Ндылықтар философиясы

Ə лем ө зiнiң байлығ ымен жə не алуан тү рлiлiгiмен ерекшеленедi. Ə лемдi рухани- практикалық игеру процесi барысында адам болмысты ө з қ ұ ндылық тары арқ ылы қ арастырады. Бұ л қ оршағ ан ортадағ ы заттар мен қ ұ былыстар тұ лғ аның сезiмдерi жə не ұ мтылыстарымен сə йкес келетiн ə лемге деген ерекше эмоционалдық рең ге ие болатын қ атынасты бiлдiредi. Адамның ə лемге қ атынасының ерекшелiгi оның ө зiн жə не ө зге адамдарды, қ оршағ ан дү ниедегi заттарды, қ ұ былыстарды, процестердi қ айырымдылық, ə дiлеттiлiк, сұ лулық, пайдалылық жə не т.б. тұ рғ ысынан бағ алап, қ ұ ндылық тар арқ ылы қ арастырумен сипатталады. Қ ұ ндылық тық қ атынас ə рқ ашанда Субъектiнiң бойында белгiлi бiр эмоциялары - қ уану, сү йсiну, таң дану, табыну т.б. туғ ызады. Оның iшiндегi ең жоғ арғ ысы - қ асиеттерге табыну. Адамғ а қ асиеттер қ ажет, мейлi ол дiн болсын немесе дiни емес қ асиеттер болсын. Бұ л мə селе, ə сiресе, қ оғ амның адамгершiлiк тұ ғ ырлары мен мə дени дə стү рлерiнiң қ ұ нсыздануы мен деградациясы кезiнде ө зiнiң ө зектiлiгiн байқ атады. Қ ұ ндылық тар - қ асиеттер. Қ асиетсiз адам жануарғ а айналып кетедi. Оларғ а деген табынушылық қ атынас бала кезден, ана сү тiмен бiрге, ө зiнiң ана тiлi арқ ылы моральдың негiздерi ретiнде ө з тарихын, мə дениетiн, ə дет-ғ ұ рыптары мен салт-дə стү рлерiн игерудiң нə тижесiнде орнатылады. Қ асиеттер адамның бойында моральдық жауапкершiлiктер жү ктейдi, сезiмiн айқ ындай тү седi. Қ ұ ндылық тық эмоцияның ең жоғ арғ ы формасы - " жамандық тан" тазаруды бiлдiретiн катарсис болып табылады. Ə детте катарсис терминi Аристотельдiң " Поэтикасындағ ы" трагедия теориясымен байланыстырылады. Антикалық философияда катарсис мə селесi Аристотельге дейiн-ақ қ ойылғ ан болатын. Ə дебиеттерде айтылғ андай " катарсис" терминiнiң кө пмə ндiлiгi эстетика тарихында оның ə ртү рлi тү сiндiрмелерiнiң пайда болуына ə келдi. Шындығ ында бұ л термин антикалық ə дебиетте эстетикалық, психологиялық, этикалық, тiптi дiни мағ ыналарда да қ олданылады. Бұ л кө пмə ндiлiк кездейсоқ емес, ол антикалық эстетиканың ерекше сипаты болып табылады. Антикалық эстетиканың ү йрететiн катарсисi немесе тазалануы тек эстетикалық ұ ғ ым емес, ол моральғ а да, интеллектке де, психологияғ а да қ атысты, яғ ни бү тiндей алғ анда адамның барлық қ ырына қ атысты (Лосев А.Ф., Шестаков В.П. История эстетических категории. М., 1965, 89-бет). Жалтырағ анның барлығ ы алтын емес. Қ ұ ндылық тарды танудағ ы ең қ иын мə селе – нағ ыз қ ұ ндылық тарды жалғ андарынан ажырата бiлу. Ол тек теориялық жағ ынан алғ анда ғ ана қ иын. Бiз қ айырымдылық пен зұ лымдық ты ешқ айсысына анық тама бермей-ақ ажырата аламыз. Бұ л жерде барлығ ын " таза суғ а" шығ арып, кү мə нсiз ететiн гумандылық тың ө лшемi қ ызмет етедi. Тiптi барлығ ы зұ лым болғ анда да зұ лымдық тың аты зұ лымдық, ешкiм қ айырымды болмаса да қ айырымдылық тың аты қ айырымдылық. Тек қ айырымдылық пен адамғ а қ ызмет ететiн нə рсе ғ ана нағ ыз қ ұ ндылық болып табылады. Қ ұ ндылық тар ə лемi – сө здiң кең мағ ынасында мə дениет ə лемi, адамның рухани ə рекетiнiң саласы, тұ лғ аның рухани байлығ ының ө лшемiн бiлдiретiн оның адамгершiлiк санасының, басымдылық тарының саласы. Ə рбiр мə дениеттiң ө з қ ұ ндылық тар кешенi бар. Қ ұ ндылық тар адам болмысының ə ртү рлi формаларына деген қ атынасты бiлдiретiн адамзат мə дениетi болып табылады. Қ ұ ндылық тар - ө мiрге, ең бекке, шығ армашылық қ а, адамгершiлiк насихаттарғ а, еркек пен ə йел арасындағ ы байланысқ а, адам ө мiрiнiң мə нiне деген бағ алаушы қ атынас. Қ ұ ндылық тар – материалдық жə не рухани қ ажеттiлiктердi ө теу процесiндегi қ алыпты нə рселер. Қ алыпты мə нге қ айырымдылық, сұ лулық, ə дiлеттiлiк идеалдары ие болуы мү мкiн. Қ ұ ндылық тар дү ниетанымның ық палымен қ алыптасады, ө йткенi адам ə рқ ашан ө зiнiң ə леуметтiк тə жiрибесi барысында ə р алуан кө зқ арастарды бiрiктiруге ұ мтылады. Бiз қ ұ ндылық тық бағ дарлардың қ айта бағ аланып жатқ ан ө згерiстер дə уiрiнде ө мiр сү рiп отырмыз. Қ ұ ндылық тардың алмасу процесi ə детте ұ зақ қ а созылады. Қ ұ ндылық тық бағ дарлар, идеалдар жаң а мə нге ие бола отырып, қ айта тү леуi мү мкiн. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда мə дениеттiң ө з нормалар, рə мiздер, стандарттар қ оры бар. Алайда мұ нан адамзаттың рухани тарихында тек бiр идеалдар ғ ана ү немi қ айталанып келiп отырады деген ой туындамауы тиiс. Мə дениет, ə рине ө ркениеттi, ө йткенi ол ү немi белгiлi бiр қ ұ ндылық тық бағ дарларды ө ндiрiп отырады. Қ ұ ндылық тар қ оғ ам ү шiн ең маң ызды деген ə дет-ғ ұ рыптардың, нормалар мен мағ ыналардың қ ызметiн ө зiне бағ ындыра отырып, оны реттейдi. Қ ұ ндылық тар адамғ а қ оршағ ан нақ тылық ты тануғ а мү мкiндiк беретiн мағ ыналар жү йесiн толығ ымен қ айта қ ұ рып отырады. Ə лемнiң барлық алуан тү рлiлiгiнiң қ ұ ндылық тық сипаттамаларының бастаулары қ айырымдылық, ө мiр, сұ лулық болып табылады. Заттар мен қ ұ былыстардың сипаттамалары табиғ аттағ ы, қ оғ амдағ ы, адамдағ ы процестердiң бү тiндiгi мен ү здiксiздiгiн қ амтамасыз ету ү шiн қ ажет. Адамның ө з ө мiрлiк ə лемiне деген қ атынасын ө зiндiк тиесiлiк пен ө зiндiк бекiтiлудiң қ ұ ндылық тық қ ұ рылымы айқ ындайды. Адамдардың, дə уiрлердiң, мə дениеттердiң, адам қ оғ амдарының арасында қ аншалық ты айырмашылық болғ анымен, олардың барлығ ы қ ұ ндылық ты-мə ндi диспозициялардың жекелеген жағ дайларынан туындайды жə не оны ө з бойында тасымалдайды. Бұ л ментальдылық тың барлық дең гейлерiнен кө рiнедi: жеке тұ лғ алық жə не ұ жымдық бейсаналылық тан дү ниетаным жү йелерiнiң iшкi мə ндi ұ йымдасқ ан кү рделiлiгi мен институционалданғ ан этностық нормалар мен ерекшелiктерiне дейiн. Қ ұ ндылық тар мə селесi қ оғ амның идеологиялық тұ ғ ырлары дискредитацияғ а ұ шырап, мə дени дə стү рлерi қ ұ нсызданғ ан кезде, ə рбiр халық ө зiн мазалағ ан сансыз сұ рақ тың ең болмағ анда бiр бө лiгiне жауап табу ү шiн ө зiнiң ө ткен тарихы мен мə дениетiне бет бұ рғ ан кезде, тарихтың ө тпелi, дағ дарыстық кезең дерiнде ө ткiр қ ойылады. Ө ткен ғ асырдың ө зiнде ғ ылымда " аномия" тү сiнiгi қ алыптасты. Бұ л - ө мiрлiк идеалдар тү бiрiмен ө згерiп, қ алыптасқ ан қ ұ ндылық тар жү йесi қ айта пайымдалатын ө згермелi ахуалда сананың шарасыздық жағ дайын бiлдiретiн тү сiнiк. Бұ л тек жекелеген адам ү шiн ғ ана емес, бү кiл қ оғ амғ а да ауыр сын. Афины демократиясының дағ дарысы Сократқ а мынадай сұ рақ ты қ оюғ а мə жбү р еттi: " Игiлiк дегенiмiз не? " Бұ л жалпы қ ұ ндылық тық теорияның негiзгi сұ рағ ы болып табылады. Антикалық жə не ортағ асырлық философияда ойшылдар қ ұ ндылық тық сипаттамаларды, дə лiрек айтқ анда этикалық, эстетикалық, дiни сипаттамаларды нақ тылық, шынайы болмыс ұ ғ ымының ө зiне енгiздi. Бұ л ежелгi заманнан бү гiнгi кү нге дейiн ойшылдарды мазалап келген сұ рақ тардың бiрi. Бiр қ арағ анда бə рi тү сiнiктi сияқ ты. Қ ұ ндылық - бұ л қ ұ нды нə рсе. Алайда, адам ү шiн не қ ұ нды жə не неге қ ұ нды? Кейде бiреу ү шiн қ ұ нды нə рсе ө згелер ү шiн қ ұ нсыз болатын кездерi де кездеседi. Бiрақ онымен ешкiмнiң келiскiсi келмейдi жə не ə рқ айсысы ө зi ү шiн қ ұ нды нə рсенi нағ ыз қ ұ ндылық деп есептейдi. Кiмдiкi дұ рыс? Бұ л мə селенi қ ұ ндылық тар теориясы немесе аксиология (грек тiлiнде " axia" - қ ұ ндылық жə не " logos" – iлiм) шешуге ұ мтылады. Аксиология - қ ұ ндылық тардың жаратылысы туралы, оның нақ тылық тағ ы орны мен қ ұ ндылық тық ə лемдегi қ ұ рылымы туралы, яғ ни ə леуметтiк жə не мə дени факторлар мен тұ лғ а қ ұ рылымы арасындағ ы ə ртү рлi қ ұ ндылық тардың байланысы туралы iлiм. Философиялық бiлiмнiң арнайы бө лiмi ретiнде аксиология XIX ғ асырдың екiншi жартысында ғ ана қ алыптасты. Қ ұ ндылық тар проблематикасы ежелгi Шығ ыс жə не антикалық философияларда қ арастырылғ анымен " аксиология" терминiн тұ ң ғ ыш рет Э.Гартман қ олданды. Ойшылдар ү немi сұ лулық, береке, қ айырымдылық жə не т.б. тү сiнiктердiң мə нiн ұ ғ ынуғ а ұ мтылды, кейiнiрек мұ ның бə рi " қ ұ ндылық " ұ ғ ымына бiрiктiрiлдi. Философия тарихында " игiлiк деген не? " деген сұ рақ ты алғ аш қ ойғ андардың бiрi Платон. Ол болмысты " заттар ə лемiне" жə не " идеялар ə лемiне" бө ле отырып, заттар ə лемiнде ақ иқ ат, ə семдiк, ə дiлеттiлiк жə не т.б. жоғ ары игiлiктерге сə йкес келетiндей ешнə рсе жоқ деп есептейдi. Жə не сыртқ ы ə лемнiң ө ткiншiлiгi мен салыстырмалылығ ын ескере отырып адамдардағ ы ақ иқ ат, ə семдiк т.б. ұ ғ ымдарды уақ ыттан тыс, мə ң гi идеялар кең iстiгiне орналастырды. " Егер кiм ə семдiктi дұ рыс пайымдаса, ол бұ л жолдың ақ ырына жетiп, тосыннан жаратылысы жағ ынан таң қ аларлық тай ə сем нə рсенi кө редi... бұ л нə рсе, ең алдымен мə ң гi, яғ ни ол туылуды да, кү йреудi де, ө судi де, шө гудi де бiлмейдi, екiншiден ол ешбiр жағ ынан тұ рпайы болмайды, қ ашан да, қ ай жерде де ө згелермен салыстырғ анда ə демi, ал басқ а уақ ытта, басқ а жерде ө згелермен салыстырғ анда тұ рпайы. Ə семдiк – бұ л бет, қ ол немесе қ андай да бiр дене бө лiгi тү рiнде емес, қ андай да бiр сө з немесе бiлiм тү рiнде емес ө зiнен-ө зi ə рқ ашан да ө зiнде тұ тас бейне ретiнде кө рiнедi: ə семдiктiң ө зге тү рлерiнiң барлығ ы оғ ан қ атысында туылатын жə не кү йрейтiн болса, ал ол артып та, кемiп те кетпейдi, ешқ андай ық палды сезiнбейдi" (Платон. Соч. в 3-х т. М., 1970, 142-бет). Қ ұ ндылық тар мə селесiнiң XIX ғ асырдың ортасына дейiн философиялық талдаудың дербес объектiсiне айналмағ анын айта кетуiмiз керек. Антикалық философияда ғ ана емес, онан кейiнгi орта ғ асырлар мен жаң а заман философиясында да қ ұ ндылық тық сипаттамалар нақ тылық, болмыстың шынайылығ ы ұ ғ ымдарына енгiзiлдi. Классикалық философияда қ ұ ндылық тар болмыспен тұ тас кү йiнде қ арастырылды жə не сондық тан аксиология дербес философиялық пə н ретiнде бө лiнiп шық қ ан жоқ. Аксиология философиялық зерттеудiң дербес аймағ ы ретiнде болмыс ұ ғ ымы екi элементке ыдырағ анда ғ ана пайда болды: нақ тылық пен қ ұ ндылық ə ртү рлi талап пен ұ мтылыстардың объектi ретiнде қ арастырылғ анда аксиологияның басты мақ саты болмыстың жалпы қ ұ рылымындағ ы қ ұ ндылық тың мү мкiндiгiн жə не оның нақ тылық айғ ақ тарына деген қ атынасын кө рсету. Мə дениеттiң маң ызды компонентi ретiндегi, адамның нақ тылық ты рухани-практикалық игеруiнiң негiзi жə не реттеушiсi ретiндегi қ ұ ндылық тардың теориялық талдануы философиялық ой тарихында ə ртү рлi бағ ыттармен сипатталады. Бұ л бағ ыттардың арасында мынадай типтердi атап ө туге болады: натуралистiк психологизм, трансцендентализм, мə дени-тарихи релятивизм жə не социологизм. Натуралистiк психологизм ө кiлдерiнiң (А.Мейног, Р.Б.Перри, Дж.Дьюи жə не т.б.) тұ жырымдауынша қ ұ ндылық тың қ айнар кө зi индивидтiң биопсихологиялық тұ рғ ыдағ ы қ ажеттiлiктерiнде, ал қ ұ ндылық тардың ө здерi қ ұ ндылық тың заттай нақ тылық қ а орын алмасуын бiлдiретiн қ адағ аланатын нақ тылық тың ерекшелiгi ретiнде эмпирикалық тұ рғ ыда кө рiне алады. Аксиологиялық трансцендентализм (жаң а кантшылдар – В.Виндельбанд, Г.Риккерт) ү шiн қ ұ ндылық идеалды болмыс ретiнде " таза" нормативтi санамен сə йкестендiрiлетiн болмыстың нормасы ретiнде қ арастырылады. Нормалар мə дениеттiң барлық функцияларының (қ ызметтерiнiң) жалпы жоспарын қ ұ райды жə не қ ұ ндылық тың ə рбiр жеке iске асуын анық тайды. Сонымен бiрге болмыс нормасының тə сiлi норма статусын беретiн оның субъект ү шiн маң ыздылығ ы болып табылады. Трансценденталистер қ ұ ндылық тардың мə нiн нормалар қ алаптастырудың ө те кү рделi процесiнде жасақ талатын ө зара қ атынастардың ө зiндiк рухани концентрациясы ретiнде қ арастырады. Бұ л қ ұ ндылық тарғ а олар ақ иқ атты, сұ лулық ты, қ айырымдылық пен ə дiлеттiлiктi жатқ ызады. Демек, қ ұ ндылық тар – бұ л қ оршағ ан нақ тылық тың кө рiнiстерi емес, адамзат санасының терең тұ ң ғ иық тарында қ алыптасатын трансценденталдық нормалардың ə ртү рлi формалары. Персоналистiк онтологизмнiң қ ұ ндылық концепциясының негiзi дiни этика принцптерi болып табылады. Бұ л бағ ыттың кө рнектi ө кiлi М.Шелердiң пiкiрiнше қ ұ ндылық тар ə лемiнiң ө з иерархиясы бар. Қ ұ ндылық тардың бұ л жү йесiнiң ең жоғ арғ ы сатысында Қ ұ дай орналасады. Қ ұ дайғ а деген сү йiспеншiлiк – адамзат сезiмдерiнiң ең жоғ арғ ы формасы. Иерархияның онан кейiнгi баспалдақ тарында " сұ лулық " жə не " таным" орналасады. Мə дени-тарихи релятивизм аксиологиялық имморализм идеясына, яғ ни тең қ ұ қ ық ты қ ұ ндылық тық жү йелердiң кө п болуы мү мкiн деген идеяғ а сү йенедi. Бұ л концепцияның ерекшелiгi тек бiр " шынайы" қ ұ ндылық жү йесiмен шектелiп қ ана қ оймай, белгiлi мə дени- тарихи кезең дердегi қ ұ ндылық тық жү йелер мен қ ұ ндылық тық бағ ыттырғ а басымдылық бередi.