Пайдаланылған әдебиеттер

Оң тү стік Қ азақ стан мемлекеттік фармацевтика академиясы

Фармакогнозия жә не химия кафедрасы

Реферат

Тақ ырыбы: Экстракция. Медицина мен фармацияда қ олданылуы

Орындағ ан: Сакимбаева А

Тобы: 203 ФК «Б»

Абылдағ ан: Шыназбекова Ш.

Жоспар:

Кіріспе

Негізгі бө лім

I. Аналитикалық химияда экстракцияның қ олданылуы

II. Экстракция ә дісі

III. Экстракциялар механизмі

IV. Экстракцияның фармация мен медицинада қ олданылуы

Қ орытынды

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер

Қ азіргі аналитикалық қ ұ ралдардың ә р тү рлі обьектілеріндегі элементтер ізін анық таудағ ы ү лкен мү мкіндеріне қ арамастан, бірқ атар жағ дайларда анық талатын микроэлементтердің концентрациясы берілген аналитикалық ә дістің салыстырмалы анық тау шегінен аз болғ анда алдын-ала концентрлеу қ олданады.Концентрлеу нә тижесінде микроэлементтердің анық тау шегін бірнеше ретке елеулі кемітуге болады.Концентрлеудің кө птеген белгілі ә дістерінің ішінен ең дамығ аны мен кең тарағ аны экстракциялық ә діс болып табылады.Аз жә не ө те аз мө лшердегі элементтерді концентрлеу мә селесін шешуде айтарлық тай жетістікке жеткенмен, Бұ л мә селе аналитиктердің алдында тұ р, себебі микроқ оспаларды анық тау ә лі де ө зекті мә селелердің бірі.Аналитиктердің алдында екі мә селе қ ойылуда: аз ө лшендіден кө птеген компоненттерді анық тау жә не ү лкен ө лшендіден олардағ ы кө птеген микроқ оспаларғ а талдау жасау.Бірінші мә селе зиянды, радиоактивтік жә не биоилогиялық заттармен жұ мыс жасағ анда туындайды.Концентрлеу компоненттерді бө лумен жә не оларды ә р тү рлі фазағ а таратумен байланысты, сондық тан концентрлеу ә дісін бө лу ретінде экстракция ә дісін пайдалануғ а болады.Экстракция шаймалау дегеніміз-ө зара араласпайтын екі фазалар арасында заттың ү лестірілуіне негізделген физика-химиялық процесс.Бұ л тә сіл заттарды бө лу ү шін жиі пайдаланылады.Ол органикалық жә не бейорганикалық қ осылыстарды бө лу жә не концентрлеу ә дістерінің ең кө п тарағ ан тә сілдерінің бірі.Жү йелік талдау тә сілінде экстракция бір немесе топ катиондарын бө лу ү шін пайдаланылады.Экстракция басқ а ә дістермен қ атар кү рделі қ оспаларды ұ қ састыру яғ ни идентификациялау ү шін кең інен пайдаланылады.

Сапалық талдауда экстракциялау ә дісін тү сті қ осылыстарды экстракциялау ү шін пайдаланылады.

Экстракцияда кө бінесе екі еріткіш қ оладнылады: біріншісі-сулы, екіншісі-сумен араласпайтын органикалық еріткіш.Органикалық еріткіш ретінде изоамил спирті, бензол т.б.қ олданылуы мү мкін.Бұ л қ осылыстардың меншікті салмағ ы судан кем, сондық тан олар судың бетінде қ олданбайды, себебі булану нә тижесінде органикалық қ абаттың жалпы мө лшері кемиді, ал бұ л фактор экстракцияланатын компоненттің сумен органикалық қ абат арасындағ ы ү лестірілуіне-таралуына ә сер етеді.Ауыр еріткіштерге тө рт хлорлы кө міртегі, хлороформ жатады.Эктракт-су фазасынан затты сорып, тартып алатын, қ ұ рамында компоненттері болуы не болмауы мү мкін органикалық еріткіш.Экстракциялайтын реагент-сорылатын элементпен ә рекеттесетін экстрагенттің қ ұ рамына енетін, оның бір бө лігі.Таза трибутилфосфат-экстрагент, ксилол қ ұ рамындағ ы трибутилфосфат-экстрагент, ал бұ л жағ дайда трибутилфосфат-экстракциялайтын реагент деп аталады.Ксилолды сұ йылтқ ыш деп атайды.Сұ йылтқ ышты “бейтарап” органикалық сұ йылтқ ыш деп атайды, оны экстрагенттің физикалық қ аситетін немесе экстракциялау қ абілетін жоғ арлату ү шін қ олданады.Экстракт қ ұ рамында бө лінген заты бар органикалық фаза.Реэкстрагент-экстракттан экстракцияланғ ан қ осылысты бө луге арналғ ан ерітінді, кө бінесе су немесе су ерітіндісі.

Сұ йық пен сұ йық арасында жү ретін экстракция екі заң дылық қ а бағ ынады:

1) Нернсттің таралу заң ына

2) Ә рекеттесуші массалар заң ына

Нернсттің ү лестіру заң ы бір зат екі сұ йық фазалар аралығ ында химиялық тү рлері бірдей кү йдегі ү лестіруін сипаттайды.Мысалы: ө зара арласпайтын екі еріткіште де еритін А затын алса, онда ол екі еріткіште де белгілі қ атынаста таралады.Екі фаза бір-бірімен араласқ анда А бір фазадан екінші фазағ а ауысады.Бір фазада концентрация артады, ал екіншісінде кемиді.Белгілі бір кесімді уақ ытта, белгілі қ атынаста динамикалық тепе-тең дік орнайды, бұ л тепе-тең діктің константы ә рекеттесуші массалар заң ымен сипатталады.Термодинамикалық ү лестіру константасы заттың органикалық фазадағ ы активтілігін, жә не заттың су фазасындағ ы активтілігін қ арастырады.Ү лестіру константасы заттың, еріткіштің табиғ атына, жә не экстракцияланғ ан қ осылыспен ә рекеттеспеген жағ дайда, оның концентрациясына тә уелсіз.Термодинамикалық константасы орнына концентрациялық константасын пайдалануғ а болады.Экстракция кезінде екі фазада да полимерлену, сольватация, ионизация процесттері жү руі мү мкін, сондық тан ү лестіру коэффициентін қ олданады.Бұ л шама заттың бір фазадағ ы жалпы концентрациясының екінші фазадағ ы оның жалпы концентрациясына қ атынасымен сипатталады.Кейбір жағ дайда екі фазада да экстракциямен қ оса ассоциация немесе диссоциация жү руі мү мкін.Экстракцияланатын компоненттер жү йеде екі қ абатта да немесе бірнеше химиялық кү йде болып, бірнеше тепе-тең дік тү зуі мү мкін.Бұ л жағ дайда ү лестірілу яғ ни таралу коэффициентінің шамасы кү рделі тең дікпен анық талады.Ү лестірілу коэффициценті заттың органикалық қ абаттағ ы жалпы концентрациясның су фазасындағ ы қ осылыстың жалпы аналитикалық концентрациясының қ атынасымен анық талады.Органикалық қ абат су фзасының кө лемін ескермейді.Сондық тан экстракция процесін толық сипаттамайды.Сонымен қ атар экстракцияны орындағ ан кезде су ерітіндісінен экстракциялау ү шін органикалық еріткіштің кө лемін жә не экстракцияны қ анша рет қ айталау қ ажеттігін есептеуге тура келеді.Сондық тан тағ ы бір ұ ғ ым енгізілген: ол экстракция дә режесі немесе ү лестіру факторы.Бұ л шама белгілі жағ дайда органикалық қ абатта экстракцияланатын заттың массалық ү лесін анық тайды.

Экстракция толық жү руі ү шін мына шарттарды орындау қ ажет:

1. Экстракцияланатын қ осылыс органикалық қ абатта су фазасына қ арағ анда жақ сы еруі тиіс.

2. Экстракциялайтын қ осылыстың заряды болмауы керек.

3. Экстракциялайтын молекулалардың кө лемі ү лкен болуы қ ажет.

4. Экстракциялайтын қ осылыстың қ ұ рамында гидрофильді топтар болмауы керек.

Экстракциялау механизімінің тү рлері:

1. Физикалық ү лестірілудің яғ ни тарлудың механизмі.Бұ л механизм бойынша коваленттік байланыс арқ ылы тү зілген бейорганикалық қ осылыстар еріткіштердің біреуінде ә рекеттесіп экстракцияланады.Екі фаза арасында мұ ндай қ осылыстың ү лестірілуі физикалық қ ұ былысқ а жатады, яғ ни Ван-дер-Ваальс кү ші арқ ылы экстракцияланады.Мысал ретінде хлороформмен, тө рт хлорлы кө міртегімен т.б. экстрагенттермен экстракциясын қ арастыруғ а болады.

2. Сольваттық механизм.Бұ л механизм бойынша экстрагентпен сольваттар тү зетін қ осылыстар экстракцияланады.

3. Гидрат-сольваттық механиз.Бұ л механизм бойынша комплексті металқ ышқ ылдары жә не минералды қ ышқ ылдар экстракцияланады.Экстрагент ретінде протонданатын еріткіштер қ олданылады.Бұ ларғ а спирттер, кетондар, кү рделі жә не жай эфирлер жатады.Экстракцияланатын қ осылыс катион бө лшегінен тұ рады: гидратталғ ан жә не сольватталғ ан протоннан немесе аниондық бө лшектен.Бұ л механизм жоғ ары концентрациялы тұ з қ ышқ ылы ерітінділерінен тұ рады.

4. Иондық ассоциаттарды экстракциялау иондық жұ птар.Бұ л ә діспен кө птеген органикалық еріткіштерде еритін аминдердің аниондармен жә не бояғ ыштардың кү рделі аниондармен жә не бояғ ыштардың кү рделі аниондармен қ осылыстарыы экстракцияланады.

Экстракция процесіне pH-тың ә сері: Аналитикалық химияда ең кө п пайдаланылатын реагенттерінің бірі: дитизон, 8-оксихинолин, натрийдің диэтил-дитиоминаты, ацетилацетон жә не т.б.реагенттер кө птеген катиондармен ә рекеттеседі.Олардың талғ ағ ыштығ ын орта pH-ын ө згерту арқ ылы арттыруғ а болады, сонымен қ атар талғ ағ ыштық ты еріткіштің табиғ атын, реагенттің концентрациясын пайдаланып арттыруғ а болады.Бү ркеуші реагент ретінде этилдиаминтетрамин, тартраттар, цитраттар, жә не фторидтер т.б.реагенттер қ олданылады.Жиә пайдаланылатын реагенттердің бірі-хлороформ ерітіндісіндегі оксихинолин жә не оның туындылары.Оксихинолинді сандық жә не сапалық талдауда жиі пайдаланылады.Комплекстер валенттілік жә не координациялық байланыс арқ ылы тү зіледі.Олар кө біне тү сті, тү сі оны сандық жағ ынан сипаттайды, неғ ұ рлым тү сі қ ою да қ анық болса, концентрациясы соғ ұ рлым жоғ ары болады.Экстракциялау дә режесі pH-тә уелді, сондық тан экстрагенттің pH-ын, еріткіштің табиғ атын жә не лигандтың концентрациясын ө згертіп катиондардың экстракциялану дә режесін жоғ арылатуғ а жә не топ-тобымен бө луге болады.Мысалы: ерітіндінің pH-ын ө згертіп оксихинолиннің хлороформды ерітіндісімен бір топ катиондарды бө луге болады.Ә р элементті тү рлі ә дістермен экстракциялауғ а болады.Сондық тан экстрагентті экстракцияның жағ дайын таң дағ анда алдында қ ойылғ ан мақ саттардың шарттарына негізделу қ ажет.Тә жербиелік экстракциялық қ исық тар дегеніміз-бұ л экстракция дә режесінің pH-қ а немесе лиганд мө лшеріне тә уелділігін кө рсететін қ исық.Зерттелетін ерітіндіде кө бінесе бірнеше ион болады, олар ұ қ сас реакцияларғ а қ атысып бір-бірінің анық тауына кедергі жасайды.Катиондарды кез-келген ретпен анық тауғ а мү мкін емес екендігін кө руге болады.Сондық тан аналитикалық химияда катиондарды топқ а бө ліп алып, белгілі жү йелікте анық тайды.Бұ л тә сілді жү йелік талдау деп атайды.Жү йелік талдауды орындағ ан кезде зерттелетін қ оспадан бө лек бір топ катионын бө ліп алады.Иондарды топқ а бө луді белгілі жү йелілікте орындайды.Ол ү шін топ реагентіне қ атысты иондардың қ асиетінің ұ қ састығ ын жә не айырмашылығ ын пайдаланады.

Иондарды топқ а бө лу ү шін тү рлі тә сілдер қ олданылады:

1. Нашар еритін қ осылыстар кү йінде тұ нбағ а тү сіру.

2. иондарды металдармен тотық сыздандыру.

3. талғ ағ ыш адсорбция, тағ ы да басқ а тә сілдер пайдаланылады.

Бө лшектеу ә дісін дамытуда орыс ғ алымы Н.А.Тананаев кө п қ ызмет жасағ ан, ол 1950ж “Дробный анализ”деген кітап жазып шығ арғ ан.Бұ л тә сіл ионды арнайы реакциялармен кез-келген жү йелілікте анық тауғ а мү мкіндік береді.Бө лшектеу тә сілі ө те тез орындалады, оны қ айталауда қ иынғ а соқ пайды.Мысалы: алюминий катионын басқ а катиондардан бө лмей-ақ белгілі жағ дайда ализаринмен анық тауғ а болады.

Қ ОРЫТЫНДЫ

Сонымен қ орыта келгенде экстракция ә дісі біз ү шін ө те маң ызды болып келеді, ө йткені қ азіргі таң да барлық жерлерде экстракция ә дісі қ олданады.Экстракция дегеніміз ол ө зара арласпайтын екі фазалар арасында заттың ү лестірілуіне негізделген физика-химиялық процесс.Экстракция тә сілі заттарды бө лу ү шін жиі пайдаланылады.Ол органикалық жә не бейорганикалық қ осылыстарды бө луде жә не концентрлеу ә дістерінің ең кө п тарағ ан тә сілдерінің бірі.Экстракция ә дісі қ азіргі таң да кө птеген салаларда қ олданылады.

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі

1. Пономарев В.Д. Аналитикалық химия

2. Қ ұ лажанов Қ.С.Аналитикалық химия.-Алматы.Білім 1994

3. Ө телбаев Б.Т. Химия, б. 2, 3, 4.-Шымкент, 2000.

4. Мендалиева Д.К., Чекотаева К.А.., Наурызбаев М.Қ. Аналитикалық химияның теориялық негіздері-Алматы, 2006

5. Ә.Қ.Патсаев, С.Ж.Жайлау, Ш.С.Шыназбекова, Б.Қ.МАхатов