Адамның жеке басының дамуындағы биологиялық және әлеуметтік факторлар (онтогнез).

Адмның жеке басының дамуындағ ы биологиялық факторлармен ә леуметтік факторлардың алатын орны мен рө лі жайлы тү рліше пікірлер болад жә не қ азір де бар. Мә селен: Ч. Дарвиннің Ілімін насихаттауда кө п ең бек сің ірген неміс биологы Геккель адам мен қ оғ амның дамуын негізінен анық таушы биологиялық фаторлар, ал қ оғ ам дамуымен адам эволюциясының қ озғ аушы кү ші тіршілік ү шін кү рес жә не табиғ и сұ рыпталу деп есептеді. Сондық танда дә л осындай қ ө зқ арасқ а негізделген ә леуметтік дарвинизмнің тууын кө бінесе Геккельдің есімімен байланыстырады.

1869ж. Евгеника ілімінің принциптерінің тұ ң ғ ыш тұ жырымдағ ан Ф. Гальтон деген Дарвиннің немере інісі екенін жоғ арыда ескрткенбіз. Сол Гальтон адамның болашақ ұ рпақ тарының тұ қ ым қ уалаушы сапаларын (денсаулығ ын, дарындылығ ын, ақ ыл-ой қ абілеттерін) жақ сартуғ а ә серін тигізетін факторларды зерттеуді ұ сынды. Сонымен бірге озат ойлы ғ алымдар евгениканың алдына гуманистік мақ саттар қ ойғ ан болатын бірақ оның идеялары кө п жағ дайларда нә сілшілдікті, атап айтқ анда фашистік нә сілшілдік атап айтқ анда фашистік нә сілшілдік теорияларды актау ү шін пайдаланылады. Қ азіргі заманғ ы ғ ылымда евгениканың кө птеген проблемалары, медициналық генетика саласында шешімін табуда.

Фашизм жең ілгеннен кейін тү рлі нә сілдердің ө зара қ осылысуы зиянды болуы былай тұ рсын, қ айта биологиялық жағ ынан пайдалы екендігін дә лелдеген ең бектер щығ а бастады. 1950 жә не 1951 жылдары ЮНЕСКО-ның барлық нә сілдерінің тең дігін жариялағ ан Мә лемдерінің зор иаң ызы болды, ө йткені оларда тү рлі нә сілдердің ақ ыл-ой қ абілетінің ә р-тү рлі екндігін кө рсететін ғ ылыми мә леметтері жоқ екендігі, сондық тан нә сіл аралық неке қ ауіпсіз екені айтылғ ан.

Дегенмен, тү рлі нә сілдер арасында тү рлі генетикалық айырмащылық тар бар, негрлердің ақ ыл-ой коэфиценті тө мен, ө йткні ақ ыл-ой қ абілетінің коэфиценті тұ қ ым қ уалау арқ ылы, нә сілі арқ ылы анық талады деп насихаттаушы ең бектер ә ліге дейін шығ уда. Шындығ ында, нағ ыз ғ ылыми, жан-жақ тыда терең зерттелген ең бектер генотиптің ерекшеліктері нә сілдік дең гейде емес, жеке адамдық дең гейде кө рінетінін дә лелдеді. Ә рбір адамның генотипі - ә р-тү рлі, ерекше (тек бір ұ рық тас егіздерде ғ ана генотип бірдей болады). Ақ ыл-ой коэфицентіндегі айырмашылық тек тұ қ ым қ ұ алауғ а байланысты емес, сыртқ ы орта жағ дайларына да байланысты. Р. Иннес деген белгілі қ оғ амдық негр қ айраткері дамығ ан индустриялуық Солтү стік АҚ Ш-тың негірлерінің жә не дамымағ ан ауыл шаруашылық ты Оң тү стік АҚ Ш-тың ақ нә сілдерінің ақ ыл-ой қ абілетінің дең гейі жоғ ары екні анық талғ ан. Нә сілшілдік теориялардың жалғ андығ ын дә лелдеген басқ ада зерттеулер бар.

Ә леуметтік жә не биологиялық факторлардың жеке адамның эволюциясына тигізетін ә сері жайлы қ азіргі ғ ылыми ә дебиетте бір-біріне қ арама-қ арсы екі бағ ыт бар. Олардың бірі панбиологизм деп, ал екіншісі пансоциологизм деп аталады. Панбиологизм бағ ытын жақ таушылар адамның жеке басының дамуы бү тіндей генмен анық талады деп, биологиялық фактордың рө лін абсолюттендіріді. Ал пансоциологизмді жақ таушылар жеке адамдардың бә рі дү ниеге келгенде бірдей гендік қ абілетпен келеді, олардың қ абілеттердің дамуында оқ у-тә рбие басты, шешуші рө л атқ арады деп есептейді.

Бұ л мә селені қ арастырғ анда адамның жеке басының дамуының екі кезең і бар екенін, ол эмбриондық жә не эмбриондық тан кейінгі кезең дерден тұ ратынын ескеру керек. Бірінші кезең - бала туғ анғ а дейін ана қ ұ рсағ ында ө сіп-ө нуі кезең і. “Бұ л эмбриондық кезең де, - деп жазады академик П.Н.Дубинин, - организмнің дамуы генетикалық программағ а қ атаң сә йкес жү реді де оғ ан сыртқ ы физикалық жә не ә леуметтік ортаның ә сері (анасының организмі арқ ылы) ә лсіз болады. ” Эмбриондық дамудың ең басты кезең інде-ақ ата-анасының кө шкен, сө йтіп ДНК-ның хромосомдарында берік орнық қ ан генетикалық программа іске аса бастайды. Дамудың ә сіресе бұ л ерте кезең індегі адамның эмбрионы мен басқ а омыртқ алылардың эмбрионының ө сіп-ө нуі ө те ұ қ сас болады. Ал адамның эмбрионы мен маймылдардың эмбрионының ұ қ састығ ының ұ зақ сақ талуы олрдың тарихи шығ у тегінің бір екндігінің тағ ы бір дә лелі екндігі табылады.

Ә рбір адамның жеке басының гендерінің жиыны айрық ша болады, сол себепті ол генетикалық табиғ аты жағ ынан ерекше болады. Адамның қ асиеттері, басқ а тірі жануарлардікі сияқ ты, кө бінше генотиптен тә уелді, ал олардың ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а берілуі тұ қ ым қ уалау заң дылығ ының негізінде жү зеге асады. Дене қ ұ рылысы, бойы, сү йек қ ұ рылысының қ аң қ а ерекшеліктері, терісінің, кө зі мен шашының тү сі, бет-ә лпеті сияқ ты кө птеген дарындылық, ақ ыл-ой қ абілеттері де тұ қ ым қ уалаудың нә тижесі болып табылады.

Зерттеулердің нә тежесіне қ арағ анда, та-анадан балағ а тұ қ ым қ уалайтын қ абілеттіліктің ө зі емес, нышаны екен, ал бұ л нышан белгілі бір дә режеде ө скен орта жағ дайларынан кө рінеді. Басқ а сү тқ оректі жануарлардағ ы сияқ ты адамдада генетикалық материялдың иесі хромосомның ішіндегі ДНК екен. Адамның ә рбір клеткасының хромосомында бірнеше миллион ген болады. Алайда, егер бала жастайынан адамдармен қ арым-қ атынаста болса, тиісті ә леуметтік ортада ө ссе ғ ана оның генетикалық мү мкіндіктері, нышандары жү зеге асады. Егер, мысалы, адамда музыкамен айналысуғ а мү мкіндік болмаса, онда оның туасы бар музыкалық нышаны ашылмай, дамымай қ алады.

Адамның генетикалық мү мкіндігін нің уақ ыт жағ ынан қ атаң шегі бар. Егер баланы ә леуметтендіруді (оқ ытуды, тә рбиелеуді) ерте бастамаса, онда қ абілеті жарық кө рмей, ө шіп қ алуы ә бден мү мкін. Айтқ анымызғ а нақ ты дә лел ретінде кейбір нә рестелердің белгісіз бір себептермен адам қ оғ амынан бө лініп қ алып, қ алың ормандағ ы аң дардың ішіндегі бірнеше жыл ө мір сү рген фактілерін кө птеп келтірү ге болады. Оларды тауып алып, адамзат қ оғ амына қ айта алып келгенмен, олар енді толық мә нінде адам бола алиағ ан, ө йткені сө йлеу тілін дұ рыс мең гере алмағ ан, екі аяқ тап дұ рыс жү ре алмағ ан, ақ ыл-ой жә не басқ а психикалық процестер нашар дамығ ан. Бұ л фактілер адамды адам ететін мінез-қ ұ лық формалары мен іс ә рекет қ имылдары тек оқ у-тә рбие процестерінің нә тижесінде ә леуметтік мұ раны мең геру арқ ылы ғ ана қ алыптасатынын қ ө рсетеді.

Адамның жеке басының дамуында тұ қ ым қ уалаудың жә не қ оршағ ан ортаның атқ аратын рө лін тү сіну ү шін генотип жә не феготип деген ұ ғ ымдардың маң ызы зор. Генотип-организмнің тұ қ ым қ уалаушылық негізі, оның хромосомдарында жинақ талғ ан гендердің қ осындысы. Басқ аша айтқ анда, бұ л- организмснің ө з ата-анасынан алатын генетикалық конституциясы (ден қ ұ рылысы). Фенотип –организмнің жеке даму барысында қ алыптасқ ан барлық қ асиет, белгілерінің жиынтығ ы.

Фенотип организмнің дамуы іске асатын сыртқ ы ортамен ө зара ә рекеттесуіне байланысты айқ ындалады. Генотиптен фенотиптің айырмашылығ ы сол, фенотип организмнің бү кіл ө мір бойында ө згереді. Сө йтіп, фенотип генотиппен сыртқ ы ортадан тә уелді болады. Бұ л ұ рық тас егіздердегідей, бірдей генотиптер тү рліше ортағ а тап болса, тү рліше фенотиптер беруі мү мкін. Фенотипке ә сер ететін факторлардың бә рін ескере отырып, адамның фенотипін қ ұ ратын бірнеше элементтерді атауғ а болады:

А) гендерде хабарланғ ан биологиялық нышандар;

ә) табиғ и жә не ә леуметтік орта;

б) жеке адамның іс-ә рекеті;

в) ақ ыл-ой (сана, ойлау).

Адамның фенотипінің қ ұ рылысы кү рделі екендігін негізге ала отырып, жоғ арыда аталғ ан евгеника ғ ылымының пә ні тек бірінші ғ ана элемент екенін, яғ ни гендердегі биологиялық нышандар ғ ана екенін атап кө рсеткен жө н. Евгениканың ө кілдері дә л осы биологиялық факторды асыра дә ріптейді. Фенотиптің ә леуметтік факторлары олардың назарынан мү лдем тыс қ алғ ан. Бұ л теорияны жақ таушылардың қ ателігі міне осында жатыр.

Тұ қ ым қ уалау мен ортаның адам дамуындағ ы ө зара қ арым-қ атынасы дам ө мірінің бү кіл ө нбойында болады. Алайда организмнің қ алыптасу кезең дерінде: ұ рық тың ө сіп-ө нуі, баланың емшектегі кезінде, сә билік, балалық, жас ө спірімдік кездерінде оның маң ызы ерекше болады. Міне дә л осы кезең дерде адам тұ лғ асының қ алыптасуы мен дамуы айрық ша кү шті болады.

Тұ қ ым қ уалау организмі қ андай болуы мү мкін екенін анық тайды, бірақ адам екі фактордың -тұ қ ым қ уалаудың да, ортаның да бір мезгілде бірдей ә сер етуі нә тижесінде дамиды. Адамның бейімбелуі тұ қ ым қ уалаудыың екі программасының: биологиялық жә не ә леуметтік програмалардың ә серінен жү зеге асатыны кө пшілік мойындайтын ақ иқ атқ а айналады. Кез-келген жеке адамның барлық қ асиеттерімен белгілері, сонымен оның генотипі мен ортаның ө зара ә рекеттесуінің нә тижесі болып табыладыекен, тек қ анының группасы, саусақ таң балары сияқ ты биологиялық қ асиеттері ғ ана ортаның ә серіне кө нбейді. Сондық тан ә рбір адам ә рі табиғ аттың бө лігі, ә рі қ оғ амдық дамудың жемісі.

Бұ л пікірмен бү гін таң да ғ алымдардың кө пшілігі келіседі. Талас пікір тек адамның ақ ыл-ой қ абілеттерін дамытуда тұ қ ым қ уалау мен ортаның рө лі жайлы мә селеде. Мұ нда бір-біріне қ арама-қ арсы екі пікір бар. Бірі- ақ ыл-ой қ абілеттері генетикалық жағ ынан тұ қ ым қ уалауды деген жә не екіншісі- ақ ыл-ой қ абілеттерінің дамуы ә леуметтік ортаның ә серімен анық талады деген пікір. Оның ү стіне адамның ақ ыл-ой қ абілеттерін дә л анық тауда айтарлық тай қ иын іс екені анық талды. Ө йткені адамдардың ақ ыл-ой қ абілеті де алуан тү рлі жә не алуан қ ырлы. Мә селен, бір адам тамаша шахматшы болғ анмен нашар ә ртіс, ақ ын, математик жә не керісінше болуы мү мкін. Оғ ан қ оса, ақ ыл-ой қ абілетін анық тау ү шін қ олданылатын тесті ә дістерінің кемшіліктері де аз емес екндігін атап кө рсетеді кө птеген зерттеушілер. Атап айтқ анда, ақ ыл-ой коэфицентін анық тағ анда ә леуметтік ортаның ерекшеліктері, дамның білім мен тә рбие алу ерекшеліктері мен дә режесі, дамның ық ыластығ ы, ұ қ ыптылығ ы, темпераменті сияқ ты психологиялық қ асиеттері, т.б. мұ қ ият ескерілуі қ ажет. Зерттеудің нә тижесі зерттеушінің зерттеулішіге қ андай сұ рақ тар қ оятынына да байланысты.

Қ ысқ асы, адамның ақ ыл-ой қ абілетінің дә л жә не толық анық тау айтарлық тай қ иын іс. Соғ ан қ арамай кө птеген елдерде тә уелсіз жү ргізілген зерттеу жұ мыстарының нә тижелері ақ ыл-ой қ абілеттерінің дең гейі генетикалық тұ қ ым қ уалауғ а да жә не білім-тә рбие алғ ан ортасына да байланысты екндігін дә лелдеді.

Адамның биологиялық жағ ынан тұ қ ым қ уалауы туралы ә ң гіме жасағ анда ескеретін жағ дай, адамның тек жақ сы нышандары ғ ана емес, сондай-ақ ақ ыл-ой кемшіліктері де кө п жағ дайда генотиптен тә уелді болады. Мә селен ұ рығ ы бірдей егіздердің біреуі шизофрения ауруымен ауырса, онда екіншісіде сол аурумен 69% аурады. Егер біреуінің ақ ылы 97% кем болса, онда бұ л кемшілік екіншісінде де болуы да мү мкін. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, ата-ананың біреуінің не екеуінің де ақ ылы кем болса, ақ ылы кем балалардың туу проценті жоғ ары болатыны анық талды медицинада. Ө з ата-анасының ақ ыл-есі дұ рыс болғ анымен, кейбір кем ақ ыл балалардың арғ ы тегін зерттегенде, олардың ата-бабасы не ә жесі жағ ында сондай ауру болғ аны, ауру солардан тұ қ ым қ уалап келгені анық талуы мү мкін.