ ай жерден атылғ анын, атқ ан адамньщ тұ рғ ан жерін анық тауғ а болады.

Тонау жә не қ арақ шылық шабуылдарының жағ дайларын, сонымен қ атар, қ ылмыскердің жеке басы анық тауда қ ылмыскерлердің қ ылмыс оқ иғ асы болатын жерге бағ ытталғ ан жолда, шабуыл жасағ ан жерде немесе одан кеткен жолда жоғ алтқ ан, қ алдырғ ан заттар мен қ ұ жаттардың маң ызы зор. Мұ ндай заттардың қ атарына қ ылмыскердің жеке заттары, жазбалары, блокноттары, жол жү ру қ ұ жатгары немесе жә бірленушіден тартып алынғ ан заттар мен ақ шалар жатады. Оқ иғ а болғ ан жерден қ ылмыскер мен жә бірленушінің тө белесу нә тижесінен киімдерінен ү зіліп қ алғ ан тү ймелер, мата бө ліктері, талшық тар мен қ ан іздері табылуы мү мкін. Ә сіресе микробө лшектер мен иіс іздерін табу мен алуғ а кө ң іл бө лу қ ажет. Іздерді тауып, дұ рыс қ олдана білу осы қ ылмыстарды тергеу мен ашудың бірден-бір кепілдігін кө рсетеді. Микробө л-шектерге қ ылмыскерлердің объектілермен жанасу кезінде қ алдырылғ ан заттар мен материалдардың ұ сақ бө лшектері, киім талшық тары, лай, шаң іздері жатады. Объектілерден табылғ ан иіс іздерін (қ ылмыскермен қ алдырылғ ан киім, қ олданғ ан немесе қ олында ұ стағ ан затгар) сақ тау ү шін оларды арнайы герметикалық жабылатын қ ұ бырларғ а немесе альминий фольгаларга салады. Кейін фіарды қ ылмыскерлерді ізін суытпай тұ рып іздестіруде немесе қ ызметтіне-іздеу салу итінің кө мегімен анық тауда қ олданады. Осы қ ылмыстар бойынша заттай дә лелдемелердің кө птілігі тағ айындалатын

сот сараптамалардың ерекшелігін анық тайды.

Криминалистикалық сараптамалардың ішінен кө п жү ргізілетінтердің қ атарына жататындар: баллистикалық - қ арудың тү рін, жү йесін, калибрін анық тау ү шін, оның атуғ а жарамдылығ ын, жү зеге асырылғ ан атудың бағ ытын жә не ара қ ашық тығ ын, атыс қ аруын идентификациялау ү шін; суык қ аруына жү ргізілетін сараптама; трасологиялық - аяқ киімнің, кө ліктің іздерін зерттеу ү шін, бү тінді бө лшек арқ ылы анық тау ү шін; дактилоскопиялық - қ ол саусақ тарының іздерін зерттеу ү шін.Сот сараптамасының ө зге тү рлерінің ішінен кө бінесе нарқ ологиялық, сот-медициналық - дене жарақ атының сипаты мен ауырлығ ын, оны келтіру уақ ытын жә не жарақ ат салғ ан қ ұ раддың тү рін, келтірілген жарақ аттың кіру жә не шығ у жерлерін, жарақ аттың пайда болу механизмін анық тау ү шін тағ айындалатын сараптамалар жү ргізіледі. Сонымен қ атар, заттай дә лелдемелердің (қ ан, шаш, сілекей) сот-медициналық сараптамасы, химиялық, товароведтік жә не айыпталушының есі дұ рыстығ ы туралы сұ рақ ты шешетін сот-психиатриялық сараптамалар да тағ айындалады.