XX ғасыр басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы.

XX ғ асырдың басы Ресей империясында ә леуметпк қ айшылық тардың шиеленісуімен, Қ азақ станда отарлық саясаттың кү шеюімен ерекшеленді. Отарлық саясат, ә сіресе аграрлық салада пә рменді жү ргізілді. Ө йткені аграрлық мә селе қ оныстандыру саясатына тығ ыз байланысты еді. Қ азақ ө лкесі бірнеше қ оныстандыру аудандарына бө лінді: Торғ ай-Орал, Семей, Сырдария, Жетісу. Патша ө кіметі «Қ оныс аудару қ орынна» (Переселенческий фонд) қ уру ү шін Қ азақ ө лкесіндегі «артық» жерлерді анық тайтын қ оныстандыру басқ армаларын қ ұ рды. Қ оныстандыру басқ армалары ә рбір қ азақ отбасы 15 десятина жер ү лесін алуғ а қ ұ қ ылы деген ереже енгізіп, ал қ алғ ан жердің барлығ ы Мемлекеттік меншік министрлігі басқ аратын қ оғ амдық жер қ орына берілетін болды. Мұ ндай тә ртіптер қ азақ халқ ының дә стү рлі мал шаруашылығ ының кү йреуіне ә кеп соқ тырды. Агроном А. Кауфманның есебі бойынша, мал шаруашылығ ының қ алыпты ө мір сү руі ү шін, ә рбір кө шпелі шаруашылық қ а, мысалы, Сырдария ауданында 145 десятина жер, ал Жетісуда 110 десятина жер қ ажет еді.

«Қ оныс аудару қ орына» қ азақ тардың жайылым, суат, мал айдау жолдарын, қ ыстақ тарын тартып ала бастады. Сонымен бірге, Қ азақ ө лкесінде Орынбор, Орал, Сібір, Жетісу казак ә скерлері де орналасқ ан болатын. XX ғ асыр-дың басына қ арай казактардың саны 1 миллион он бір мың адамғ а жетті жә не олар 15, 6 миллион гектар ең қ ұ нарлы деген жерлерге иелік етті Ресейдегі аграрлық саладағ ы езгерістердің жаң а кезең і «Столыпин реформаларымен» тығ ыз байланысты болды. 1906 жылы Ресейдің премьер-министрі болып тағ айындалғ ан П.Столыпин елде аграрлық реформа жү ргізуді қ олғ а алды. Столыпиннің аграрлық реформасының тү пкі мә ні селоларда аграрлық буржуазияны, яғ ни орта дә улетті кулактар тобын қ алыптастыру арқ ылы Ресейдегі аграрлық мә селені шешу болатын. Реформа бойынша шаруаларғ а ә зіне тиесілі жер ү лесімен қ ауым қ ұ рамынан шығ ып, жеке хутор қ ұ руғ а рұ қ сат етілді. П. Столыпин Ресей империясының шеткі аймақ тарына, соның ішінде астық ө ндіру ү шін ө те қ олайлы Қ азақ ө лкесіне ерекше кө ң іл бө лді. Қ азақ жеріне Ресейден келген шаруаларды қ оныстандыру мен кулак шаруашылық тарын қ ұ ру ү шін оларғ а жең ілдіктер беру жү йесі енгізілді. Ә рбір хуторғ а 45 десятина жарамды жә не 15 десятина егістік жер берілетін болды. Жер бө луші мекемелерге жергілікті кө шпелі қ азақ тардың жерін тартып алып, олардың орнына орыс шаруалары мен кулактарды орналастыруғ а рұ қ сат берілді.

Осындай шаралар арқ ылы Столыпин орыс шаруаларын Қ азақ жеріне қ оныс аудару қ озғ алысына кү шті серпін берді. Егер 1895-1905 жылдары Қ азақ ө лкесінің далалық облыстарына 294296 адам қ оныстанса, ал 1906-1910 жылдар арасында қ оныстанушылар саны 770 мың адамғ а жетті. 1897 жылғ ы санақ бойынша Дала ө лкесінде орыстардың ү лесі 20% қ ұ раса, ал 1917 жылы 1 қ аң тардағ ы есеп бойынша олардың ү лесі 42%-ғ а жетті. Тү ркістан ө лкесінде орыс шаруаларының ү лес салмағ ы 3, 7%- дан 7, 9% -ғ а дейін ө сті.

1893-1905 жылдары қ азақ тардан 4 млн. десятина жер тартып алынса, ал 1906-1912 жылдары 17 млн десятинағ а, 1916 жылы 40 млн десятинағ а, 1917 жылы 45 млн десятинағ а жетті. Тартып алынғ ан жерлер негізінен Семей, Ақ мола, Орал, Торғ ай облыстарында болды. Бұ л облыстардан 40, 5 млн десятина, Жетісудан 4 млн десятина, Сырдария облысынан 500 мың десятина ең қ ұ нарлы жер алынды.

XX ғ асырдың басында Қ азақ ө лкесінде тау-кен ө неркә сібі даму ү стінде болды. Ө йткені, қ азақ жерінің қ азба байлығ ын игеруде жақ сы жолғ а қ ойыла бастағ ан еді. 1902 жылы барлығ ы 18695 жұ мысшы ең бек ететін 197 ө ндіріс орны жұ мыс істеген. Тау-кен ө ндірісімен бірге ө нім ө ң дейтін шағ ын кә сіпорындар жуйесі де қ алыптаса бастады. Бұ л кезең де ө лкеде 690 кә сіпорын болса, ал онда 7297 адам жұ мыс істеген. XX ғ асырдың ең ірі деген ө ндіріс орындарына Қ арағ анды кемір шахталары, Қ азақ ө лкесінің шығ ыс жә не орталық аудандарындағ ы тү сті металлургия, Орал-Ембі мұ най ө ң деу кә сіпорындары кірді. Ісжү зінде бұ л ө ндіріс орындары шетел кә сіпкерлерінің, негізінен ағ ылшын, француз, американдық тардың қ олында болды. «Спасск мыс кеніші» акционерлік қ оғ амының тө рағ асы ағ ылшын парламентінің мү шесі Артур Фелл, ал тө рағ аның орынбасары Франция президентінің жиені Эрнест Жан Карно болды. Орыстық -Азиялық деп аталатын Риддер мен Екібастұ з кеніштерінің корпорациясы ағ ылшын компаниясының иелігіне беріліп, оғ ан болашақ АҚ Ш президенті Герберт Гувер мен ағ ылшын қ аржыгері Уркварт қ аржы салды.

Қ азақ жері арқ ылы ө тетін теміржолдарды салу нә тижесінде теміржол жұ мысшыларының саны ө се бастады. Мысалы, Орынбор-Ташкент темір жолының ұ зындығ ы 1656 км қ ұ раса, ал онда істейтін жұ мысшылардың саны 30 мың ғ а жетті. Бұ л теміржол 1901-1905 жылдары салынып, Қ азақ ө лкесіндегі ең негізгі магистральге айналды. Жол бойында Шалқ ар, Қ азалы, Перовск, Тү ркістан сияқ ты ірі бекеттер жұ мыс істеді.

XX ғ асыр басында Ресейде болсын, Қ азақ ө лкесінде болсын жұ мысшылардың ә леуметтік жағ дайы ө те ауыр еді. Ә сіресе қ азақ жү мысшыларының ә леуметпк жағ дайы ешбір сын кө термейтін дә режеде болды. Олар жұ мыстың ең ауыр тү рлерін жә не жалақ ы аз тө ленетін бө ліктерінде істеді. Ө йткені қ азақ жұ мысшыларының кә сіби мамандық тары болмады, кө пшілігі маусымдық жү мыстарғ а жалданды. Ө ндіріс басшылары мен жергілікті патша ә кімшілігі қ азақ жұ мысшыларының орыс тілінде еркін сө йлей алмайтындық тарын пайдаланып, ү немі олардың азаматтық ә рі ә леуметтік қ ү қ ық тарын бұ зып отырды. Кә сілорындар техникалық қ ауіпсіздік талаптарын орындамады, қ ұ рал­ жабдық тармен қ амтылмағ ан кү йде жұ мыс істеді. Оның ү стіне ең бекші халық қ а шетел мамандары да астамшылық кө рсетіп отырды. Мұ ның бә рі жұ мысшылардың ө з жағ дайларын жақ сарту ү шін кү реске шығ уғ а итермеледі.