Л- Фараби мен Кант философиясындағы құндылықтар мәселесіне салыстырмалы талдау

ә л-Фараби шығ армасында адамның рухани қ ұ ндылық тарында адам жоғ арғ ы ізгілік қ асиеттерді қ алыптастыру мен ізгілік адамды тә рбиелеумен қ атар адамның ө з ә рекеті мен қ ылық тарына ү лкен жауапкершілігі болуы керек деп қ арастырды. Сонымен қ атар ә л-Фараби адам туғ ан кезінде парасатты ә рекетке бейім, ақ ыл жететін бейнелерді тану мү мкіндігіне ие дейді. Адамның ақ ылғ а деген мү мкіндігіне, ә рекетке, актуалды парасатқ а жетуі ү шін ә рекетшіл парасат қ ажет. Индивидтің ә рекетшіл парасат сатысына жетуі дегеніміз, ең жоғ ары жетілуге жету мү мкіндігі, оғ ан тә н кү штерді дамытудың белгілі кезең дерінен ө ту арқ ылы жү зеге асады, оларғ а жататындары: ақ ылды кү ш, талпыну кү ші, қ иялдау кү ші жә не сезімдік кү штер деп айтады. Ә л-Фараби этикасы келетін болсақ адамды ізгілік қ асиеттерді дамытуғ а, тә рбиелеуге жә не дә ріптеуге шақ ырады, адам ө з кезегінде ізгілікті ө мірге сә йкес ө мір сү ріп жатқ ан жанның жақ сы ә рекеттері мен қ асиеттеріне сә йкес ә рекет етуі керек сонда адам бойындағ ы рухани қ ұ ндылық тары жоғ ары дамиды.

Ә л-Фарабидің философиялық жү йесі, Шығ ыс жә не Батыстың дү ниетанымының қ исынды синтезі, ә лемді игеруді тү сінудің ерекше мә дени-философиялық тү рі ретінде қ ызығ ушылық тудырады. Оның идеясының мә нін философиялық парасат негізінде рухани қ айта қ ұ румен қ арастырады.

Ә л-Фарабидің кө п қ ырлы ең бектері араб-мұ сылмандық Шығ ыстың рухани ізгілікті келбетін анық тайды. Орта ғ асырдағ ы мұ сылман ойшылдары ырық еркіндігі мен зұ лымдық себебі, адамда жоғ ары ізгілікті қ асиеттерді қ алыптастыру жә не ізгілікті адамды тә рбиелеу, адамның ө з ә рекеті мен қ ылық тарына жауапкершілігі болуы секілді маң ызды этикалық мә селелерді кө тереді.

Ү лгілі мемлекеттің қ ұ рылымы, дін мен философия сә йкестігі, ү лгілі басшығ а қ ызығ ушылық, адамның рухани қ ұ ндылық тары - ислам мә селелері арасында маң ызды орын алды. Ал ә л-Фараби бұ л мә селелерді шешудің ерекше жолдарын ұ сынды. С.Қ.Сатыбекова, ә л-Фарабидің философиялық ізденістерінің бағ ытын сипаттай келе былай дейді: «Ә бу Насыр ә л-Фараби ─ орта ғ асырдағ ы Таяу жә не Орта Шығ ыста алғ аш рет философиялық ізденістің объектісі ретінде адам мен адамзат қ оғ амы мә селелерін ұ сынды. Осылай рационалды дү ниетаным шекарасын адамның мә нін, оның ө мірінің маң ыздылығ ын тү сінуге алып келді жә не адам туралы тү сінікті кең ейтті [3]. Теориялық ой-пікір немесе ә л-Фараби пікірінше, теориялық философия ә лемнің категориялық анық тама ретінде не екендігін айқ ындауғ а, ондағ ы адамның орны, адамзат болмысын анық тауғ а тиіс болса, «азаматтық» немесе «практикалық философия» ─ адамның ө зіне берілген ө мірін «ұ лағ атты ақ иқ атқ а» яғ ни, бақ ыт жолына жету ү шін қ алай ө мір сү ру керегін анық тайды. Зерде, бақ ыт, ізгілік, " еркіндік", " тең дік", " ә ділеттілік" ұ ғ ымдары сияқ ты, Фараби дү ниетанымынд- интеллектуалды тектілер де адам болмысына имманентті тә н. Бұ л қ ұ ндылық тар білімді растайды: ақ ылды, ізгі, еркін, бақ ытты болу ү шін білімді жә не білікті болу қ ажет. Білім – қ ұ ндылық тарды іске асыру қ ұ ралы, игеру қ ұ ралы, жеке адам мен бү кіл қ оғ ам жетілуінің басты шарты.

Жалпы ә л-Фараби шығ армасындағ ы ү лгілі адам мұ ратын қ орытындылай келе қ азіргі таң дағ ы жастарғ а бере тә рбиелік мә ні зор десек қ ателеспеспіз. ә л-Фарабидің ү лгілі адам мұ ратына жету ү шін, адам ө з бақ ытына толық қ анды болу керек. Яғ ни қ оғ ам қ ұ ндылық тарымен бірге ә леуметтік ө з игіліктерінен мойынсұ нбай жете тү сіне білу керек. Сонда ғ ана адам ө з мұ ратына жетеді.

Кант парызды аса жоғ ары бағ алайды. Оның пікірінше, парыз рацио-налды ойлай алатын тіршілік етушілердің бә ріне тә н табиғ и қ асиет. Кант ү шін парыз категориясы антропологиялық мә селелерді шешуге кілт болды деуге болады, себебі адам ө зі мен адамзат алдындағ ы парызын орындау жолында ө зінің рухани-адамгершіліктік мү мкіндіктерін жү зеге асырады, ө з тағ дырын ө зі жасай алатындығ ын, табиғ и инстинктерді жең іп, адамдық бастауын сақ тап қ алу қ абілетін дә лелдейді. Яғ ни парыз категориясы адамды экзистенциалдық тандау жасауғ а мә жбү р етеді. Бұ л тандауды Кант адамның пайдасына шешеді: «Адамның ө зінің алдындагы парызы — ө зін адамгершілікті тіршілік етушінің жетістіктерінен~аиыруга тиым салуда, ягни ө зін ішкі еркіндіктен айыруга, затқ а айналдыруга тиым салуда «. Кант осылайша дү ниедегі заттардың бә рі де салыстырмалы қ ұ ндылық қ а ие еркіндігін, бірақ парасатты жә не еркін жігер ең басты қ ұ ндылық болып есептелетінін айтады. Ақ ыл-ой, парасат адамғ а биік мақ саттарғ а жету ү шін берілгенін, сондық тан оны жануарлық инстинкген тө мен коюғ а болмайтынын Кант ерекше ескертеді, адамның ең бірінші, ө зінің алдындағ ы парызы ө мірінің мә нін қ ұ райтын мақ саты — ө зін ақ ыл-ойғ а жү гіне отырып, жан-жақ ты жетілдіру деп анық тайды.

Кант таным мә селелерін жаң аша қ ойды жә не жаң аша шешті. Ең алдымен ол таным процесінін аумағ ын, шекарасын анық тады: бұ л-субъект пен объектің ара - қ атынасы, ө зара ә рекеті. Субъект жә не объект жө нінде Кантқ а дейінгі таным теориясында ә ң гіме болмады: таным процесінде қ айдағ ы бір абстракты адам кайдағ ы бір абстракты дү ниені қ алай болса солай тануғ а тырысады. Кантқ а дейін тіпті философияда субъект жоғ алып кетті. Субъекті философияғ а енгізген Кант жә не оның ізбасары И.Г. Фихте болды. Адам мен сыртқ ы дү ниенің қ арым-қ атынасында бұ рынғ ы тү сінік бойынша, белсенді рө лді сыртқ ы дү ниедегі қ ұ былыстар атқ арады деп есептелді. Адам санасы, адам («субъект») сыртқ ы дү ниенің ә серін қ абылдаушы ғ ана. Сыртқ ы дү ниенің (Кант ілімінде «объектің») ә серімен адам ол жө нінде мағ лұ маттар ала алады. Объектпен қ арым-қ атынас жасап, объект субъектіге ә сер еткенше адам санасында ешқ андай мә лімет жоқ («таза тақ та»). Кант осы тү сінікті қ атал сынады. Оның ойынша. объект субъектіге тә уелді: объекті анық тайтын, объект ретінде қ арастыратын субъект. Субъект болмаса объект жоқ. Таным процесі, - деп атап кө рсетеді неміс философы, жай пайымдау, бейнелеу емес, белсенді ә рекет. Сананың, ойлаудың, танымның, субъектің белсенділігі, жасампаздығ ы жө ніндегі идея, сө йтіп, Канттаң бастау алады. Адам кез келген объектіні тани бермейді, ө зіне қ ажет, ө зін қ ызық тырғ ан объектіні ғ ана таниды. Кант философияда алғ аш рет практика жө нінде мә селе қ ойып, практиканы адамның іс - ә рекетімен байланыстырып, танымның негізі практика болып табылатынын болжап білді.

Таным процесін жай бейнелеу деп тану жеткіліксіз екендігін ескерткенде Кант мына жә йтты естерімізге салып отыр: таным процесінде субъект объектіні сырттан жай бақ ылап қ оймайды, оның ішкі қ ұ рылымын, байланыстарын ашады, объектіні ө згертеді.

Кант «таным субъекті» жә не «таным объекті» деген ұ ғ ымдарды жаң аша қ арастырды. Таным субъекті - ө зімен ө зі ө мір сү ретін, дара адам, аралдағ ы Робинзон емес; Ол - басқ а адамдармен ә р алуан қ арым-қ атынаста болатын, ә леуметтік ортада тә рбиеленіп жетілген қ оғ ам ө кілі; таным субъекті — бү кіл қ оғ ам. Субъект бү кіл адамзат игілігіне — мә дениетіне, ғ ылымына, біліміне, техникасына арқ а сү йеді. Таным процесінде, ғ ылымда, философияда қ оғ ам алғ а тартқ ан мә селелер қ ойылып, шешімін табады. Таным объектін де Кант жаң аша тү сінеді: бұ л - бү кіл объективтік реалдылық емес, онымен субъект қ арым-қ атынас жасай алмайды. Объективтік дү ние - шексіз. Таным объекті сол шексіз дү ниенің бір жағ ы, бө лшегі (фрагменті) ғ ана. Сондық тан философиядағ ы дә стү рлі мә селе: «дү ние таныла ма?» деген мә селе - абстракты қ ойылғ ан мә селе. Ол жө ніндегі ә деттегі тү сінікте: «дү ние танылады» деген тұ жырым - абстракты. Дә ұ рысында - «дү ние таныла ма?» - деген сұ рақ қ а: - «Жок, танылмайды» - деп жауап беру орынды. Ә рине, Кант-ғ алым дү ниенің танылатынына кү мә н келтірмейді, бірақ дү ние шексіз болғ андық тан, ол ешкашан да бұ ратала танылмайды. Канттың кезінде де, одан кейінде де Кантты «агностик» деп айыптау Канттын ұ станымын тү сінбеуден туғ ан. Кант таным процесіне нақ ты, тарихи тұ рғ ыдан карауды талап етеді. Формальды тұ рғ ыдан «дү ние танылмайды» деген пікір агностицизмді білдіреді. Бірақ Канттың пікірі таным процесінін кү рделілігін, дү ниенің шексіздігін, ал субъект пен объектің тарихи, нақ ты кұ былыстар екендігін тү сінуден туғ ан.

Кант объективтік реалдылық ретіндегі шексіз дү ние мен белгілі бір кезең де таным объектіне айналғ ан нақ ты дү ниені (қ ұ былыстарды) ажыратады. Алғ ашқ ысын «ө зіндік зат» деп атайды; ол жө нінде біздің санамызда нақ ты тү сінік жоқ, біз онымен қ арым-қ атынасқ а енген жоқ пыз. Сондық тан ол дү ние танылмайды. Ал объект - бұ л «біздік зат», бізді қ ызық тырғ ан, біз танығ ымыз келетін дү ние. Объект, сө з жоқ, ерте ме, кеш пе танылады. «Ө зіндік зат» та, дейді Ленин, бү гін танылмағ анмен кейін бара-бара танылады, «біздік затқ а» айналады. Болашақ та қ ойылатын осындай сұ рақ тарғ а жауап ретінде Кант мынаны ескертеді: таным объектері ү немі ө згеріп, кү рделеніп отырады, жаң а объектер пайда болады, бірақ қ ай кезде де ә лі таным объектіне айналмағ ан, сондық тан танылмағ ан «ө зіндік заттар» болады.