Дәріс №10

Тақ ырыбы: Табиғ и сулардың ластануының негізгі кө здерінің сипаттамасы

Жоспары:

1.Атмосфералық сулар

2.Қ аланың жә не ө неркә сіптік тө гінді сулар

3. Кеме жү зуінен ластану

Дә ріс мақ саты: Табиғ и сулардың ластануының негізгі кө здерінің сипаттамасын қ арастыру

1. Атмосфералық сулар. Жаң быр жә не қ ар сулары - қ ұ рлық тағ ы су тоғ андарын, грунт жэне артезиан суларын толтырудың негізгі кө зі. Жаң быр жә не қ ар суларының қ ұ рамы айтарлық тай ө згерістерге ұ шырап отырады жә не атмосфералық сулар шайып жатқ ан ауадағ ы қ оспалардың мө лшеріне байланысты болып келеді. Ө неркә сіп кә сіпорындарынан алыс жатқ ан жерлерде жауын жә не қ ар суларының қ ұ рамы тең іздің жақ ындығ ымен жә не топырақ тың тұ здану дә режесімен анық талады. Ө неркә сіп кә сіпо рындарына жақ ын жерлерде сулар кә сіпорындардың газ шығ аруларында бар заттарга қ анығ ады. Жаң быр жә не қ ар суында сулфаттардың, хлоридтердің, сулфиттердің иондары, ә сіресе кө п болады. Атмосфералық суларғ а сонымен қ атар ұ шпалы органикалық заттар, мысалы, 0, 01 мг/л асып тү сетін концентрацияда суғ а хлорланғ ан дә ріхана иісін беретін карбол қ ышқ ылы келіп тү седі. Ядролық сынақ тар жү ргізу кезең інде атмосфералық суларда радиоактивті заттар болғ ан. Атмосфералық сулар тікелей су тоғ андарының ү стінен тү скен кезде оларда бар заттар суғ а келіп тү седі жэне су тоганының тұ з қ ұ рамына жә не биогенді элементтермен қ амтамасыз етілгендігіне белгілі ә серін тигізеді.

Атмосфералық жауын-шашынның кө пшілік бө лігі су тоганына топырақ тың беткейлік қ абаттарымен қ ысқ а мерзімді тү йіскеннен кейін келіп тү седі. Бұ л кезде топырақ жамылғ ысының сипаты ү лкен рө л ойнайды. Ормандарда жә не шалғ ындарда жауын сулары ө сімдіктердің бетімен жанасады жә не тікелей топырақ пен азырақ жанасады. Ө сімдік жамылғ ысы болмағ ан жағ дайда жауын тамшылары оларды шая жә не топырақ тың терең іне ене отырып, топырақ бө лшектеріне тікелей ә сер етеді.

Баурай бойынша қ ұ лай отырып, атмосфералық жә не еріген сулар топырақ бө лшектерін ө здерімен алып кетеді. Жауынның су ағ ысындағ ы асылып тұ рғ ан заттардың мө лшері ә детте 1 г/л жетеді. Осы себеппен су тоғ анының суындағ ы минералды жә не органикалық заттардың мө лшері айтарлық тай дә режеде су жинау алаң ындагы топырақ жамылғ ысының сипатымен анық талады. Су тоғ анында судың қ алыптасуына су жинау ауданының батпақ тану дә режесі ө те ү лкен эсерін тигізеді. Су тоғ анының суындағ ы еріген жә не асылып тұ рғ ан заттардың мө лшері, судың тү стілігі, оттегі режимі жә не су сапасының басқ а да кө рсеткіштері осығ ан байланысты болып келеді.

Елді мекендердің аумағ ының ү стінен тү сетін атмосфералық сулар жер бетінен қ оқ ысты, шаң -тозаң ды, мұ най ө німдерін шайып шығ ады. Ластанғ андық дә режесі бойынша жауынның ағ ын суларының бірінші партиялары тү рмыстық тө гінді суларғ а сай келеді. Оларда бар ластанулардың мө лшері жаң быр алдындағ ы қ ұ рғ ақ кезең нің ұ зақ тығ ына байланысты болып келеді.

Ө неркә сіп кә сіпорындарының аумағ ынан ақ қ ан атмосфералық суларда ө ндірістің тиісті тү ріне тә н кө птеген лас заттар болады.

2.Қ аланың жә не ө неркә сіптік тө гінді сулар. Қ аланың тө гінді суларына қ ала шегінде орналасқ ан ө неркә сіп кә сіпорындарының пайдаланылғ ан сулары жә не шаруашылық - тұ рмыстық сулар келіп тү еді. Шаруашылық -тұ рмыстық суларғ а пә терлерден, ауруха-налардан, мейманханалардан келіп тү сіп жатқ ан жә не адамдар болатын басқ ажерлерден: кірханалардан, моншалардан, асханалардан жә не ө зге коммуналдық кә сіпорындардан келіп тү сетін тө гінді сулар жатады.

Тө гінді сулардағ ы ластанудың концентрациясы су бө лу нормасына, яғ ни елді мекеннің аудандарының жайластырылу дә режесіне байланысты болып келеді. Батыс Еуропа қ алаларында бір адамнан 150 л/тэу, ал АҚ Ш пен Швейцарияда 3-4 есе кө п деп қ абылданғ ан. Қ азақ станда су бө лу нормасы ә ртү рлі қ алаларда ө те ө згеріп отырады. Ірі қ алаларда халық басына шақ қ анда 500 л/тә у кө п су келеді, оның ішінде тү рмыстық қ ажеттіліктер - 300 л аса. Жайластырылғ ан елді мекендерде су бө лу нормасы тә улігіне 400 л қ ұ райды. Ә рине, су белу нормасы неғ ұ рлым кө бірек болса, тө гінді сулар соғ ұ рлым азырақ концентрацияланғ ан.

Ө неркә сіп сулары қ осылмағ ан шаруашылық -тұ рмыстық сулар қ азіргі таң да жоқ. Бұ л айтылғ анғ а кейбір курорттық кенттердің тө гінді суларының қ атысы жоқ, бірақ оларғ а да қ ұ рамында ө ндірістік тө гінді суларғ а тэн мұ най ө німдері мен ластанулар бар, гараждардан тө гінді сулар келіп тү седі.

Тұ рмыстық, демек, қ алалық тө гінді сулардың ерекшелігі оларда осылардың арасында патогенді бактериялар, ішек инфекцияларын қ оздырушылар кездесуі мү мкін ө те кө п микроорганизмдер болатындығ ынан тұ рады. Бактериялар тұ рмыстық тө гінді сулардың органикалық затының айтарлық тай бө лігін қ ұ райды. Тө гінді сұ йық тық тың 1 мл-де миллион жә не ондағ ан миллион бактериялар болады. Ин­фекция қ оздырушылар ә детте тө гінді суларда тіптен қ оршағ ан ортада тіркелген аурулар болмағ ан кү ннің ө зінде де болады, ө йткені олар инфекция таратушылардан келіп тү суі мү мкін. Шаруашылық -тұ рмыстық тө гінді суларда гелминттер жұ мыртқ аларының коп мө лшері болады.

Қ аланың тө гінді суларының механикалық қ ұ рамы тұ натын асылып тұ рғ ан заттарғ а, тұ нбайтын асылып тү рғ ан заттарғ а немесе суспензияларғ а, коллоидты жә не еріген заттарғ а бө лінеді. Тө гінді суларда кө мірсутектер полисахаридтер: целлюлоза, гемицеллюлоза, пектин, крахмал жә не т.б. тү рінде кездеседі. Олар негізінен тұ нбағ а тү сетін фракцияда болады. Олардың барлық фракциялардағ ы қ осынды мө лшері 28, 6 мг/л дейін жетіп отырғ ан, катиондардың арасында натрий, калий, мыс, мырыш, қ орғ асын басым болғ ан.

Қ ала канализациясына келіп тү сетін ө ндірістік тө гінді сулар қ ү рамы бойынша ө те алуан тү рлі, олардың мө лшері мен сапасын есепке алу қ олдан ә ркез келе бермейді.

Таза су ала отырып, ө неркә сіп кә сіпорны оны ластанғ ан суғ а айналдырады. Тө гінді сулардың қ ұ рамы жә не ластанудың концентрациясы ө ндірістің ө згешелігіне байланысты болып келеді. Ластанудың жалпы кө рсеткіштерінен ө зге, ө неркә сіптің тө гінді суларында спецификалы, кө бінесе осылар су тоғ анына келіп тү скенде ондағ ы барлық жандыны қ ұ ртып жіберуге қ абілетті улы заттар болады. Ө неркә сіптің жә не ө німнің жаң а тү рлерін ө ндірудің дамуы тө гінді суларғ а осылардың ө сімдік жэне хайуан организмдеріне ә сері белгісіз заттардың келіп тү суіне ә келіп отыр.

Қ андай да бір заттардың зияндылық дә режесін анық таумен организмдер токсикологиясы айналысады. Оның негізгі міндеті эртү рлі қ осылыстардың зияндылық дә режесін анық таудан жэне олардың су тоғ анының суындағ ы мө лшерінің жол берілетін концентрацияларын анық таудан тү рады. Бұ л ү шін ү ш ә дісті қ олданады:

1.су тоғ анының ластануының зардаптарын есепке алу;

2.зерттеліп отырғ ан заттың ә ртү рлі концентрациялары кезіндегі гидробионттардың тірі қ алушылығ ын эксперименттік жолмен анық тау;

3.ластағ ыштың организмнің аса маң ызды функцияларына, жекелей алғ анда, ө суіне, кө беюіне жә не тыныс алуына ә серін зерттеу.

Ең сенімді нә тижелер барлық ү ш ә дісті қ олданғ ан кезде алынады. Су тоғ анының суындағ ы улы заттардың шекті-жол берілетін концентрацияларының нормасын негіздеуді қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың амалсыз уақ ытша шаралары ретінде қ арастыру керек. Беткейлік суларды зиянды қ осылыстардан толығ ымен шектеуге ү мтылу керек.

Су тоғ анына келіп тү сетін ө неркә сіптік ластанулардың арасында улы жә не улы еместері бар. Улы емес ластанулар белгілі бір жағ дайларда гидробионттардың қ ырылуын тудыруғ а қ абілетті. Мә селен, целлюлоза-қ ағ аз комбинатының тө гінді суларында ө з ө зінен улы емес, бірақ балық тардың желбезектеріне жә не гидробионттардың сү зу аппараттарына келіп тү се отырып, оларды ластайтын жә не хайуандардың қ ырылуын тудыратын талшық болады.

Детергенттерге, нафтендерге, ароматикалық кө мірсутектердің туындыларына жататын органикалық заттар ең улы. Олардың кө пшілігі 1 мг/л аз концентрацияларда гидробионттардың қ ырылуын тудырады.

Ластанудың сипатына сә йкес, тө гінді сулар су тоғ анының химиялық режимін ө згертіп, ондағ ы грунттардың механикалық қ ұ рамына жә не бө лінуіне ә серін тигізе алады. Кө пшілік бө лігінде су тоғ анындағ ы бұ л ө згерістер ө зара байланысты. Су тоғ анындағ ы химизмге ә сер ету тө гінді сулардың қ ұ рамына байланысты: ө ндірістік тө гінді суларда бар улы заттар гидробионттар ү шін улы болып шығ ады, органикалық заттардың жоғ ары концентрациясы су тоғ анында анаэробты жағ дайлардың жасалуына алып келеді; сулфидтер де дэл осындай. Бактериялардың улы заттарғ а сезімталдығ ы да бірдей емес. Ө зімізге белгілі, карбол қ ышқ ылы дезинфекциялау ү шін қ олданылады, бірақ бактериялардың кейбір спецификалы тү рлері фенолды 3000 мл/л жә не тіптен одан кө п концентрацияда қ орек кө зі ретінде пайдалануғ а қ абілетті. Улы заттарғ а жоғ ары сезімтал нитрификациялаушы бактериялар тазартуғ а ұ шырағ ан, бірақ улылығ ын сақ тап қ алғ ан тө гінді суларда ә детте дамымайды.

Тұ щы судың ең ірі тұ тынушысы - ауыл шаруашылығ ы. Қ ұ рғ ақ жерлерді суландыру суландырылатын аудандарғ а да, осы жерден су айдалып отырғ ан ө зендердің бассейндеріне де кө п қ ырлы ә серін тигізеді, бұ л ә сер ә рқ ашан қ олайлы бола бермейді. Сондық тан да қ ұ рғ ақ жерлерді суландыру жобаларын жасап шығ арғ ан кезде тек экономикалық қ ана емес, климаттық, экологиялық, ә леуметтік жә не ө зге жағ дайлар да ескеріліп отырады.

3.Кеме жү зуінен ластану. Жү ктерді су жолымен тасымалдау кө ліктің ең арзан тү рлеріне жатады. Осы себеппен, бұ л жү ктерді жеткізудің ең баяу тә сілі екендігіне қ арамастан, ол дә л сол кезде, ә сіресе шикізатты жеткізу кезінде, ең кең таралғ ан да тә сіл. Тең із тасымалдарының жартысы мұ найғ а келеді. Кез келген мұ найда азды-кө пті шамада су болады. Тасымалдау барысында мұ найдан су біртіндеп бө лініп шығ ып, танкердің тү біне жинақ талады. Мұ найды сорып, айдағ аннан кейін бұ л су сонда қ алады.

Тең іздің жағ алаудан 50 мил шегінде мұ наймен ластануының алдын алу жө ніндегі халық аралық конвенцияғ а сә йкес, егер олардағ ы мұ най ө німдерінің концентрациялары 50 мг/л асып тү ссе, тең із кемелерінен балласт, фекалий жэне ө зге тө гінді суларды ағ ызуғ а тыйым салынады. Мұ найды тасымалдау ауқ ымын ескере отырып, қ орғ ау аймағ ынан тысқ ары жерде де суды ағ ызудың Дү ниежү зілік мұ хиттың ластануына алып келетіндігі айдан анық. Мұ най ө німдерімен ластану цистерналарды шаю кезінде ғ ана емес, мұ най қ ұ йылғ ан кемелердің апаттары кезінде де жү реді.

Тең іздердің мұ наймен ластануы тең із ө сімдіктеріне -Жер атмосферасына оттегін жеткізушілерге қ ысым кө рсетілуіне алып келеді.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1.Атмосфералық сулардың қ ұ рамына қ андай қ ұ рамдас бө ліктер кіреді?

2.Қ ала сулары қ алай қ алыптасады?

3.Ө неркә сіптің қ андай салалары судың ең белсенді тұ тыну- шыларына жатады?

4.Дү ниежү зілік мұ хиттың мұ наймен жә не мү най ө німдерімен ластануына не алып келеді?

5.Мұ най ө німдерінің қ андай концентрациясы тең із кемелерінен тө гінді суларды ағ ызғ ан кезде шекті болып табылады?

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер:

1.Джусупова Д.Б Экологиялық биотехнология. – Алматы 2013

2. Джусупова Д. Б. Технологии очистки природных и производственных сточных вод.- Алматы, КазНПУ им.Абая, 2006.

3.Жатқ анбаев Ж.Ж. Экология негіздері. – Алматы, 2004

4.Аубакиров Х.Ә. Биотехнология. – Алматы, 2011

5. Г.Ж.Уалиханова. Ө сімдік биотехнологиясы. Оқ у қ ұ ралы. Алматы: 2009