Дәріс. Логика заңдары

Басқ а да ғ ылымдардағ ыдай, логикада ең бастысы – заң дар. Логикалық заң дар шексіз кө п, басқ а ғ ылымдардан оның айырмашылығ ы да осында. Біртекті заң дар логикалық жү йелерге бірігеді.

Логикалық заң болмаса, логикалық бірізділіктің жә не дә лелдеменің не екенін тү сіну мү мкін емес. Дұ рыс ойлау (логикалық ойлау) – логиканың заң дары бойынша, оның белгілеген абстрактілі схемалары бойынша ойлау.

Қ арама-қ айшылық заң ымен берілген идея қ арапайым сияқ ты кө рінеді: пікір мен оны тіріске шығ ару – екеуі қ осылып шынайы бола алмайды.

Ү шіншісін болдырмау заң ы, қ арама-қ айшылық заң ы сияқ ты, біріне-бірі қ арама-қ арсы пікірлердің арасында байланысты орнатады. Оның кө рсететін идеясы қ арапайым болып кө рінеді: біріне-бірі қ арама-қ айшы пікірлердің біреуі шынайы болып табылады.

Логикалық заң дар ойлау механизмінің негізгі элементтері болса (ә рине бұ л солай), олар осы механизмнің басқ а да элементтерімен тығ ыз байланыста болуы тиіс. Ә сіресе жә не ең алдымен, логиканың негізгі ұ ғ ымы – логикалық жол ұ ғ ымымен, яғ ни дә лелдеме ұ ғ ымымен тығ ыз байланыста.

Ғ асырлар бойы жинақ талғ ан адамзат тә жірибесінен нә рселермен қ ұ былыстардың қ асиеттері ө зара байланыста болатыны байкалғ ан. Мысалы, бір заттың тү сі сары болса, нақ сол кезде жә не сол жағ дайда оның тү сі қ ара болуы мү мкін емес екенін, егер қ ұ с ұ шып келе жатса, нақ сол кезде оның бұ тақ қ а қ онып отыруы мү мкін емес екендігін адамдар ә лде қ ашан байқ ағ ан. Заттардың осы сияқ ты ә детті қ асиеттері дұ рыс ойлаудың тұ рақ ты белгісі ретінде санасына орнағ ан. Егер заттың белгілі бір қ асиеті нақ сол жағ дайда жә не сол кезде ол заттың ө зінде бірден болуы да жә не болмауы да мү мкін емес болса, онда дұ рыс ойлауда да бір мезгілде, бір мағ ынада алынғ ан бір мә селе жө нінде қ арама-қ арсы екі тү рлі пікір айтып, ой қ айшылық тарын туғ ызуғ а болмайды. Дұ рыс ойлаудың бұ л заң ы логикада қ айшылық сыздану заң ы деп аталады. Демек, бір-біріне қ арама-қ арсы екі пікір бір мезгілде шындық болуы мү мкін емес, оның бірі жалғ ан болады. Мысалы, " Осы ө зен Ертіске қ ұ яды" жә не " Осы ө зен Ертіске қ ұ ймайды" деген екі пікір бір мезгілде шындық болуы мү мкін емес, егер екі пікір де осы ө зенге қ атысты болса.

Қ арама-қ айшылық ойды бұ зып, таным ү дерісін ауырлатын жібереді. Ойлаудың қ айшылық сыз талабы формалды логикалық қ айшылық сыздық заң ын бейнелейді. Бұ л заң мынадай формулада: А жә не А емес, яғ ни бір-бірін жоқ қ а шығ арып тұ рғ ан екі ой бірге ақ иқ ат бола алмайды.

Қ айшылық сыздық заң ы бір уақ ытта, бір тұ рғ ыдан айтылғ ан қ арама-қ арсы екі пікірдің екеуі бірдей ақ икат болуын теріске шығ арады. Бірақ бұ дан оның екеуі де жалғ ан пікір болуы мү мкін деген тү сінік шық пайды. Мысалы, мынадай: " Біздің сыныптағ ы оқ ушылардың бә рі ү здік" жә не " Біздің сыныптағ ы бірде-бір оқ ушы ү здік емес" деген қ арама-қ арсы пікірдің екеуі бірдей ақ икат болуы мү мкін емес, бірақ оның екеуі де жалғ ан болуы мү мкін. Бұ л жағ дайда: " Біздің сыныптағ ы кейбір оқ ушылар — ү здік" деген акиқ ат пікір шығ ады. Сө йтіп, қ айшылық сыздық заң ы қ арама-қ арсы екі пікірдің біреуінің немесе екеуінің бірдей жалғ ан екені жайлы сө з қ ылмайды.

Бұ л айтылғ андардан қ айшылық заң ы ешқ андай қ айшылық тарды мойындамайды деген қ орытынды жасауғ а бола ма? Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін, ең алдымен, қ айшылық тың екі тү рлі болатынын, атап айтқ анда, ойлауда болатын формалды-логикалық қ айшылық тарды ө мірдің ө зінде болатын диалектикалық деп аталатын қ айшылық тардан ажырата білу кажет. Қ айшылық сыздық заң ы диалектикалық қ айшылық тарды жоқ қ а шығ армайды. Ол тек дұ рыс пікір қ айшылық тарына ғ ана қ арсы, ө йткені бұ л соң ғ ы ойдың дә йектілігін бұ затын, шындық ты дұ рыс танып білуге кедергі жасайтын қ айшылық тар. Қ айшылық сыздық заң ы дұ рыс ойлаудың негізгі сапаларының бірі — дә йектілікті талап етеді. Бұ л заң ды саналы тү рде қ олдану тек бө тен адамдардың ойларында орын алғ ан қ айшылық тарды ғ ана емес, сондай-ақ ө з ойлау, пікірлерінде кеткен қ айшылық, дә йексіздікті байқ ап, тү зетуге, сө йтіп, ө з пікіріне сын кө збен қ арауғ а ү йретеді.

Ү шіншіні ескермеу заң ы. Ү шіншіні ескермеу заң ын мынадай формулада кө рсетуге болады: бір-біріне қ арама-қ айшылық ты екі пікір бір мезгілде жалғ ан бола алмайды: оның бірі — міндетті тү рде ақ иқ ат, бірі — міндетті тү рде жалғ ан, ү шінші пікір алынып тасталады, ал ақ иқ ат не (А), не (А емес) болады.

Ү шіншіні ескермеу заң ы біздің ойлауымызда маң ызды талаптарды қ алыптастырады: бір-біріне қ айшылық ты екі ойдың бірінің ақ икаттығ ын танудан бас тартпау жә не олардың арасынан ү шінші бір нә рсені іздемеу керек.

Ү шіншіні ескермеу заң ы қ айшылық ты пікірге байланысты ғ ана ә рекет етеді жә не тө мендегі формадағ ыдай қ ұ рылады: бір-біріне қ арама-қ айшылық ты екі пікір бір мезгілде жалғ ан бола алмайды, оның бірінің ақ иқ аттығ ы қ ажет. Бұ л заң ның формуласы: (А бар не В не В емес).

Бір-біріне қ айшы келетін пікірлер ә рқ ашан баламалы болады, яғ ни екі мү мкіншілік бар екенін білдіреді. Бұ л мү мкінділіктер бірін-бірі теріске шығ арады. Егер бұ л пікір баламалы болмаса, онда олар бір-біріне қ айшы емес, ол пікірге ү шіншіні ескермеу заң ы қ олданылмайды.

Ү шіншіні ескермеу заң ы ұ станымсыздық қ а қ арсы бағ ытталғ ан. Бұ л заң бір мә селе жө нінде бірін-бірі жоқ қ а шығ аратын кө зқ арастарды шатастыруғ а қ арсы бағ ытталғ ан заң. Бұ л заң ның сот, тергеу ісінің практикасында қ андай ерекше маң ызы бар екенін тү сіну қ иын емес, ө йткені ол заң мә селені кесімді тү рде шешуді талап етеді. Заң гер істі " не олай", " не бұ лай" шешуі тиіс. Факті не расталды немесе расталмады, соны шешкеннен кейін айыпкер не кінә лі немесе кінә лі емес деп кесіл айтуы тиіс.

Ал ү шіншіні ескермеу заң ы бірі бірдең ені қ остайтын, екіншісі дә л соны терістейтін екі қ айшы пікір бар жерде ғ ана қ олданылады. Жеткілікті негіз заң ы. Дү ниедегі барлық заттар мен қ ұ былыстар себеп-салдар байланысында болады. Себептен туғ ан қ ұ былысты ә рекет деп атайды, яғ ни себепсіз салдар болмайды.

Дү ниеде себепсіз қ ұ былыс жоқ. Егер бір қ ұ былыс басқ а қ ұ былыстардың еткендегі дамуы арқ асында дайындалып жетілмесе, табиғ ат пен қ оғ амда ешбір қ ұ былыс пайда болмас еді.

Нә рселер мен қ ұ былыстардың объективтік дү ниедегі осындай ө зара байланысы адамның ойында жеткілікті негіз заң ы тү рінде бейнеленген. Жеткілікті негіз заң ы — ә рбір ақ иқ ат, ой жеткілікті негізделуі тиіс деп тұ жырымдалады.

Белгілі бір ақ иқ ат ойды білдірсек, оның ақ иқ аттығ ын негіздеуіміз керек, яғ ни шындық қ а сә йкес келетіндігін дә лелдеуіміз тиіс. Мысалы, айыпталушығ а белгілі бір кінә тақ қ ан кезде айыптаушы ө з пікірінің ақ иқ аттығ ын негіздейтін қ ажетті дә лелдер келтіруі тиіс. Олай болмаса, табылғ ан кінә негізсіз болып шығ ады. Бұ л заң дұ рыс ойлаудың қ ажетті шарты болып табылады.

Жеткілікті негіз ретінде қ андай жағ дайларды алуғ а болады: ең алдымен, мұ ндай негіз ретінде адамның ө з тә жірибесін, жеке фактілерді келтіруге болады. " Бұ л қ ылмысты жасағ ан Н. деген адам" деген пікірдің ақ иқ аттығ ы, мә селен, сол қ ылмыстың жасалғ анын кө рген адамның тікелей кө рсетуі, куә ландыруы арқ ылы дә лелденеді. Адамның жеке басының тә жірибесінің ө рісі тар. Сондық тан адам ө з қ ызметінде басқ а адамдардың тә жірибесіне, тағ ы басқ а сү йенеді. Мұ ндай дә лелдер қ ылмысты тергеу жұ мыстарында, тарих ғ ылымында тарихи фактілерді анық тауда, тағ ы басқ а жиі қ олданылады.

Жеткілікті негіз заң ының ойлау ү дерісінде аса зор теориялық жә не практикалық маң ызы бар. Біреуді ө зіміздің айтқ андарымыздың ақ иқ аттығ ына сендіру керек. Бір пікірді дә лелдеу дегеніміз — оны негіздеу деген сө з, яғ ни жеткілікті негіз ретінде ғ ылымда жә не практикада дә лелденген ақ иқ атқ а жататын басқ а пікір келтіру керек.

Жеткілікті негіз заң ы — еш нә рсемен дә лелденбеген пікірге сеніп, оларды қ абылдай салатын логикасыз ойларғ а қ арсы, ә р тү рлі діни нанымдарғ а, ырымшылдық пен жоқ нә рсеге сенушілікке қ арсы бағ ыт.

Жоғ арыда қ арастырылғ ан тө рт заң дұ рыс ойлауғ а қ ойылатын айқ ындылық, қ айшылық сыздық, дә йектілік жә не дә лелділік талаптарының жалпы кө рінісі. Сондық тан дұ рыс ойлаудың бұ л жалпы заң дары ойлаудың ұ ғ ым, пікір, ой қ орытынды, дә лелдеу сияқ ты жеке формаларының айрық ша ережелерінен кө рініп отырады. Мысалы, ұ ғ ымдардың арасындағ ы қ атынастарды, ұ ғ ымды анық тағ анда, пікірлер арасындағ ы қ атынастарды, ой қ орытындылар мен дә лелдеулердің жеке тү рлерін дұ рыс қ ұ ру ережелерін қ арастырғ анда, тағ ы басқ а бұ л заң дарды қ олданамыз. Осығ ан байланысты бұ л заң дардың логикалық мә ні мен талаптарын мең геріп, біліп алғ ан жө н.