Дағдарыстардың түрлеріне талдау жасау және олардың экономикалық салдарын анықтау.

Экономикалық дағ дарыс – дағ дарысты, тоқ ырауды, жандануды жә не ө рлеуді дә йекті тү рде қ амтитын ұ дайы ө ндірістік цикл кезең дерінің бірі. Нарық тық жағ даяттың кү рт қ ұ лдырауымен, ұ лттық экономиканың тұ рақ сыздануымен, қ оғ амдық ұ дайы ө ндірістегі ү йлесімсіздіктің кү шеюімен сипатталады. Экономикалық дағ дарыс тауар капиталын артық ө ндіруден (сатылмағ ан ө німдердің ө суі), ө ндірістік капиталдың артық қ орлануынан (ө ндірістік қ уаттардың толық қ уатпен жұ мыс істемеуінің кө беюі, жұ мыссыздық тың ө суі), ақ ша капиталының артық қ орлануынан (ө ндіріске жұ мсалмағ ан ақ ша санының кө беюі) кө рініс табады. Ө ндіріс шығ ындарының ө суі, бағ а мен пайданың, жалақ ының тө мендеуі, халық тың қ алың жіктерінің тұ рмыс дең гейінің қ ұ лдырауы экономикалық дағ дарыстың жалпы нә тижесі болып табылады. Дағ дарыс – нарық тық экономиканың ө зін-ө зі реттеу тетігінің аса маң ызды нышаны. Ол шет-шегін тауып қ ана қ оймай, сонымен бірге ынталандыру міндетін де орындай отырып, экономиканы дамытуғ а серпін береді. Циклдік дағ дарыс халық ш-ның барлық аясын қ амтиды. Тұ рақ ты сипаты жоқ дағ дарысқ а аралық, ішінара, салалық, қ ұ рылымдық дағ дарыстар жатады.[1]

54. Ең бек нарығ ындағ ы тепе-тең діктің қ алыптасу ерекшеліктері жә не оғ ан ә сер етуші факторларды талдау:

Ең бек нарығ ы — бұ л бә секелік нарық. Оның қ ұ рылымдық -функционалдық ұ йымдастырылуының ө те кү рделі болғ андығ ынан, қ ашан болмасын, жұ мыс орындары мен ең бек ресурстарының арасында белгілі сә йкес келмеушілік болады. Ө зін алмастыруғ а жоғ ары квалификация талап ететін, жұ мыс орындарының бір бө лшегі бос болып қ ала береді, ал қ ажетті арнаулы дайындығ ы жоқ адамдардың бір бө лшегі жұ мыс таба алмайды. Осындай жағ дайда, жұ мыстың қ андайын болмасын табу ү шін жұ мыссыздар арасында бә секелестік пайда болады. Осымен бірге, ө з ең бегімен жоғ ары табыс табуды кө здеп ұ намды орналасу ү шін, жоғ ары квалификациялы жұ мыскерлер мен мамандар да бір-бірімен бә секелік сайыста болады. Кә сіпкерлер арасында фирмағ а бай тә жірибелі жә не жоғ ары квалификациялы мамандарды тарту ү шін бә секелік кү рес жү ріп отырады. Ең бек нарығ ында ең бек ақ ы, бағ а механизмі арқ ылы белгілі сегмент шең берінде жұ мысшы кү шіне сұ раныс пен ұ сынысты қ алыптастыратын, экономикалық агенттердің кимылдарын ү йлестіруге қ ызмет ететін бә секелік орын алады. Ең бек нарығ ы — бұ л ө те икемді қ ұ рылымдық -функционалдық қ ұ рамы бар динамикалық нарық. Сондық тан ең бек нарығ ында белгілі ағ ымдар қ алыптасады: жұ мысшы кү ші қ ұ рамынан шығ ушылар, жұ мысшы кү ші қ ұ рамына кірушілер; жұ мыс іздеуден бас тартқ андар; жұ мыс іздеуді бітіргендер; жұ мыс тапқ андар жә не т.б. Осы адамдардың бейімділігі қ оғ амдағ ы жұ мысшы кү шінін нарық тық динамикасын сипаттайды.

Ең бек ө німділігі кұ рылымының екі жағ ы бар: жұ мыс кү ші немесе ең бекке қ абілеттілік жә не тұ тыну кү ші немесе тұ тынуғ а қ абілеттілік. Ең бек — жұ мыс кү шінің қ ызметі, ал тұ тыну — тұ тыну кү шінің қ ызметі. Осыдан адамда ең бекке қ абілеттілікті, сондай-ақ тұ тынуғ а қ абілеттікті калыптастыру қ ажеттілігі туады. Қ азіргі экономика жү йесінде адам рө лін сипаттағ анда бірқ атар ұ ғ ымдар пайдаланылады: «экономикалық адам», «адам ресурстары», «адам капиталы», «кә сіпкер», «жұ мыс кү ші», «ө ндірістің жеке факторы», «ең бек ресурстары» т.с.с.

Экономикалық адам — бұ л таң дау бостандығ ы бар, жеке мү дделері мен мақ саттарын жү зеге асыруғ а ұ тымды шешім қ абылдайтын, нарық тық экономиканың басты шығ армашылық субъектісі, ең бек ресурсы.

Ең бек нарығ ы қ ызметінің тетігін (механизмін) талдауда, тө рт тұ жырымдамадан тұ ратын кө зқ арас ө мір сү реді:

1. Ең бек нарығ ының классикалық моделі, мұ нда толық жұ мыспен қ амтамасыз етілуі нарық тың экономикалық нормасы болып табылады, ал экономикағ а мемлекеттің араласпауы ең жақ сы экономикалық саясат болып табылады. Бұ л моделдің негізгі теориялық ережелері:

• ұ сыныс меншікті ішкі сұ ранысты туғ ызатын болғ андық тан, жалпы артық ө ндіру мү мкін емес;

• жұ мыстың кө п кезінде ө ндірілген ө німді сатып алуғ а жұ мсайтын каржылардың жеткіліксіз дең гейін жоқ қ а шығ арады;

• егер жалпы қ аржы дең гейі жеткіліксіз болса, онда бағ а жә не жалақ ы сияқ ты реттеу тетіктері іске қ осылады, бұ л ө ндірістің нақ ты ө нім кө лемінің қ ысқ аруына, жұ мыссыздық қ а жә не нақ ты табыстың тө ленуіне жол бермейді;

• ең бек нарығ ындағ ы бә секе ішкі жұ мыссыздық ты жоқ қ а шығ арады, ө йткені нарық пен белгіленген жалақ ы ставкасымен жұ мыс істегісі келетін адамғ а жұ мыс табу оң ай болады;

• мемлекеттің экономикағ а кө мегі артық, тіптен зиян деп те айтуғ а болады.

2. Ең бек нарығ ының неоклассикалық моделі, ең бек нарығ ында, басқ а да нарық тар сияқ ты бағ а тепе-тең дігі негізінде ә рекет етеді жә не ең бек нарығ ының негізгі реттеушісі, жұ мыс кү шінің бағ асы деп ұ йғ арады. Себебі:

• ең бек немесе ең бекақ ы бағ асымен жұ мыс кү шінің сұ ранысы мен ұ сынысы реттеледі, олардың тепе-тең дігі сақ талады;

• жұ мыс кү шінің бағ асы нарық қ ажетіне икемделу арқ ылы осы ең бек қ ызметінің нарық тық сұ ранысын кө рсетеді. Ең бек қ ызметінің нарық тық ұ сынымы бағ а арқ ылы барлық жұ мыскерлер санын кө рсетеді.

Кез келген бағ а арқ ылы ең бек қ ызметінің сұ раныс кө леміне (санына) ә сер ететін негізгі факторлар:

• ең бек қ ызметінің бағ а дең гейі;

• ең бек қ ызметінің кө мегімен ө ндірілген ө німге сұ раныс;

• ең бекке ұ сынылатын комплиментарлық ресурстардың бағ асы мен кө лемі;

• ең бектің шекті ө німіне ә сер ететін техникалық ө згерістер;

Ә рбір мү мкін деген бағ а арқ ылы ең бек қ ызметінің ұ сыныс кө леміне (санына) ә сер етуші негізгі факторлар:

• жұ мыскерлердің ө з ең бегін сатуғ а дайындығ ы жә не саны;

• туу, ө лу жә не миграция дең гейі;

• ең бек ету қ абілеттілігі;

• жалдамалы ең бектің баламалы қ ұ ны;

• жалақ ыдан басқ а да табыс кө здерінің болуы. Ең бек нарығ ында ө зіндік (спецификалык) тауар —

жұ мыс кү ші функциясы — ең бек сатылады жә не сатып алынады. Адамдардың дарыны мен қ абілеті қ аншалық ты саналуан болса, бұ л функция да соншалық ты сан-алуан. Сонда да ең бекті сандық жә не сапалық сипаттамасы бойынша келесі тү рлерге бө луге болады: білікті жә не біліксіз, қ арапайым жә не кү рделі; ер, ә йел жә не балалар ең бегі. Тө лем дең гейіне қ арай олар жынысы, жасы, ұ лты жә не аумақ тық белгісімен қ атаң сараланғ ан. Бір дең гейлі жұ мыскерлер — Германияда — немістер мен тү ріктер, мұ найшылар — Қ азақ станда — немістер, ағ ылшындар, қ ытайлар жә не қ азақ тар. Олардың ә рқ айсысы ә ртү рлі ең бекақ ы алады. Бұ л мысалдар ең бек нарығ ы функциясы тетігінің қ олдануымен тү сіндіріледі.

• мемлекеттің ең тө менгі жалақ ы дең гейін белгілеуі, кә сіподақ тар айқ ындамасының кү шті болуы, босағ ан орындар туралы ақ параттардың жоқ тығ ы нарық тағ ы тең сіздікті кү шейтеді,

• ең бек нарығ ын тең дестіру ү шін орталық банктің есептік мө лшері, орталық банк шоттарында коммерциялық банктердің міндетті қ ор (резервтер) мө лшерінің болуы сияқ ты тетіктерді пайдалану тиімді.

Сонымен, ең бек нарығ ының икемділігі нарық тық бағ алар тетігі арқ ылы іске асырылғ ан, жетілдірілген бә секемен сипатталады, мұ нда не жекелеген жұ мыс берушілер, немесе жекелеген жұ мыскерлер нарық тық ахуалғ а тұ тасымен ық пал ете алмайды, жалақ ының тең ставкалары нарық қ а қ атысушылардың жалпы ө зара келісімдерімен анық талады.

Ең бек нарығ ында қ азіргі кезең де жұ мыс кү шінің жаппай қ озғ алуы болуда, оның сапалық жә не сандық қ ұ рамы ү немі ө згеріп тұ рады. Бұ л мә селелер жұ мыс кү шіне сұ раныстың ө згеруін туғ ызады, яғ ни ө ндірістің ұ лғ аюы, оның дамуы, қ ұ рылымдық ө згерістер жоғ ары білікті маман жұ мыскерлерді талап етеді.

Ең бек нарығ ы — бұ л динамикалық, ө згермелі нарық. Бұ л ірі сегменттер мен ұ сақ секторлардың, жұ мыскерлердің белгілі санаттарының (категорияларының) жә не жекелеген экономикалық агенттердің сұ ранысы, ұ сынысы, ең бек бағ асы мен байланысты. Онда адам ресурстарының ірі, орташа, ұ сақ бө лімдерінің ү здіксіз айналысы жү реді, жұ мыскерлердің елеулі бө лігі тұ рақ ты тү рде халық тың экономикалық белсенді қ ұ рамына кіреді, одан шығ ады, жұ мысқ а тұ рады, қ айтадан жұ мыстан шығ ады т.с.с.

Сонымен, ең бек нарығ ында белгілі ағ ын қ алыптасады: жұ мыс кү ші қ ұ рамынан шық қ андар; жұ мыс кү шіне сұ раныс пен ұ сынысқ а байланысты ұ лғ аяды немесе азаяды;

• ең бек нарығ ында тепе-тең дік болса, жұ мыссыздық тың болуы мү мкін емес;

• жұ мыссыздық тың себебі, жұ мысшылардың аз жалақ ығ а ең бек етуден бас тартуы;

• кә сіподақ тар ық палы, мемлекеттің жалақ ының тө мен ставкасын белгілеуі, акпараттың болмауы нарық тың негізгі «жетілдірілмегендігі» ретінде қ арастырылады.

3. Ең бек нарығ ының кейнстік моделі — тұ рақ ты жә не мық ты тепе-тең сіздік жағ дайындағ ы ең бек нарығ ы. Оның негізгі ережелері:

• экономикада толық жұ мыспен қ амтамасыз етуге кепілдік беретін ешқ андай тепе-тең дік тетігінің болмауы;

• толық жү мыспен қ амту кездейсоқ, ол заң ды емес;

• ең бек нарығ ына пайыздық ставканың ө згеруі жә не жалақ ы мен бағ аның арақ атынасындағ ы икемділік кө мегімен ә сер ету мү мкіндігі жоқ қ а шығ арылады;

• жұ мыс кү шінің бағ асы ең бек нарығ ының реттеушісі болып саналмайды;

• ең бек нарығ ын реттеу рө лі мемлекетке беріледі, ол жиынтық сұ ранысты азайтып, не ұ лғ айтып, ең бек нарығ ындағ ы тең сіздікті жоя алады т.б.

4. Ең бек нарығ ының монетаристік моделі экономи-каны тұ рақ тандыру жә не жұ мыспен қ амтамасыз етудің ақ ша-несие ә дістерін жоғ ары қ ояды, сондық тан:

• нарық шаруашылығ ының ішкі жү йесі тұ рақ тылық пен ө здігінен қ алпына келтіруге ұ мтылады;

• нарық тық шаруашылық тағ ы барлық ү йлеспеуші-ліктер мен орындамаушылық тар сыртқ ы араласудың нә тижесі;

• мемлекеттің араласуы, нарыктық шаруашылық фрикциондык жә не қ ұ рылымдық жұ мыссыздық ты толық тырады, ал ө рлеу кезең інде ол болмайды.

Жұ мыссыздық ретінде ә детте, статистикалық зерттеу кезінде жұ мыссыз болғ ан, бірақ жұ мысты белсене іздеп жү рген жә не жұ мысқ а тұ руғ а дереу дайын адамдарды есептейді. Жұ мысы бар, сондай-ақ толық емес жұ мыс кү н уақ ытымен жұ мыс істейтіндер жұ мыссыздарғ а жатпайды.

Жұ мыспен камтылғ андар мен жұ мыссыздардың жиыны жұ мыс кү шін қ ұ райды. Жұ мыс кү шінен шық қ андар жұ мысы жоқ бірақ ең бекке қ абілетті адамдар, жұ мысты белсене іздеуші оқ ушылар, зейнеткерлер, тұ рғ ылық ты мекені жоқ тар, ү й шаруашылығ ындағ ы ә йелдер, сонымен бірге институционалды мекемелерде (жү йкеден ауыратындар ауруханасы, тү рме т.б) ұ зақ уақ ыт болғ ан адамдар.

Жұ мыссыздық дең гейі жұ мыссыздар саны мен жұ мыс кү ші санының арақ атынасы немесе ай сайын жұ мысынан айырылғ андар ү лесі мен ай сайын жұ мыс тапқ андар ү лесінің арақ атынасы ретінде анық талады.

Жұ мыссыздық тың табиғ и дең гейі (НАІКІІ) елдің ө ткен 10 жылы мен келесі 10 жылдағ ы жұ мыссыздық тың нақ ты дең гейінің орта шамасымен анық талады.

Жұ мыссыздық тың болатын табиғ и (тұ рақ ты) дең гейінің негізгі себептері мыналар:

1. Жұ мыссыздық ты сақ тандыру жү йесі жағ дайында жұ мыс іздеу уақ ытының кө беюі, жұ мыссыздар санының ө суіне жә не оның дең гейінің артуына ық палын тигізеді.

2. Жалақ ының тұ рақ тылығ ы «жұ мыссыздық -ты кү туді» туғ ызады. Жалақ ының «қ атаң дығ ы» жұ мыс орындарының салыстырмалы жетіспеушілігіне ә келеді, ең бек ұ сынысы сұ раныстан асып кетеді.

3. Ұ зақ мерзімді кезең дегі жұ мыссыздық тың табиғ и дең гейінің ұ лғ аю ү рдісі мыналармен сипатталады:

жұ мысқ а кірушілер; жұ мыс іздеуден бас тартушылар; жұ мысынан айырылғ андар; жұ мыстарын аяқ тағ андар; жұ мыс алғ андар т.с.с. Бұ л ө згермелі ағ ындар қ оғ амдағ ы жұ мыс кү шінің нарық тық динамикасын сипаттайды.