Когнетивті психотеропия

Когнитивтік психотерапия эмоциональдық серпілістер мен психикалық бұ зушылық тар бұ рын пайда болғ ан танылатын қ ұ рылыстар мен актуальдық танылатын ү дерістермен жанамаланғ ан сияқ тық арастырылатын мінез-қ ұ лық психотерапияның дамуы болып табылады, басқ аша айтқ анда, мұ нда аралық ауыстырылатынның орнына ой (когниция) жү реді.

Танылатын парадигма кең ес беру мен психотерапияда — тә жірибелік психологиядағ ы таза американдық бағ ыт. Олардың мінез-қ ұ лық пен эмоцияларғ а деген АКЦЕНТ пен Бихевиоризм мен гештальт-психологиясына реакциясы ретінде танылатын психология дамуымен байланысты, когнитивтік психотерапия негізінен психиканың танылатын қ ұ рылысына кө ң іл аударады жә не жеке тұ лғ а, жеке тұ лғ алық қ ұ рылымдар, жә не тұ тас логикалық қ абілеттерге сү йенеді. Ең соң ғ ы жылдары когнитивтік бағ ыт ө зінде ү ш тү рін біріктірді: А.Эллистің рационалды-эмотивтік терапия (РЭТ), А.Бектің когнитивтік терапиясы жә не Э.Бернның трансактілік талдауы.

РЭТ негізін қ алаушы А. Эллис ортодоксальдық психоаналитик сияқ ты бастағ ан, содан кейін К.Хорни басшылығ ында оқ ыды. Жиырмасыншы ғ асырдың елуінші жылдарында А.Эллис тә жірибешілік психологиядағ ы жаң а бағ ыттың негізін қ алағ ан ережелер қ атарын тұ жырымдағ ан. А. Эллиспен жиі айтылатын сондай ережелердің бірі тарихшы Эпиктеттің нақ ыл сө зі болып табылады: “Адамдарғ а нә рселер емес, оларды қ аншалық ты кө ру кө зқ арасы бө гет жасайды”. А.Эллис тұ жырымдамасында адам екі жағ ы бар белгілі кү ш-ә леуетпен туады: рациональды жә не рациональды емес; махаббат пен ө суге жә не бұ зылу мен ө зін-ө зі кінә лауғ а ұ мтылатын қ ұ рылымдық жә не бұ зылғ ан.

РЭТ-тегі маң ызды ұ ғ ым «қ ақ пан» болып табылады – дә лелсіз (жү йке тө зғ андық) қ орқ ыныш, ашушаң дық ты сезінетін барлық когнитивтік қ ұ былыстар.

А.Эллис латын ә ліпбиінің алғ ашқ ы ә ріптерімен (А+В+С+D — теория) аталғ ан жеке тұ лғ аның мінез-қ ұ лық актілерінің кө п компонетті қ ұ рылысын ұ сынды. Бұ л теория тә жірибелік психологияда кең қ олданысын тапты, себебі ол клиенттің ө зіне кү нделік жазбалары тү рінде тиімді ө з-ө зін байқ ау мен ө зін-ө зі талдауына жағ дай жасайды. Бұ л А тұ жырымдамалық кестеде – активтеген оқ иғ а, В (belief) — оқ иғ а туралы пікір, С (consequence) — оқ иғ аның салдары (эмоциональдық немесе мінез-қ ұ лық); D (dispating) — оқ иғ ағ а деген кейінгі серпіліс (ойлау ө ң делуі нә тижесінде); Е (effect) — аяқ тайтын қ ұ нды пайымдау (қ ұ рылымдық немесе бұ зылғ ан).

Жалпы РЭТ психологиялық келесі алғ ышарттары бар:

1) ө з мә селелеріне жеке жауапкершіліктің мойындалуы;

2) бұ л мә селелерге табанды ә сер ету мү мкіндігінің бары туралы идеяны қ абылдау;

3) эмоциональды мә селелер рациональды емес тү сініктерден шығ атынын мойындау;

4) осы тү сініктердің табылуы (сезінуі);

5) сол тү сініктерді талқ ылаудың пайдалылығ ын мойындау;

6) ө зінің ұ қ сас кө зқ арастарының конфронтациясына кү ш салуғ а келісу;

7) РЭТ-ті қ олдануғ а келісім.

Басты мақ саты — пікірлер, нормалар мен тү сініктер жү йелерін қ айта қ арауғ а кө мек. Жеке мақ саты — ө зін-ө зі кінә лаудан босау. Осы тұ жырымдамамен жұ мыс жасайтын психолог-кең ес беруші немесе психотерапевттің бағ дары директивті. Ол тү сіндіреді, сендіреді, ол — олардың нақ сыздығ ы мен еріксіздігіне нұ сқ ай отыра, қ ате пікірлерді жоқ қ а шығ аратын беделді болып табылады. Клиентке оқ ушының рө лі беріледі, жә не сә йкесінше, оның табыстары оқ ушының рө лімен мотивациясы мен сә йкестендірумен байланысты тү сіндіріледі. Клиент кө регендіктің ү ш дең гейінен ө теді деп жорамалданады: ү стің гі (мә селені сезіну), терең детілген (ө зіндік тү сіндірулердің танылуы) жә не терең (мотивацияның ө згеру дең гейінде).

РЭТ-ке жақ ын А.Бектің когнитивтік психотерапиясы болып табылады, онда ең басты эмоционалдық бұ зуларғ а кө ң іл бө лінеді. Эмоционалдық бұ зылу А.Бекпен ең алдымен танылатын бұ зылу ретінде тү сіндіріледі. Психотерапия процедурасы психологпен қ атынас жасауды арнайы ұ йымдастырудан тұ рады, онда: «Егер...., сен неден айырыласың?» немесе «Сен білесің бе..... тырысуғ а нә тижесіз...». Ө зін-ө зі кінә лау, ө зін-ө зі сынау дең гейі, баламалық шешімдер мен ә рекет ету тә сілдерін шығ ару қ арастырылуда.

Рационалдық -эмоционалдық психотерапия тә різді, когнитивтік психотерапия объект не оқ иғ аны сезіну ойлау арқ ылы жү зеге асады, жә не тек сол кө мекші тү йінді тү сінген кезде ғ ана жеке тұ лғ аның серпілісін, ең алдымен эмоциональды жә не мінез-қ ұ лық аспектілерін тү сінуге болатынынан шығ ады. Қ оршағ ан орта мен жеке тұ лғ аның ө зара ә рекеттесу кестесі S-> O-> R (тү рткі — ең алдымен қ абылданғ анның когнитивтік ө ң делуі кіретін О аралық ауысу серпілісімен болады) тү рінде айқ ындалады. Когнитивтік психотерапия нейрофизиологиялық бұ зылулар кезең інің алдындағ ы психологиялық бұ зылулар ойлау аберрациясымен байланысты. Бек ойлау аберрациясын объекті мен жағ даятты кө руін жоятын ақ параттың когнитивтік қ айта ө ң деу сатысындағ ы (белгілеу, сұ рыптау, шоғ ырлану, тү сіндіру) бұ зылулар деп тү сінген. Бұ зылғ ан танулар (когницийлер) жалғ ан тү сініктер мен ө зіндік белгілердің, демек сә йкес емес эмоциональдық сірпілістердің себебі болып табылады. Сондық тан К.п. мақ саты сә йкес емес когницияларды тү зету. К.п. ө мірлік міндеттерді оң жолымен шешуде жә не олардың шешілуінің мә селелі салаларғ а топтап қ орытуындағ ы науқ ас тә жірибесін максимальды тү рде қ олдану неғ ұ рлым қ ажет болып саналады. Бек когнитивтік психотерапевт жү ргізетін жұ мысты музыкалық аспапта ойнау кезінде қ ө зғ алмалы стереотиптің тү зетуімен салыстырды.

1960 жж. У.Глассермен жасалғ ан шынайылылық терапия бастапқ ыдан жас қ ұ қ ық бұ зушы ә йел адамдармен психологиялық тү зету жұ мысына арналғ ан болатын. У Глассер мінез-қ ұ лық тары ауытқ ығ ан қ ыз балаларғ а арналғ ан мектепте жұ мыс істеп, ө з тұ жырымдамасын ә зірлеген, оның негізгі тағ айындалуы — шынайы кө ріністегі ақ иқ ат контекстінде, жауапты жә не шынайы мінез-қ ұ лық қ а оқ ыту.

У.Глассердің шынайы терапиясы адамның ө зіндік шешімдерімен мінез-қ ұ лқ ын негіздеуден сондай-ақ психодинамикалық кө зқ арастың кейбір бағ дарларынан шығ ады. У.Глассердің ойынша адам — негізгі психологиялық қ ажеттіліктері бар ө з-ө зінен детерминаланғ ан тіршілік иесі. Адам — ө з ө мірінің субъектісі, ол ө з-ө зіне жасайтын ә лемнің субъектісі.

Негізгі ережелер:

1) жеке тұ лғ а ө з бағ дарын ө зі таң дайды — қ ұ рбан немесе жаратушы;

2) жеке тұ лғ а ә рдайым оларғ а бақ ылау жасай отыра, армандайтын ә лем мен тілейтін мінез-қ ұ лық ты ө зі таң дайды;

3) психотерапияның медициналық ү лгісін жә не, ә рине, терминологиясын жоқ қ а шығ ару;

4) персоналдану мен оң жеке тұ лғ алық бағ ыттылық тың табыстылығ ы — жеке тұ лғ а денсаулығ ының шарты.

Ең бастысы — клиентке парасатты жә не эмоциональдық жағ ынан тұ рақ ты болуғ а кө мек кө рсету. Жеке мақ саттар — жеке тә уелсіздікке жету, ө зін-ө зі сезіну дең гейін арттыру жә не ө зін-ө зі жетілдіру жоспарын ә зірлеу. Психолог бағ дары мұ ғ алімге жақ ын тә різді анық талады; белгілі кә сіптік қ асиеттер қ ажет: сензитивтілік, эмпатичность, талапшыл болу қ абілеті жә не мінез-қ ұ лық ү лгісі болу.