ХХ ғ. Қазақ интелегенциялары

Кең ес ү кіметі кезінде қ оғ амдық ғ ылымда ү стем болып келген таптық кө зқ арас ұ ғ ымы ә рбір адам мен ә рбір халық тың жеке ө зінің бостандығ ы, бү кіл адамзат мә дениетіндегі жетістіктерге еркін қ ол жеткізу қ ұ қ ығ ы сияқ ты жалпы адам баласына тә н ө ркениетті игеру жолында қ ұ жырлылық пен кү рескен ХІХ-ХХ ғ асырлардағ ы қ азақ интеллигенциясының қ ызметін объективті зерттеуге кедергі жасады. Қ азақ интеллигенциясының қ алыптасу тарихы, осы процестің тарихи-мә дени алғ ышарттары бір жақ ты қ арастырылды. Қ азақ интеллигенциясы алдың ғ ы қ атарлы орыс мә дениетінің ық палымен қ алыптасып, дамыды деген сың аржақ қ ағ ида орын алды. Қ азақ интеллигенциясын қ алыптастырудағ ы ұ лттық рухани бастау-кө здер, қ оғ амда орын алғ ан ә леуметтік-экономикалық жә не саяси жағ дайлардың ХІХ ғ асырдың екінші жартысы мен ХХ ғ асырдың бас кезіндегі қ азақ интеллигенциясының жең е легінің пайда болуы мен оның нақ тылы іс-ә рекетіне жасағ ан ә сері зерттеушілер назарынан тыс қ алды. Ал Алаш қ озғ алысының пайда болуына ұ йтқ ы болып, Алаш партиясы мен Алашорда ү кіметінің белсенді қ айраткерлері болғ ан Ә лихан Бө кейхановтың тө ң ірегіне топтасқ ан ұ лт зиялылары " халық жаулары" деген жалғ ан жалалармен айыпталып, олар туралы айтуғ а да жазуғ а да ресми тү рде тыйым салынды.

Қ азақ интеллигенциясының басты сің ірген ең бегі мынада: ол бү кілресейлік даму кезең інің басталуын дер кезінде байқ ап, қ азақ қ оғ амын да қ озғ алысқ а келтіру амалдарын іздестірумен айналысты, бұ л ү шін бірінші орыс революциясы берген ә леуметтік жә не саяси бостандық тарды пайдаланып, туғ ан халқ ын феодалдық - патриархаттық мешеуліктен шығ аруғ а, патшалық езгіден азат етуге, оғ ан білім мен прогресс, мемлекеттік тә уелсіздік алу жолдарын кө рсетуге ұ мтылды.

18. Бірінші дү ние жү зілік соғ ыс.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс 1914 жылғ ы 19 шілдеде (1 тамызда) басталды.Оғ ан 38 мемлекет тартылды. Соғ ысқ а қ атысушы басты елдер (одақ тар):

Ү штік одақ (Германия, Австрия-Венгрия, Италия).

Антанта (Англия, Франция, Россия).

Соғ ыстың сипаты- басқ ыншылық, агрессиялық, империалистік соғ ыс болды.

Соғ ыстың себептері:

Империализмнің барлық қ айшылық тарының кү рт шиеленісуі.

Капиталистік ө ндіріс тә сілінің ә ркелкі жә не секірмелі болуы.

Империалистік державалардың бө лініп қ ойғ ан дү ние жү зінің шекараларын қ айтадан бө луге тырысуы.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ысқ а Россия дайындық сыз, ә скери - ө неркә сіптік ә леуеті (потенциал) тө мен, кө лігі нашар дамығ ан жағ дайда кірісті, армия ә скери-техникалық жағ ынан нашар қ амтамасыз етілген еді.

Бұ л соғ ыс (империалистік) барлық халық тарғ а, соның ішінде Қ азақ станғ а да аса ауыр зардаптарын тигізді. Қ азақ стан майданды шикізатпен қ амтамасыз ететін ірі ө ң ірлердің біріне айналды. Соғ ыс қ ажетіне жергілікті халық тан алынатын салық 3-4 есе кө бейді. Россияның дү ниежү зілік империалистік соғ ысқ а кірісуі Қ азақ станды тонауды кү шейтті. Соғ ыс қ ажетіне деп ө лке ең бекшілеріне 10-ғ а жуық салығ ы енгізілді:

1. 40899244 пут мақ та
2. 38 мың шаршы аршын киіз
3. 3 млн. пут мақ та майы
4. 229 мың пут сабын
5. 300 мың пут ет
6. 473928 пут балық
7. 70 мың жылқ ы
8. 12797 тү йе алынды
9. 14 мың киіз ү й салынды

Жетісудан 34 млн. сом мө лшерінде мал жә не мал ө німдері 1917 жылы шаң ырақ салығ ы 100209 сом болды. Осының бә рі егістік жердің қ ысқ аруына, ірі қ ара мал басының азаюына ә кеп соқ ты.

Осы жылдары (соғ ыс жылдары) жұ мысшылардың жағ дайы ө те ауыр болды. Бір кү ндік орташа жалақ ы – 20 тиын. Жұ мыс кү нінің ұ зақ тығ ы – 12-14 сағ ат. Қ ымбатшылық артты: ұ н-70%, қ ант-50%, сабын-200%-ғ а ө сті. Кен ө ндіру, мұ най, кө мір ө ндіру қ ұ лдырады. Ө ндірістегі мамандығ ы бар жұ мысшылар ү лесі кү рт азайды. Елдің ө неркә сібіндегі жалпы кү йзеліс пен ауыл шаруашылығ ының қ ұ лдырап кү йзелуі Қ азақ стан экономикасын қ ұ лдыратты, ө ндіргіш кү штердің даму дең гейі бірте-бірте кеми берді.

Сонымен қ атар Қ азақ стан жеріне Ү штік Одақ тың ә скери тұ тқ ындары орналастырылды. Олар, негізінен, Павлодар, Семей, Ақ мола қ аларына орналастырылды. Мысалы, Омбыда- 20000 ә скери тұ тқ ын, Ақ молада 8612 тұ тқ ын, ал Тү ркістан ө лкесінде 200 мың -ғ а жуық ә скери тұ тқ ын болғ ан. Соғ ыс жылдары Австрия-Венгрия, Германия тұ тқ ындарының қ азақ жеріне ә келінуі ө лкенің қ оғ амдық – саяси жағ дайына ә сер етті.

Қ азақ ө лкесінде ерлердің майданғ а шақ ырылуы шаруашылық жағ дайы дағ дарысқ а ү шыратты. Мысалы, Семей, Ақ мола облыстарында жұ мысшылардың 50%-ы, Орынборда 40%-ы, Жетісуда-ү штен бірі шақ ырылды. Сондық тан патша ү кіметі ә скери тұ тқ ындарды жұ мысқ а пайдалана бастады. Қ азақ стан жерінде болғ ан ә скери тұ тқ ындардың жағ дайы қ иын болды. 1915 жылы Риддерде ауыр тұ рмыстық жағ дайғ а байланысты ә скери тұ тқ ындардың ереуілі болды. Соғ ыс жылдарында ә скери тұ тқ ындарғ а арналғ ан Челябі мен Қ останай аралығ ында орналасқ ан Троицк лагері «Ө лілер лагері» деп атанды. Сө йтіп, соғ ыс елдегі жалпы ұ лттық дағ дарысты терең детіп, 1916 жылғ ы кө теріліске алып келді.

19. Қ азақ стан азамат соғ ысы жылдарында. “Ә скери коммунизм” саясаты. 1918 ж. антантаның империалистік Чехослав-қ корпусын жас Кең ес ү кіметіне айдап салды. Олар Сібір, Орал, Еділ бойын басып алды. Ал ақ гвардияшылар Челябинск, Петропавл, Кө кшетау, Ақ мола, Омбы, Павлодар, Семей, Қ останайды басып алды. Осы кезде Алаш Орда ү кіметі Дутовпен бірігіп, Кең ес ү кіметіне қ арсы соғ ысты. Калчак Жетісуді басып алу ү шін атаман Анненковтың басшылығ ымен ақ гвардияшыларды жіберді. Жетісуді қ орғ аушылар: Бокин, Емилев, Розыбакиев, Масанчи, Ораз Жандосов, Қ ызыл армияның ұ лттық бө лімдерін қ ұ ру ү шін 1918ж. 17 қ арашада жауынгерлері ұ лттық белгілері бойынша ә скери бө лімдерде еркін топтауғ а рұ қ сат етілді. Содан соң орыс емес ұ лттардың 19-35 жас аралығ ындағ ы 25 мың адам армия қ атарына шақ ырылды. қ арсы Қ аз.ның атақ ты зиялылары: Ә.Жангелдин, А.Иманов, Қ аратаев, Розыбакиев, Исаев, Алма Оразбаева. Кескілескен азамат соғ ысы жү ріп жатты. 8 млн адам қ аза тапты. Анненковтың ә скерлеріне қ арсы қ азақ жерлері ә скери отрядтар қ ұ рып жатты. Жетекшілері: Миронов, Мендешев, Ә йтиев, Майкө тов жә не т.б. Солтү стік Жетісуда партизан қ озғ алысы ө рістеді. 1918ж. маусым 1919ж. қ азан Черкаск қ орғ анысы жауынгерлер саны 4-10ғ а жетті. 1918 ж. Қ азақ станда Анненков, Черкаскіні алды. Калчакты талқ андау Фрунзе жә не 25-ші Чапаев дивизиясына тапсырылды.