Кесте 1. Европадағы инвестициялық қорлардың таза активтерінің таратушылығы

Кө птеген елдердегі қ орлар ү шін электронды технологиялардың дамуы мен кө птеген счеттарғ а қ ызмет кө рсету бойынша операциялық шығ ыстардың масштабты тү рде тө мендеуі жә не трансакциялардың кө лемінің ұ лғ аюы бірінші ретті фактор болып табылады. Осы арқ ылы қ орлар банктермен салыстырғ анда ә лдеқ айда бә секеге қ абілетті болды.

2. Зейнетақ ы жә не сақ тандыру қ орлары.

Зейнетақ ы қ орлары. Зейнетақ ылық жинақ қ оры жү йесінің даму дең гейі бойынша Қ азақ стан ТМД елдерінің ішінде ең прогрессивті мемлекет болып табылады. Қ ор нарығ ына зейнетақ ы ақ шаларының біршама келіп тү суі зейнетақ ы жү йесін реформалаудан кейін бірден байқ алды жә не қ ор нарығ ы сыйымдылығ ының ө суіне акселератор болды. Қ азақ станның зейнетақ ы жү йесінің зейнетақ ылық активтері 101, 6 млрд. тенге немесе 0, 68 млрд. доллар болды. Салыстыру ү шін: 2006 жылы АҚ Ш-тың зейнетақ ылық активтері 13, 3 трлн долларды қ ұ рады.Активтердің ө суіне ә сер ететін факторларды анық тау ү шін ресейлік ғ алымдар бірнеше корреляциялық есептеулер жү ргізді. Есептеулердің кө рсетуі бойынша, зейнетақ ылық резервтердің ө суі капитализация, биржалық ө тімділік жә не қ ор индекстерінің табыстылығ ы сияқ ты кө рсеткіштердің ө суіне аз тә уелді болады. Зейнетақ ылық резервтердің ө сімінің корреляциялық коэффициентттері берілген кө рсеткіштерімен бірге мемлекеттер тобы бойынша сә йкесінше 0, 14; -0, 01 жә не -0, 09 қ ұ рады. Зейнетақ ылық қ орлардың ЖІӨ -нің (ВВП) ө суімен байланысы бірқ алыпты сипатта болады, бұ л кө рсеткіштер арасындағ ы корреляция коэффициенті 0, 31-ге тең. Инвестициялық қ орлардың таза активтерінің ө суімен зейнетақ ылық резервтердің корреляция коэффициенттерінің дең гейі ә лдеқ айда жоғ ары, мұ ндағ ы корреляция коэффициенті 0, 51-ге дейін жетеді. Мамандардың ойы бойынша бұ л кө рсеткіш, зейнетақ ы жинақ тарының тез ө сімінің басты шарты болып инвестиция қ орларының динамикалық тү рде дамитын индустриясы екенін айтуғ а негіз болады[26].Сонымен қ атар бұ л кө рсеткіш коллективті инвестициялардың тү рлі формаларына мемлекет ішінде маң ызды назар аударатынын ғ ана білдіріп қ оймай, инвестициялық қ орлардың қ аржылық қ ұ ралдарына зейнетақ ы жинақ тарын тиімді инвестициялауғ а да жағ дайлар жасайды. Алайда мұ ндай фактор зейнетақ ы резервтерін жинаудың еркін формасы кезінде ғ ана ә сер етуі мү мкін. Зейнетақ ыны міндетті жинақ тау жү йесі бар Қ азақ стан ү шін бұ л фактор ө те кө п ә сер етпейді. Егер зейнетақ ылық ө мірді ө з еркімен сақ тандыру жү йесі одан ә рі дамып жатса, болашақ та бұ л фактор маң ызды болуы мү мкін. Алайда мұ ны тек уақ ыт кө рсетеді, себебі бү гінгі кү ні Қ азақ стан зейнетақ ы жү йесін қ айта қ алпына келтіру режимінде тұ р. Дә л қ азір бізде қ андай зейнетақ ы жү йесі болатынын нақ ты айта алмаймыз, сондық тан факторлар ретінде ә лемдік тә жірибелерге тә н факторларды да айтуғ а болады. Қ азіргі жү йеде инвестициялық ресурстардың ұ лғ аюының негізгі факторы ретінде, яғ ни инвестициялау ү шін ұ сынылғ ан зейнетақ ы активтерінің кө лемі кө п жағ дайда жалақ ы дең гейіне тә уелді болады, себебі жұ мыскердің негізгі салымдары осы жалақ ыдан тү сіп отырады.

2 БАҒ АЛЫ Қ АҒ АЗДАР НАРЫҒ Ы ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАРЫНЫҢ Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒ Ы Қ ЫЗМЕТІНІҢ МӘ НІ.

2.1 Қ Р бағ алы қ ағ аздар нарығ ының институционалды инвесторларының қ азіргі жағ дайын талдау.

2014 жылғ ы 1 қ азанда институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің кө лемі 6 051 828 млн. тең ге болды.

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасының ең жоғ ары ү лесі (57, 6%-дан аса) «Бірың ғ ай жинақ таушы зейнетақ ы қ оры» АҚ (бұ дан ә рі – БЖЗҚ) активтері қ ұ рады, ол абсолютті мә ні 3 487 717 млн. тең геге тең еледі. Бұ л ретте бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ андардың БЖЗҚ активтердің жалпы сомасы Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздары 60%-дан аса, ал Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздары 30% -дан аса болды, ол 2 112 906 млн. тең ге жә не тиісінше 1 051 406 млн. тең геге барабар.

Екінші дең гейдегі банктердің (бұ дан ә рі – ЕДБ) активтері институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасы 32, 9% немесе 1 993 652 млн. тең ге болды. ЕДБ бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасының 51%-дан аса Қ азақ стан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарына инвестициялар қ ұ рады, 37%-дан аса инвестициялар Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар болды, ол 1 018 910 млн. тең ге жә не тиісінше 757 185 млн. тең ге болды.

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтеріндегі жалпы сомасының сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдарының ү лесі 4, 8% болды, ол 291 044 млн. тең геге барабар. Бұ л ретте бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ андардың сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдары активтерінің жалпы сомасы Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздары 59, 2%-дан аса, ал Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздары 23, 9%-дан аса болды, ол 172 418 млн. тең ге жә не тиісінше 69 692 млн. тең геге барабар.

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтеріндегі жалпы сомасы инвестициялық қ орлардың жә не бағ алы қ ағ аздар нарығ ының кә сіби қ атысушыларының (бұ дан ә рі – БҚ НКҚ) активтері 3, 8% жә не 0, 8%, немесе 228 353 млн. тең ге жә не тиісінше 51 062 млн. тең ге болды. Бұ л ретте инвестициялық қ орлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің ү лкен бө лігі шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарына инвестициялары 83, 7% немесе 190 754 млн. тең ге болды. бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан БҚ НКҚ қ ұ рылымында Қ азақ стан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарғ а инвестициялары – 58, 1%, ол 29 658 млн. тең геге бар.

Кесте 2. Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының институционалды инвесторлар, мың, тг.(2014 Жыл)

2015 жылғ ы 1 қ аң тарда институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің кӛ лемі 6 259 508 млн. тең ге болды.

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасының ең жоғ ары ү лесі (58, 1%-дан аса) «Бірың ғ ай жинақ таушы зейнетақ ы қ оры» АҚ (бұ дан ә рі – БЖЗҚ) активтері қ ұ рады, ол абсолютті мә ні 3 635 830 млн. тең геге тең еледі. Бұ л ретте бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ андардың БЖЗҚ активтердің жалпы сомасы Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздары 54%-дан аса, ал Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздары 37%-дан аса болды, ол 1 967 295 млн. тең ге жә не тиісінше 1 364 925 млн. тең геге барабар.

Екінші дең гейдегі банктердің (бұ дан ә рі – ЕДБ) активтері институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасы 32, 5% немесе 2 037 369 млн. тең ге болды. ЕДБ бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің жалпы сомасының 50%-дан аса Қ азақ стан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарына инвестициялар қ ұ рады, 39%-дан аса инвестициялар Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар болды, ол 1 035 273 млн. тең ге жә не тиісінше 799 109 млн. тең ге болды.

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтеріндегі жалпы сомасының сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдарының ү лесі 4, 9% болды, ол 308 971 млн. тең геге барабар. Бұ л ретте бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ андардың сақ тандыру (қ айта сақ тандыру) ұ йымдары активтерінің жалпы сомасы Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздары 55%-дан аса, ал Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздары 27%-дан аса болды, ол 170 118 млн. тең ге жә не тиісінше 83 876 млн. тең геге барабар.

Кесте 3. Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының институционалды инвесторлар, мың, тг. (2015 Жыл)

Институционалдық инвесторлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтеріндегі жалпы сомасы инвестициялық қ орлардың жә не бағ алы қ ағ аздар нарығ ының кә сіби қ атысушыларының (бұ дан ә рі – БҚ НКҚ) активтері 3, 6% жә не 0, 8%, немесе 226 552 млн. тең ге жә не тиісінше 50 786 млн. тең ге болды. Бұ л ретте инвестициялық қ орлардың бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан активтерінің ү лкен бӛ лігі шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарына инвестициялары 84, 7% немесе 191 680 млн. тең ге болды. бағ алы қ ағ аздар нарығ ында инвестицияланғ ан БҚ НКҚ қ ұ рылымында Қ азақ стан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарғ а инвестициялары – 55, 7%, ол 28 304 млн. тең геге бар.

2.1 Қ Р институционалды инвесторларының инвестициялық портфелін талдау.

2013 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша ЗАИБЖАҰ -ның инвестициялық басқ аруындағ ы зейнетақ ы активтерінің жиынтық кө лемі 2012 жылдың басынан бастап 536, 0 млрд. тең геге немесе 20, 2%-ғ а ө сіп, 3 188, 3 млрд. тең ге болды.

Зейнетақ ы активтерінің орташа айлық ө сімі 2012 жылғ ы 1 қ аң тар 2013 жылғ ы 1 қ аң тар аралығ ында 44, 7 млрд. тең ге болды.

Кесте 4. Зейнетақ ы активтерінің жиынтық кө лемін бө лу.

2012 жылы инвестицияланғ ан зейнетақ ы активтерінің кө лемі 583, 2 млрд. тең геге немесе 22, 9%-ғ а ө сіп, 2013 жылғ ы 1 қ аң тарғ а 3 129, 4 млрд. тең ге болды.

Жинақ таушы зейнетақ ы қ орларының инвестициялық портфеліндегі Қ Р эмитенттерінің мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарының ү лесі инвестицияланғ ан зейнетақ ы активтерінің жалпы кө лемінен 50, 5%-ды (1 579, 4 млрд. тең ге) қ ұ райды жә не 2012 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша осындай кө рсеткішке қ атысты 425, 4 млрд. тең геге артты. Қ Р мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздардың ү лесі 2013 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы жағ дай бойынша инвестицияланғ ан зейнетақ ы активтерінің жалпы кө лемінен 25, 9%-ды (810, 5 млрд. тең ге) қ ұ рады.

Кесте 5. ЖЗҚ -ның жиынтық инвестициялық портфелі.

Қ азақ стан Республикасының екінші дең гейдегі банктеріндегі салымдар кө лемі 2012 жылы 83, 6%-ғ а азайып, 324, 8 млрд. тең ге болды.

Эмитенттері бағ алы қ ағ аздар шығ арылымдары бойынша дефолтқ а жол берген бағ алы қ ағ аздардың ү лесі 2013 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы зейнетақ ы активтерінің жалпы кө лемінен 0, 5%-ды қ ұ рады, бұ л абсолютті мә н бойынша 16, 9 млрд. тең ге болды.

Кесте 6. 2013 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы инвестициялық қ орлардың жиынтық инвестициялық портфелі, млн.тг.

Инвестициялық пай жә не акционерлік қ орлардың жиынтық инвестициялық портфеліндегі негізгі ү лесті ө зге мү лік (инвестициялық қ ордың акционерлік қ оғ ам болып табылмайтын заң ды тұ лғ алардың капиталына инвестициялары, жер учаскелері, ү йлер мен ғ имараттар, жылжымайтын мү ліктің салынып жатқ ан жә не қ айта қ ұ растырылып жатқ ан объектілері, жобалық -сметалық қ ұ жаттама, жерді пайдалану жә не жер қ ойнауын пайдалану қ ұ қ ық тары) иеленеді, тиісінше 64, 9% (373, 6 млрд.тең ге) жә не 37, 7% (18, 0 млрд.тең ге).

Қ Р эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздары инвестициялық пай қ орларының инвестициялық портфелінде 1, 3%, акционерлік инвестициялық қ орлар портфелінде – 6, 1%-ды иеленіп отыр. Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағ алы қ ағ аздарының ИПҚ -ның жиынтық портфеліндегі ү лесі қ омақ ты емес – 24, 9% болса, АИҚ -ның портфелінде - 0, 2% болды.

Кесте 7. 2013 жылғ ы 1 қ аң тардағ ы сақ тандыру ұ йымдарының инвестициялық портфелінің қ ұ рылымы

Есепті кү нге сақ тандыру ұ йымдарының жиынтық инвестициялық портфелінің кө лемі 338 039 млн. тең ге болды. Бұ л ретте екінші дең гейдегі банктердегі салымдарғ а - 31, 13%, Қ Р эмитенттерінің корпоративті бағ алы қ ағ аздарына – 40, 23%, Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарының ү лесіне 18, 45%-дан келеді.

3 БАҒ АЛЫ Қ АҒ АЗДАР НАРЫҒ ЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ МЕН ОНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒ ЫТТАРЫ.

Қ азіргі кезде Республикада бағ алы қ ағ аздар нарығ ы қ алыптасу шағ ында. Оның даму жолында алғ ашқ ы іс — шаралар жү ргізілуде. Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының дамуы жолында шешеуін талап ететін экономикалық жә не ә леуметтік – психологиялық мә селелер кө п.

Экономикалық мә селелерге:

1) Нарық ты реттейтін механизмнің жоқ тығ ы;

2) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ын дамытатын бірың ғ ай кө зқ арас жү йесінің жоқ тығ ы;

3) Заң дардың мү лтіксіз орындалмауы;

4) Салымдарды тіркеу жү йесінің жоқ тығ ы (депозитно-регистраторская система);

5) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының материалдық – тетехникалық негізінің аздығ ы;

6) нарық инфрақ ұ рылымы ө су дең гейінің тө мендегі жатады.

Ал, ә леуметтік-психологиялық мә селелерге бағ алы қ ағ аздар нарығ ында маман кадрлардың аздығ ычмен халық тың инвестициялық белсенділігінің тө мен дең гейлігі жатады. Бұ л мә селелер халық тың басым кө пшілігінің бағ алы қ ағ аздар нарығ ының мә нін тү сінбеушілігі мен инвестиция беруге психологиялық дайындығ ының жоқ тығ ынан туындайды [2, 90бет].

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ына мамандарды Бағ алы қ ағ аздар жө ніндегі Ұ лттық комиссияның осы іспен шұ ғ ылданү ғ а рұ қ сат берген Оқ у орталық тары дайындайда. Оқ у орталық тарының жұ мысын Ұ лттық комиссия торағ асының жарлығ ына сә йкес қ ұ рылғ ан Аттестациялық комиссия ү йлестіріп отырады Аттестациялық комиссияның қ ұ рамына. Ұ лттық комиссияның бір мү шесі оның басқ армасы болып, ал мү шелері жә не хатшысы болып, бағ алы қ ағ аздар нарығ ын реттейтін Бас басқ арманың мамандары кіреді. Қ азіргі уақ ытта оқ уды табысты бітіріп, мамандық туралы бірінші санатты куә лік алғ ан 1500-дай адам брокерлік, дилерік іспен айналысуғ а қ ұ қ ық алды.

Дү ниежү зілік нарық тарихында бағ алы қ ағ аздар нарығ ының негізгі ү ш ү лгісі (моделі) бар. Олар:

1.Банктік ү лгі– онда бағ алы қ ағ аздар нарығ ы механизмі арқ ылы банктер қ аржы қ орларын бө леді (мысалы, бұ л ү лгі Германияда, Австрияда, Белгияда кө п тарағ ан). Бұ л ү лгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банктер ө з міндетіне алады.

2. Банктік емес ү лгі немесе нарық тық ү лгі – онда бағ ала қ ағ аздар нарығ ы механизмі арқ ылы қ аржы қ орын бө лумен банк емес мекемелер шұ ғ ылданады (мысалы, АҚ Ш-та, Ұ лыбританияда, Малайзияда, Пә кстанда, Сингапурда). Бұ л ү лгі бойыншы бағ алы қ ағ аздар нарығ ы демократиялық жолмен ө ркендейді. Қ аржының негізгі бө лігі жеке тұ лғ алардың ақ шасы. Ол банктен алғ ан ақ шағ а қ арағ анда «арзан» ақ ша.

3. Аралас ү лгі – онда бағ алы қ ағ аздар нарығ ы механизмі арқ ылы қ аржы қ орын бө лумен банктер де, банк емес мекемелер де шұ ғ ылданады.

Қ азақ стан Республикасындағ ы бағ алы қ ағ аздар нарығ ының ерекшелігі – кіші жә не жалпы жекеменшіктендіру механизмі арқ ылы меншік қ атынастарын ө згертуге жеке инвесторлар мен ө з мемлекетіміздің ә рбір азаматын қ атыстыру. Соның нә тижесінде жекеменшіктендіруге банк жү йесі қ атынасқ ан жоқ. Дү ниежү зілік тә жірбие дә лелдегендей банктер бағ алы қ ағ аздар нарығ ында жеке ү стемдік роль атқ арады. Дә л осы жағ дай кө пшілік мемлекеттердің бағ алы қ ағ аздар нарығ ынын банктік ү лгісінен бас тартуына ә кеп соқ тырды. Сондық тан еліміздегі экономикалық ө згеріс ә леуметтік бейімделген бағ алы қ ағ аздар нарығ ын қ ұ руғ а негізделгені дұ рыс. Отандық бағ алы қ ағ аздар нарығ ының қ ұ рылуына ә рбір азаматтың қ атысуына мү мкіндік берген жө н. Дә л осы мү мкіндіктерді бағ алы қ ағ аздар нарығ ының банктік емес ү лгісі, яғ ни немесе нарық тық ү лгісі іске асыра алады деген ойлар бар.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының нарық тық ү лгісінің банктік ү лгіден айырмашылық тары мыналар:

1)Нарық та акионерлік капитал ү лгісінің кө птігі;

2)Ү лестік бағ алы қ ағ аздардың қ арыздық қ ағ аздардан кө птігі;

3)Ө ндірісті қ аржыландырудағ ы тура банктік несиенің аздығ ы;

4)Нарық тағ ы банк емес мекемелердің кө птігі.

Бұ лардан басқ а мемлекетіміздің бағ алы қ ағ аздар нарығ ының нарық тық ү лгісін таң дап алуғ а себепші болғ ан ү ш фактор бар. Олар:

1) Ө ндірісті ө ркендету ү шін шығ арылып сатылғ ан акциядан тү скен ақ ша – ол «арзан» ақ ша. Ө неркә сіп ө ндірісін акционерлік қ оғ ам етіп қ айта қ ұ ру — ө ндірісті ұ йымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қ ызмет істеп жү ргендердің де мү ддесі шешіледі.

2) Ә лі кө п уақ ытта дейін Қ азақ стан нарығ ында ө ндіріс саласын ө з активтерімен инвестициялайтын отандық ұ йымдар болмайды. Сондық тан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқ ылы халық ты кә сіпорын басқ аруына тарту жақ ын арада бұ л механизмді пайдалануғ а мү мкіндік береді.

3) Саясат факторы – дү ниежү зіндегі сияқ ты Қ азақ станда да бос ақ ша кө здерінің негізгі иесі халық. Жекеменшіктендіру купондары арқ ылы ә рбір адамды акционерлік қ оғ амның меншік иесі болу қ ұ қ ы жү зеге асыру- бү гінгі кездегі ең ө зекті саясат.

Қ орыта айтқ анда, Қ азақ стан Республикасында қ алыптасып келе жатқ ан бағ алы қ ағ аздар нарығ ында ү лгісіне нақ ты бірың ғ ай кө зқ арас жоқ. Сондық тан бағ алы қ ағ аздар нарығ ына уақ ыт талабына сай ә лі де біраз ө згерістер енгізілуі мү мкін.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы барлық мемлекеттерде, кө птеген қ арым-қ атынастарда экономикалық ө суді қ аржыландырудың ө те жақ сы жә не тиімді механизімі болып табылады.

Қ азіргі кезде бағ алы қ ағ аздар нарығ ы — ә лемдік экономика мен халық аралық шаруашылық тың жоғ ары дамуындағ ы негізгі қ ұ рушысы. Оның даму дең гейін экономиканың жә не кә сіпкерлік мә дениеттің жалпы кү йіне байланысты шешеді. Бағ алы қ ағ аздар нарығ ын “ экономикалық ауа-райының ” бараметрі деп атайды [8, 24бет].

Бү гінгі бағ алы қ ағ аздар нарығ ы тиімді инфрақ ұ рылыммен экономикалық қ арым-қ атынастағ ы дамығ ан елдердегі инвестицияны жинақ тауды тү рлендіруде ең негізгі рольді атқ аратын, ақ ша қ аражаттарын қ айта бө лудегі ең негізгі механизм болып қ атысады.

Соң ғ ы жылдары Қ азақ станда қ аржылық сектордың дамуында сапалық сонымен қ атар сандық тұ лғ алау жағ ынан позитивті тенденциялар қ арастырылуда. Қ аржылық ұ йымдардың капиталы мен активтері жоғ ары қ арқ ынды ө суде.

Қ азақ станда қ алыптасқ ан жағ дай, яғ ни қ азіргі кезде бастапқ ы нарық механизімі екіші қ айтара нарық қ а қ арағ анда ойдағ ыдай жұ мыс істеуде. Россиялық ғ алымдарының айтуы бойынша бағ алы қ ағ аздар нарығ ы бағ алы қ ағ аздардың айналымы арқ ылы ө седі, бірақ соң ғ ы жылдары екінші қ айтара нарық тың дамуына кө птеген кедергілер ә сер етуде, ол ө з кезегінде бү кіл бағ алы қ ағ аздардың дамуына ә сер етуі мү мкін. Ең негізгілеріне келесілерді жатқ ызуғ а болады:

1) бастапқ ы нарық та техникалық қ амтамасыз етумен оперативтік мә мілесі (сделок), екінші қ айтара нарық қ а қ арағ анда жоғ ары.

2) екінші қ айтара нарық та кә сіптік қ атысушылардың қ аржылық қ уаты жеткіліксіз.

3) кө птеген жағ дайда бағ алы қ ағ аздар бастапқ ы таратуда ең тө мен бағ аны ұ стай алады.

Сонымен қ атар екінші қ айтара нарық тың қ алыптасуына кедергі жасайтын ішкі себептер де бар: бағ алы қ ағ аздар нарығ ында кә сіптік қ атысушылар жү йесі жә не бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы айналымдағ ы мониторинг, биржалық емес нарық та мә мілені жасау, ә лсіз жұ мыс істеп жатыр.

Қ азақ стан Республикасының суверенитетін жариялауда бағ алы қ ағ аздар нарығ ы басқ а қ аржылық нарық тағ ы секторғ а қ арағ анда, толығ ымен жоқ болды. Ө те қ ысқ а мерзімде мемлекетпен бағ алы қ ағ аздардың дамуы жә не қ алыптасуына ө те ү лкен жә не ө те сапалы жұ мыс істейді.

Осы жұ мысты қ орытындылай келе Қ азақ стан Республикасындағ ы бағ алы қ ағ аздардың даму дә режесі мен жалпы жағ дайын анық тайтын негізгі кө рсеткіштерді айтуғ а болады:

1) Бағ алы қ ағ аздардың айналымы мен шығ арылуын реттейтін қ ұ қ ық тық инфрақ ұ рылым, бағ алы қ ағ аздар нарығ ындағ ы субъектілер қ ызметі, бағ алы қ ағ аздар нарығ ында қ алыптасатын мемлекеттік реттеудің қ ұ рылымы мен тә ртібінің қ атынасы қ алыптасты. 2003 жылы “ жаң а ұ рпақ ” деген заң жә не қ ор нарығ ы қ ызметіне ә серін тигізетін барлық нормативті – қ ұ қ ық тық актілерінің ө згеруі сияқ ты.

2) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының институционалды инфрақ ұ рылымы жетерліктей кө лемде қ алыптасты. Институционалды инфрақ ұ рылым жинақ таушы зейнетақ ы қ оры арқ асында ол бағ алы қ ағ аздар нарығ ында жылдам қ амтамасыз ететін сапалы жә не сандық жаң а делдалдардың дамуына ә келді, сонымен қ атар бағ алы қ ағ аздардың субъектілерін мемлекеттік реттеу жә не жаң а лицензияланғ ан қ ызметтің пайда болу шартының арқ асында дамыды. Қ азақ стан Республикасында соң ғ ы жылдары бағ алы қ ағ аздардың институционалды инфрақ ұ рылымының жағ дайы тұ рақ ты [17, 45бет].

3) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының техникалық инфрақ ұ рылымы қ ұ рылды жә не жұ мыс істеуде.

4) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ына қ атысушылардың маманданғ ан қ ызметінің қ ұ рылу жү йесі қ алыптасуда.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ын дамытудың 2010 жылғ а дейінгі кезең ге арналғ ан негізгі бағ ыттары мыналар болады:

1) Ішкі институционалдық инвесторларды дамыту;

2) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының жә не олардың туындыларының сапасын жақ сартуды ынталандыру жә не қ аржы қ ұ ралдарының жаң а тү рлерін енгізу;

3) Инвесторлардың қ ұ қ ық ытарын қ орғ ауды жетілдіру жә не зейнетақ ы мен резервтік активтердің сақ талуын қ амтамасыз ету;

4) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының технологиялық инфрақ ұ рылымын дамыту;

5) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ының екі дең гейлі жү йесін одан ә рі дамыту;

Ірі институционалдық инвестор ретінде ресурстың ең кө п кө лемін жинақ тағ ан банктер ретінде екінші дең гейлі банктер, сондай-ақ сақ тандыру нарығ ының даму дә режесіне қ арай сақ тандыру ұ йымдары дамытылатын болады. Сақ тандыру ұ йымдарын дамыту щең берінде олардың резервтік активтерін нарық тық бағ алау зейнетақ ы активтерін бағ алаумен бірың ғ ай стандартқ а келтіріледі.Бағ алы қ ағ азадар портфелін ұ стап отырғ ан брокерлік жә не дилерлік ұ йымдарды жә не қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ының басқ а да кә сіби қ атысушыларын дамыту 2004 жылдан бастап олардың капиталдану дең гейін жоғ арлату арқ ылы жетілдіретін болады.

Қ азақ стандық акциялар мен облигациялардың инвестициялық тартымдылығ ын арттыру маң ызды міндет болып табылады, мұ ның аясында корпорациялық басқ ару нормаларының сақ талуына, ұ сақ акционерлердің қ ұ қ ығ ы мен мү дделерін қ орғ аудың қ ағ идаларын, акционерлік қ оғ амдағ ы тө лем тә ртібін жә не акционерлік қ оғ ам қ ызметінің ашық тығ ын нығ айтуғ а, салық заң намасының бағ алы қ ағ аздар бойынша кіріске салық салу бө лігінде жетілдіруге назар аударылатын болады.

Институтционалды инвесторлар жə не олардың активтерін басқ арушылар бү гінде ө зінің клиенттері – жеке инвесторлар немесе компаниялардың тапсырысы бойынша активтер портфелін қ ұ рап, оны басқ аратын компаниялар ретінде қ ызмет етуде. Институтционалды басқ арушылар мынандай типтерге жіктеледі: инвестициялық компаниялар жə не қ орлар, зейнетақ ы қ орлары, сақ тандыру компаниялары жə не басқ а да басқ арушылар (трастық жə не қ айырымдылық қ орлары, жеке инвесторлар). Сенімгерлік басқ арудағ ы активтер тіркелген табыспен бағ алы қ ағ аздардан, акциялар жə не коммерциялық жылжымайтын мү ліктен тұ рады. Институтционалды инвесторлар жə не басқ арушылар, олардың функциялары мен жауапкершілігінің жіктелінуі ə лемдік тə жірибеде қ алыптасқ ан жə не қ азақ стандық жағ дайғ а анағ ұ рлым сай келуі тө мендегі кестеде кө рсетілген.

Кесте 8. Институтционалды басқ арушылардың схемалық жіктеліну.

Кестеде активтерді институтционалды басқ ару саласының схемалық қ ұ рылымы кө рсетілген. Мысалы, сақ тандыру компаниялары активте